op het eiland en produceren daar verrassend en
dorp. Als kunstenaars gedurende de
modernistisch werk. Net als het eiland maken ze
negentiende eeuw deze ruwe diamant
zich los van de gebaande paden die op dat moment
in de voormalige Zuiderzee eindelijk
de dienst uitmaken in de moderne kunst.
vinden, ontbreken daar voorzieningen voor een plezierig en lang verblijf.
Als Urk wordt verbonden met het vasteland blijven kunstenaars komen. En ook nu ontlenen heden
Toch ondernemen schilders van naam de moeilijke
daagse kunstenaars inspiratie aan een gemeenschap
reis naar het eenzame eiland: George Clausen, Franz
die tot op de dag van vandaag blijft fascineren.
Courtens en Theo van Rysselberghe – ze vinden er
De schilders van Urk neemt de lezer en kijker mee
niet alleen het liefelijke maar ook het uitzonderlijke.
in de picturale geschiedenis van een geïsoleerd
Later verblijven Jan Toorop, Jan Sluijters, Ernst
eiland dat evolueerde tot een onvervangbaar
Leyden en anderen voor kortere of langere tijd
stukje Nederland.
de schilders van
rk. Eigenzinnig eiland, pitoresk vissers
Urk
Urk en de U beeldende kunst urk vanaf zee op Urk haven vuurtoren dorp schepen en visserij Urkers
Urk de schilders van
2
Urk de schilders van
4
VOORWOORD 7
Urk en de beeldende kunst Urk vanaf zee Op Urk Haven Vuurtoren Dorp Schepen en visserij Urkers 10
36
62
64
100
118
154
188
C OLOFON 238
<< (detail) A. Khodorovich, Visnetten < (detail) H. von Bartels, Urker visser met waterketel
U b k
10
Urk en de beeldende kunst INLEIDING
URK OP DE KAART GEZET Urk wordt voor het eerst genoemd in het jaar 966, in de schenkingsakte van keizer Otto I aan het Sint-Pan taleon klooster te Keulen. Urk en Overijssel zijn dan nog met elkaar verbonden – het dorp zou pas later door water van het vasteland worden gescheiden en een eiland worden. Vanaf de late tiende eeuw wordt de plaatsnaam Urk (in diverse spellingen) met regelmaat in documenten genoemd, maar een visuele weerslag blijft nog lang uit. De verbinding met het vaste land wordt langzaam opgeslokt door de zee en Urk is daar om niet of nauwelijks zichtbaar vanaf de kusten van Noord-Holland, Friesland en Overijssel. Als de geograaf Jacob van Deventer (1505-1575) in 1542 zijn kaart van Holland tekent, prijkt Urk promi nent in het midden van de Zuiderzee. Wellicht dat een leeskaart die in 1539 gemaakt werd in opdracht van de Engelse koning Hendrik VIII aanleiding gaf tot het plaatsen van Urk op de kaart (afb. 1). Een leeskaart is een kaart die voorzien is van aantekeningen. Het doel van de kaart van 1539 was het verkennen en beschrij ven van de route waarmee Hendrik VIII zijn aanstaan de vierde echtgenote, de Duitse Anna van Kleef, naar Engeland kon brengen. De route ging via de Zuiderzee en obstakels als eilanden, dieptes en ondieptes moes ten in kaart gebracht worden.
T.E.F & O.L.R. Hofmeister, Op Urk, ca. 1900. Foto en aanzichtkaart, Museum Het Oude Raadhuis, Urk. De beroemde gebroeders Hofmeister uit Hamburg foto graferen op Urk een in scene gezet tafereel en bewerken de foto vervolgens op schilderachtige wijze.
Op de eerste gedrukte kaart van Nederland, de kaart van Herman I van Borculo (1505/1510-1579) uit 1557, komen de eilanden in de Zuiderzee echter nog niet voor (afb. 2). In de zeventiende eeuw wordt de scheepsvaart steeds belangrijker in de Nederlanden en daarmee neemt ook het belang van goede kaarten toe. Op deze kaarten ontbreken de eilanden in de Zuiderzee niet. Ook ontstaan de eerste tekeningen van het eiland waarop de bebouwing te zien is; de toren van de kerk van Urk blijkt een belangrijk ijkpunt voor de naviga tie. In 1668, Urk is inmiddels in bezit van Amsterdam, verschijnt een gedetailleerdere plattegrond van het eiland waarop de huizen en boerderijen schetsmatig zijn weergegeven. De kaart is gemaakt door ‘geswoore landmeter’ Cornelis Koel (afb. 3). De eerste kunstenaar die het eiland afbeeldt is nie mand minder dan Willem van de Velde de Jonge (16331707). De zoon van de dan al wereldberoemde kunste naar Willem van der Velde de Oude is in deze periode een vermaard schilder van zeestukken en krijgt met regelmaat opdrachten van de admiraliteit. Rond 1660 is hij onderweg naar Texel om het uitrusten van de Hollandse schepen vast te leggen en ziet hij het eiland Urk. Op zijn tekening is duidelijk de vuurbaak en de punt van de toren van de kerk te zien (afb. 4). Urk is in de Gouden Eeuw vooral uit maritiem oogpunt belangrijk voor de omliggende gebieden. Het economische leven speelt zich in die tijd af in steden die een binding met de zee of rivieren hebben en daar ontstaat een markt voor kunst. Het specialisme van het zeegezicht ontwikkelt zich vanaf het begin van de 11
afb. 1 J. Aborough, Leeskaart van de Zuiderzee, 1539. British Library, Londen, Verenigd Koninkrijk. De eerste afbeelding van het eiland Urk. afb. 2 Herman I van Borculo, Kaart van de Nederlanden (detail), 1557. Houtsnede, Koninklijke Bibliotheek Brussel, België
zeventiende eeuw. Men schildert alleen in het atelier, aangezien het bewerkelijke proces van schilderen in olieverf zich niet leent voor het schilderen in de bui tenlucht, hoewel kunstschilders zich wel baseren op tekeningen en studies die ze ‘naar de natuur’ direct observeerden. In dezelfde tijd ontstaat ook het specia lisme van het boerengenre, pittoreske schilderijen van binnenhuizen met arme boeren en vissers, voorname lijk door schilders uit Haarlem. Omdat die onderwer pen toen nog volop in de nabijheid van grote steden gevonden konden worden, was er geen reden voor kunstschilders om afgelegen eilanden te bezoeken.
12
Romantiek, Urk als baken Schepen en reizigers blijven het eiland passeren. In de achttiende eeuw zijn het de voorbijgangers als Andries Schoemaker (1660-1735) en Jacob Hooft (1742-1795) die Urk vastleggen, waarbij het silhouet van het eiland nauwelijks lijkt te veranderen. Aan het eind van de achttiende eeuw en het begin van de negentiende eeuw is de romantiek in opkomst. In de romantiek staat binnen de schilderkunst het gevoel en de verbeel dingskracht van de maker centraal. Kunstenaars en kunstwerken tonen een grote sensibiliteit voor de natuur en sluiten aan bij de zeventiende-eeuwse tradi ties binnen marine- en landschapschilderkunst. Nos talgie overheerst en contemporaine elementen, die bijvoorbeeld de opkomende industrie laten zien, ont breken nagenoeg geheel, en de romantiek is zelfs als een reactie op de toenemende industrialisering van de samenleving te zien. Nederlandse romantische kun stenaars zoals Cornelis Springer (1817-1891) en Kaspar Karsen (1810-1896) verbeelden de kleine stadjes rond
afb. 3 C. Koel, Kaart van het eiland Urk, 1668. Stadsarchief Amsterdam
afb. 4 W. van de Velde (de Jonge), Het val van Urk (detail, vuurbaak en punt toren), ca. 1660. Gewassen tekening op papier, 16,5 x 40,2 cm, Getty Museum, Los Angeles USA
13
52
Urk is eiland af, het silhouet vanuit zee verandert voorgoed. In een dramatische scene laat Mastenbroek een eenzame Urkse dit voor het eiland historische moment gadeslaan.
J.H. van Mastenbroek, Het laatste schepje, 1939. Olieverf op doek, 70 x 130 cm, Zuiderzeemuseum, Enkhuizen 53
Schilderijen van Jan Makkes zijn door hun uitbundig en bijna agressief aandoend kleurgebruik van afstand te herkennen. Zo ook dit aanzicht van Urk. 56
J. Makkes, Gezicht op Urk, 1981. Olieverf op doek, 58,5 x 99 cm, particuliere collectie
Aquarellist Albert-Jan Cool schildert dit bijzondere aanzicht van Urk in een serie voor het watersportblad Schipper.
A.J. Cool, Voor Urk, 2003. Aquarel, 49 x 70 cm, collectie kunstenaar
57
De Duitse schilder Otto Kirberg is bekend van zijn romantische schil derijen van binnenhuistaferelen. 124
Op Urk schildert hij ook een fraai Urker vissersbuurtje, een voor Kirberg zeer ongewoon onderwerp.
O.K. Kirberg, Auf den Hof, ca. 1890. Olieverf op doek, 26 x 31,5 cm, particuliere collectie
De beroemde Belgische schilder Theo van Rysselberghe bezoekt Urk gedurende een dag en maakt diverse schetsen. Een van de schet sen ligt waarschijnlijk ten grond
slag aan dit fraaie pointillistische schilderij dat de kleuren van de regenboog en de Zuiderzee weer spiegelt.
T. van Rysselberghe, L’arc en ciel (Jetée avec vaches), 1893. Olieverf op doek, 61 x 80,5 cm, Centraal Museum, Utrecht 125
Acht jaar na zijn ontmoeting met Urkers in IJmuiden besluit pro fessor Hans von Bartels het eiland te bezoeken. Zijn fascinatie voor klederdracht en vissers kan hij daar botvieren. Hij maakt er meer dan twintig kunstwerken.
< H. von Bartels, Vrouw en drie kinderen, Urk, 1908. Aqua rel, 46,7 x 33,8 cm, Museum Het Oude Raadhuis, Urk H. von Bartels, Op vaders knie, 1908. Marouflé, 46 x 32 cm, particuliere collectie 203
colofon Uitgave WBOOKS, Zwolle info@wbooks.com www.wbooks.com i.s.m. Stichting Urker Uitgaven Tekst Elisabeth Oost Klaas Post Fotografie Joop van Putten, p. 6, 16r, 22, 26l, 26r, 32, 44, 56, 59, 66, 70, 71, 81, 84, 88, 89, 90, 91, 92, 93b, 121, 124, 128, 132, 133, 135, 138, 153, 158, 161, 167, 173, 174, 179, 180, 181, 194, 203, 206, 207, 218, 221, 222, 224, 226, 228 Vormgeving Miriam Schlick, studio Extrablond
238
© 2020 WBOOKS Zwolle Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden ver veelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
Van werken van beeldende kun stenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteurs recht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2020.
ISBN 978 94 625 8369 6 NUR 646 Dit boek is mede tot stand geko men dankzij een bijdrage van de Gemeente Urk
op het eiland en produceren daar verrassend en
dorp. Als kunstenaars gedurende de
modernistisch werk. Net als het eiland maken ze
negentiende eeuw deze ruwe diamant
zich los van de gebaande paden die op dat moment
in de voormalige Zuiderzee eindelijk
de dienst uitmaken in de moderne kunst.
vinden, ontbreken daar voorzieningen voor een plezierig en lang verblijf.
Als Urk wordt verbonden met het vasteland blijven kunstenaars komen. En ook nu ontlenen heden
Toch ondernemen schilders van naam de moeilijke
daagse kunstenaars inspiratie aan een gemeenschap
reis naar het eenzame eiland: George Clausen, Franz
die tot op de dag van vandaag blijft fascineren.
Courtens en Theo van Rysselberghe – ze vinden er
De schilders van Urk neemt de lezer en kijker mee
niet alleen het liefelijke maar ook het uitzonderlijke.
in de picturale geschiedenis van een geïsoleerd
Later verblijven Jan Toorop, Jan Sluijters, Ernst
eiland dat evolueerde tot een onvervangbaar
Leyden en anderen voor kortere of langere tijd
stukje Nederland.
de schilders van
rk. Eigenzinnig eiland, pitoresk vissers
Urk
Urk en de U beeldende kunst urk vanaf zee op Urk haven vuurtoren dorp schepen en visserij Urkers
Urk de schilders van