De schilders van het Friese land

het Friese land de schilders van

het Friese land de schilders van

HENK DIJKSTRA

WBOOKS

Diet Swartsenburg, Landschap, 1997, olieverf op doek, 90 x 281 cm, Nicolaaskerk, Nijland

Diet Swartsenburg (1946-1998) uit Kollum schilderde dit vijfluik dat in de kerk van Nijland hangt. Alle elementen die in dit boek voorkomen staan erop afgebeeld. Het is gemaakt bij het 75-jarig bestaan van de Vereniging voor Dorpsbelangen Nijland in 1997.

Fryslân wordt door velen beschouwd als de mooiste provincie van Nederland, of, wat meer bescheiden, in ieder geval als één van de mooiste provincies. Het landschap, vooral de rijke verscheidenheid aan verschillende landschapstypes, maakt Fryslân tot een aantrekkelijke bestemming.

Die landschappen zijn ontstaan door samenspel van natuur, geologie, klimaat en ingrepen door de bewoners en de gebruikers: boeren. De agrarische sector is, in een samenspel met de natuur, tot op de dag van vandaag een belangrijke vormgever van het Friese landschap. Van generatie op generatie hebben boeren met hard werken een veelzijdig landschap geschapen.

Dit boek laat het boerenleven zien door de ogen van meer dan honderd kunstenaars die door de eeuwen heen het Friese plattelandsleven vastlegden. Zij vingen in hun kunst de ‘werkplaats van den landman’ met alles wat daarbij hoort, zoals dieren en gebouwen.

Veel van de kunstenaars zijn geboren in Fryslân, anderen kwamen van buiten en vestigden zich kort of langdurig in de provincie en weer anderen gingen op afstand van Fryslân, soms in opdracht, het landschap

en of het agrarisch leven portretteren. Een mix van kleine en grote namen. De werken samen laten een variatie in uitingen zien: van realistisch, figuratief, impressionistisch, expressionistisch, fijnschilderwerk en naïeve kunst tot abstracte afbeeldingen. Ook qua technieken is er een grote variëteit: behalve olieverfschilderijen ook van tekeningen, prenten, etsen en kunstwerken met gouache, aquarel en acryl.

De werken geven ook een beeld van de ontwikkelingen die ingrijpende gevolgen hadden voor het landschap; van kleinschalig naar grootschalig, van extensief naar intensief. De laatste jaren is er duidelijk sprake van geëngageerd werk van kunstenaars die zich ernstig zorgen maken over van wat zij vinden de teloorgang van platteland, landschap en natuur.

Dit boek voegt een dimensie toe aan het beeld van het boerenleven. Voor het eerst is een brede gecombineerde selectie van schilderijen van het Friese plattelandsleven samengebracht. Een even veelzijdig als kleurrijk beeld van wat was en van wat is.

Ik wens u veel leesplezier!

Drs. A.A.M. Brok

Commissaris van de Koning in de provincie Fryslân

Inleiding

Het is een prachtige voorjaarsdag in juni. Twee maaiers halen met krachtige slagen hun zeisen door het lange gras. Het zijn hannekemaaiers uit Duitsland, een van hen is gekleed in de voor die tijd kenmerkende kleding met een strohoed, een rood baaien hemd en een blauwe broek. Het gras staat al in bloei en is voldoende gegroeid om gemaaid te worden. Vanaf de vroege ochtend tot aan de middag en in de late namiddag doen de maaiers schuin achter elkaar staande in synchroon tempo het zware werk. Net zoals ze later, in eenzelfde opstelling, het losse hooi zullen verwerken tot een wiers voordat het op de wagen geladen kan worden.

Het hier beschreven schilderij is niet erg groot, minder dan 50 bij 70 centimeter, maar het hoort samen met een aantal andere tot de meest iconische schilderijen van het Friese plattelandsleven aan het begin van de vorige eeuw. Niemand kon de sfeer van het agrarische bedrijf zo vangen als de schilder van dit werk, Ids Wiersma. Hij is voor nostalgische liefhebbers van het boerenleven uit de ‘goede oude tijd’, maar ook voor kunstkenners een van de beste boerenschilders die Friesland heeft voortgebracht. Wiersma, die werkte in de traditie van de Haagse Schoolschilders uit de 19e eeuw staat daarmee op en naast de schouders van collega-schilders die daarvoor al het boerenleven en het landschap hebben vastgelegd op doek of op andere dragers. En hij staat in

< Ids Wiersma, Hannekemaaiers op het land, 1930, olieverf op doek, 46 x 68 cm, collectie FB Oranjewoud

Aldert van der Poort, Koeien in een landschap / Graanoogst in de Stellingwerven / Boerderij met schapen / Boer met paarden en een karploeg, 1805, olieverf op doek, afm. in totaal 224 x 998 cm, Fries Landbouwmuseum, Leeuwarden

Van de Dokkumer schilder Aldert Jacobs van der Poort (1771-1807) is niet veel werk bekend, want hij stierf al op 36-jarige leeftijd. Hij ging in de leer bij kunstenaar Jacob Bonga en later bij Harmen Wouter

Beekkerk in Leeuwarden. In 1805 maakte hij onder andere een inmiddels beroemd werk van de eerste vrouwenschaatspartij van Nederland, die op 1 februari op de stadsgracht van Leeuwarden werd gehouden.

In hetzelfde jaar kreeg hij van koopman Johannes van der Veen, die op de Nieuwstad te Leeuwarden een huis liet inrichten, de opdracht om een zaal met landschappelijke voorstellingen te schilderen. Het werden vier landschappen, twee die een kleilandschap nabij

Leeuwarden laten zien en twee die mogelijk de zanderige Stellingwerven voorstellen. Ze laten allerlei landbouwwerkzaamheden zien. Omstreeks 1900 zijn de behangsels verkocht aan een diplomatengezin, die ze meenam naar Frankrijk en

later naar Marokko. Uiteindelijk kwamen ze terecht in een kasteel in het dorp Chitry-les-Mines in Bourgondië. De Ottema-Kingma Stichting heeft in 2012 de werken aangekocht en in bruikleen gegeven aan het Fries Landbouwmuseum. Zo kwamen ze terug naar Leeuwarden. Tussen het einde van de 17e eeuw en het begin van de 20e eeuw zijn er bijna geen landschappen in Friesland geschilderd. In de ontwikkeling van de Nederlandse landschapsschilderkunst nemen ze zodoende een bijzondere plaats in.

Johannes Elsinga, Het koren wordt geoogst, 1936, olieverf op doek, 64 x 75 cm, Fries Landbouwmuseum, Leeuwarden, bruikleen uit particuliere collectie

Op dit werk zijn enkele arbeiders bezig handmatig graan te oogsten. Op de voorgrond staan een aantal korenschoven bijeengezet tot zogenaamde ‘hokken’. Op de achtergrond is het dorp Hijum te zien.

Ids Wiersma, It hea yn de golle, ongedateerd, potlood op papier, 300 x 200 mm, Fries Landbouwmuseum, Leeuwarden

Ids Wiersma werd geboren in een armoedig gezin te Brantgum. Al vroeg bleek hij groot tekentalent te hebben. Vanwege een lichte handicap kon hij geen zware lichamelijke arbeid verrichten. Huisschilder worden was wel mogelijk. In 1898 belandde hij op voorspraak van een predikantenechtpaar op de Haagsche TeekenAcademie. Na de opleiding kreeg hij via Rijksbouwmeester C.H. Peters in 1911 de opdracht om muurschilderingen aan te brengen in het nieuwe gebouw van de Rijksmunt te Utrecht. In 1912 verrichte hij werk voor het Amsterdamse Gemeentearchief. Gedurende de jaren 1914 en 1915 woonde hij in Sneek, waar in april 1915 de eerste tentoonstelling van zijn werk werd gehouden. Datzelfde jaar kreeg hij een betrekking aan de Haagse tekenacademie als leraar etsen en lithograferen. Omdat hij geen bevrediging vond in het lesgeven, verkaste Wiersma in 1918 met zijn gezin naar

Drachten. Hij wilde het oude Friesland vastleggen voor het was verdwenen. In 1926 verruilde hij Drachten weer voor Amsterdam, maar bleef opdrachten uit Friesland aannemen. Van de Zuivelbank te Leeuwarden kreeg hij de opdracht om het Friese boerenleven op olieverfschilderijen af te beelden. Met name na 1929 legde hij zich sterk toe op het uitbeelden van taferelen uit het boerenleven.

Rein Halbersma, Ploegen bij Holwerd, ongedateerd, olieverf op doek, ca. 60 x 80 cm, particuliere collectie

De in Leeuwarden geboren en in Wanswerd aan de Streek getogen kunstenaar Rein Halbersma (19492021) had al op jonge leeftijd aanleg voor tekenen. Na 1979 ging hij zich serieus aan de kunst wijden en

volgde een tiental jaren lessen bij verschillende bekende kunstenaars. Zijn favoriete onderwerpen waren dieren, landschappen en portretten in olieverf. Halbersma werkte met verschillende materialen: inkt, potlood, olieverf en waterverf en soms in een combinatie daarvan. Zijn onderwerpen lagen dichtbij en stonden hem na: het landschap van NoordoostFriesland, koeien en paarden, de zee en het wad.

Fred Thoolen, Mestrijder, 2011, olieverf op doek, 200 x 180 cm, Deventer Musea, Deventer

Aan de Haskedyk bij Jelsum wordt gier in de grond gebracht met een giertank met mestinjecteur. Het was het gevolg van wetgeving dat boeren verplichtte mest onder te werken.

< Jentsje Popma, Boer, boerin, koe en een kalf, 1939, krijttekening op papier, 44 x 44 cm, Fries Landbouwmuseum, particuliere bruikleen

Klaas Koopmans, Melker, ongedateerd, olieverf op doek, 52 x 72 cm, Galerie de Vis, Harlingen

Jan van der Zee, Koeien, 1988, olieverf op doek, 50 x 80 cm, Fries Museum, Leeuwarden

Jan van der Zee (1898-1988), in Leeuwarden geboren, werd door zijn tekenleraar aan de hbs in Leeuwarden in contact gebracht met Jan Mankes, bij wie hij enige tijd tekenlessen volgde. Hij volgde een opleiding aan

Academie Minerva (1919-1922) in Groningen. Van der Zee was zeer veelzijdig hij schilderde en aquarelleerde landschappen, portretten, stillevens en stadsgezichten en maakte daarnaast grafische kunst in de vorm van lino- en houtsneden. Hij behoorde tot de vroege Nederlandse constructivisten en was lid van De Ploeg.

Tjerk Bottema, Compositie met koeien en rode

daken, 1920-1929, olieverf op doek, 101 x 106 cm, Fries Museum, Leeuwarden

Colofon

UITGAVE

WBOOKS, Zwolle info@wbooks.com

www.wbooks.com

TEKST

Henk Dijkstra

BEELDREDACTIE

Henk Dijkstra

COVER EN BASIS-LAYOUT

Miriam Schlick, ExtraBlond

OPMAAK

Tjeerd Dam

Er is gekozen voor het gebruik van Friese plaatsnamen in de periode dat ze van overheidswege officieel geldig werden.

Met dank aan: Gert Elzinga (tekstadviezen), Louw Dijkstra, Reinder Jan Adema, medewerkers

KSF, Peter Lok, Jan Vreeling, Geke Westenberg en Lieuwe Durksz.

Foto’s werk van Pieter Pander: Art Revisited te Tolbert

Gerrit Benner: © AG Benner

Jan Frearks van der Bij: © Stichting Jan Frearks van der Bij Rigtje Boelstra & Douwe Hoogeveen: © Boelstra-Olivier Stichting

Pier Feddema: © Pier Feddema

Stichting

Abe Gerlsma: © Stichting Abe Gerlsma

Dirk Kerst Koopmans: © Dirk Kerst Koopmans Stichting

Klaas en Gosse Koopmans: © Anje Wester, Galerie Koopmans

Earnewâld

Johannes Mulders: © Stichting

Nobilis

Gerben Rypma: © Gerben Rypma

stichting

© 2023 WBOOKS Zwolle / de auteur

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam.

© c/o Pictoright Amsterdam 2023.

Dit boek is mede mogelijk gemaakt met financiële steun van: Boelstra-Olivier Stichting

Jan Roelof Geertsma Fonds

Van Heloma Stichting

P.W. Janssen’s Friesche Stichting

Douwe Kalma Stifting

ISBN 978 94 625 8547 8 (Nederlands)

ISBN 978 94 625 8550 8 (Frysk)

NUR 646