Amsterdam telde aan het begin van de Tweede Wereldoorlog met 800.000 ingezetenen bijna evenveel inwoners als nu. Een groot verschil is dat vrijwel alle Amsterdammers binnen de huidige stadsring woonden; met grote gezinnen, in veelal kleine woningen, dicht op elkaar. Er reden ruim 400 trams en 100 bussen door de stad. Ontelbare fietsers baanden zich een weg door het drukke verkeer. De stad hield tijdens de crisis van de jaren ‘30 vast aan ingesleten patronen en gewoontes. De Amsterdammer voelde zich beschermd in de vertrouwde, verzuilde samenleving. Op oorlog en bezetting was Amsterdam niet ingesteld.
‘Een onthutsende ervaring’ De Volkskrant ‘Een geslaagde poging om dat gevoel van de oorlogsjaren over te brengen’ Trouw ‘Een indringend boek’ Het Parool ‘Een pageturner, juist door alle onbekende beelden’ Vrij Nederland
René Kok en Erik Somers zijn historici, auteurs en samenstellers van een groot aantal uitgaven over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en fotohistorische publicaties.
Amsterdam 1940-1945 in foto’s René Kok en Erik Somers
‘Formidabel fotoboek. Stad in oorlog is onmisbaar voor wie die oorlog niet kan of wil vergeten’ NRC Handelsblad
Stad in oorlog. Amsterdam 1940-1945 in foto’s is het eerste fotoboek over de hoofdstad tijdens de Duitse bezetting. Deze visuele geschiedenis geeft een indringend beeld van de stad in de jaren van onderdrukking, vervolging en terreur. De vervolging van 80.000 Joodse Amsterdammers heeft de stad voor altijd getekend. Het alledaagse leven, de samenwerking met de bezetter, de Hongerwinter en de bevrijding: hoe hebben de Amsterdammers deze bezettingsjaren beleefd? Dit boek geeft weer hoe de herinnering aan de oorlog in foto’s wordt verbeeld.
STAD IN OORLOG
FOTOGESCHIEDENIS VAN AMSTERDAM IN BEZETTINGSTIJD
Amsterdam 1940-1945 in foto’s
RENÉ KOK EN ERIK SOMERS
5e druk! “Een onthutse nde ervaring” de Volkskrant
INHOUD INLEIDING 4
1. DREIGING VAN OORLOG
10
2. MEI 1940
20
3. BEZET
36
4. HET LEVEN GAAT DOOR
62
5. COLLABORATIE
104
6. DE TRAGEDIE VAN AMSTERDAM
126
7. VERZET
176
8. LUCHTGEVAAR
202
9. HONGERWINTER
220
10. BEVRIJDING
248
11. NASLEEP
272
12. DE GEKLEURDE STAD
288
LITERATUUR 298 CHRONOLOGIE 300 OVERZICHTSKAART, REGISTER
302
COLOFON 304
Hakenkruisdag op de Dam BBWO2 / NIOD, Jan Osinga
Uiterste stiptheid 10 mei 1940. Aan de muur van de Beurs op het Beursplein aan het Damrak zijn die vrijdagochtend in allerijl mededelingen van de Luchtbescherming opgehangen. Voorbijgangers nemen er nauwkeurig kennis van. Tot verontwaardiging van de aan het Hekelveld gevestigde sociaal-democratische krant Het Volk hield lang niet iedere burger zich aan de voorschriften. ‘Bij luchtalarm moet onmiddellijk een veilige schuilplaats opgezocht worden. Boodschappen kunnen wachten, moeten wachten! Nog erger is dat sommige mensen als het signaal luchtgevaar met de indringende janktoon wordt gegeven, op straat, de boodschappentas in de hand, rustig hun gesprek voortzetten.’ Het krantenartikel eindigde met een oproep: ‘Van de bevolking, van de vrouwen in bijzonder, wordt de uiterste zelfbeheersing, vooral ook de uiterste stiptheid in het nakomen der aanwijzingen der luchtbescherming geëist.’ BBWO2 / NIOD, Marius Meijboom
22
STAD IN OORLOG - Mei 1940
< In trance 10 mei 1940. Voor drukkerij H.G. van Dorssen op de Nieuwezijds Voorburgwal kijken voorbijgangers in alle vroegte naar overkomende Duitse vliegtuigen van de Luftwaffe. Het overgrote deel van de Amsterdammers ging die eerste oorlogsdag in
trance naar het werk. Daar was de Duitse inval natuurlijk het gesprek van de dag. Op het Gemeente Giro kantoor werd hard gewerkt. Veel mensen wilden hun geld opnemen, want hoe lang zou geldopname onder de huidige omstandigheden nog mogelijk zijn? Werklozen mochten
thuis blijven, want de stempellokalen waren gesloten. Scholen waren gesloten. De kinderen moesten thuis de ontwikkelingen afwachten. Vanwege het dreigende benzine gebrek zijn er nauwelijks autoâ&#x20AC;&#x2122;s op de weg. MAI, Sem Presser
Zandzakken voor de deur 10 mei 1940. De Kinkerapotheek in de Kinkerstraat heeft geen halve maatregelen genomen, om ook bij eventuele oorlogshandelingen in de stad open te kunnen blijven. BBWO2 / NIOD
STAD IN OORLOG - Mei 1940
23
Persoonsbewijs 10 mei 1941. In de Apollohal, op de hoek van de Apollolaan en de Stadionweg, vindt de uitreiking van persoonsbewijzen plaats. In tegenstelling tot veel andere landen was een identiteitsbewijs in Nederland een nog onbekend verschijnsel. Voorzien van een handtekening, pasfoto en vingerafdruk moesten alle Amsterdammers het persoonsbewijs bij zich hebben en het bij controle door de politie of de Duitsers kunnen tonen. De aanvraag-
76
formulieren werden nauwgezet bewaard in het bevolkingsregister en van alle Nederlanders tezamen in een centrale archiefbewaarplaats in Den Haag. Door raadpleging van deze gegevens kwamen vervalsingen eenvoudig aan het licht. De Duitsers hadden daarmee een belangrijk instrument in handen om de illegaliteit aan te pakken. Joden kregen in de zomer van 1941 op twee plaatsen in hun ‘PB’ een ‘J’ gestempeld. SAA, Polygoon
STAD IN OORLOG - Het leven gaat door
JOHAN BUZIAU (1877–1958) Met zijn kenmerkende droge humor, perfecte timing, zijn hese stem, en vooral ook zijn wit geschminkte clowneske gezicht, is Buziau voor de oorlog Nederlands meest aansprekende komiek en revue-artiest. Ook tijdens de bezetting is zijn populariteit groot. Hij is het grote voorbeeld van de jonge Toon Hermans. Op 1 augustus 1941 gaat in de Stadsschouwburg de Bouwmeester-revue ‘Sprookjesland’ in première met Buziau in de hoofdrol. De Duitse fotograaf Franz Anton Stapf is aanwezig, en maakt na afloop foto’s van Buziau in de kleedkamer. De voorstelling is een enorm succes. Drie uur lang waant het publiek zich in een sprookjeswereld, met na afloop een staande ovatie voor de grote Buziau. ‘De koning van den lach, Buziau, viert in Amsterdam weer triomfen’, is de volgende dag in de kranten te lezen, waarbij een van de foto's van Stapf is geplaatst. Buziau is het middelpunt in zijn rol als het mannetje van Stavoren. Op het moment dat hij op toneel verschijnt ‘… was de begroeting hartelijk of meer nog geestdriftig en tijdens de gehele voorstelling bleef het publiek den held van den avond met lach en applaus trouw terzijde staan’, schreef het Algemeen Handelsblad. De revue is zo populair dat de voorstelling in december 1941 en januari 1942 ook nog eens te zien is in theater Carré. Evenals de meeste andere artiesten voldoet Buziau op 17 maart 1942 aan de aanmeldingsplicht bij de Kultuurkamer. Er wordt vaak gezegd dat Buziau in zijn optredens dubbelzinnigheden verwerkt die tegen de Duitse bezetter zijn gericht. In werkelijkheid is hij veel voorzichtiger. Niettemin wordt Buziau in juli 1942 samen met honderden Nederlanders geïnterneerd in het gijzelaarskamp te Haaren. Maar door een bevriende relatie komt hij na korte tijd weer vrij. De internering heeft echter zoveel bij hem teweeg gebracht, dat hij nadien nooit meer op de planken staat. ‘Sprookjesland’ was zijn laatste grote rol. BBWO2 / NIOD / Stapf Bilderdienst, Franz Stapf
STAD IN OORLOG - Het leven gaat door
77
104
STAD IN OORLOG - Collaboratie
5. COLLABORATIE
Mars door de Jordaan 20 april 1941. De heerban WA-Amsterdam marcheert door de Willemstraat, hier gezien in de richting van de Lijnbaansgracht. De mars op de verjaardag van Hitler trok vanuit Amsterdam-West dwars door de Jordaan naar de binnenstad. Niet alle NSB’ers gaven publiekelijk blijk van hun lidmaatschap of overtuiging. Bij hen geen affiches voor de ramen of openlijke deelname aan manifestaties. Het driehoekige NSB-speldje droegen zij hoogstens aan de binnenkant van hun jasje. In het Amsterdamse NSB-blad De Daad werden deze schuwe leden bestraffend toegesproken: ‘Kameraden, zijt gij thans nog bang om voor uw overtuiging uit te komen? NSB’ers zijn toch geen lafaards? Komt kameraden, speldt het eervolle zwartrood op uw borst.’
Een Amsterdamse onderwijzer uit Zuid uit in zijn dagboek zijn gevoelens van afkeer over stadsgenoten die als lid van de NSB de kant van de Duitse bezetter hebben gekozen: ‘Het is een vermakelijk gezicht om die wezens te zien marcheren. Voorop enige WA-individuen diep onder de indruk van hun eigen voortreffelijkheid. Ja, je kunt je zo indenken, als je die stomme gezichten ziet, dat die mensen lijkende wezens geloven in Hitlers paradijs en heil roepen voor de bloedvergieter’. ‘Tienduizend Amsterdammers maakten de keuze lid te worden van de NSB. Ze behoorden tijdens de bezetting, evenals anderen die ‘fout’ waren, tot een gehate minderheid. Hun omgeving wilde niets meer met hen te maken hebben. De NSB ontwikkelde zich op tal van gebieden tot een belangrijke steun voor de bezetter. Ondanks de afkeer van buren, collega’s en vroegere vrienden bleven veel volgelingen van Mussert gedreven voor de ‘Nieuwe Tijd’ strijden. Ze gingen naar bijeenkomsten en betaalden trouw hun lidmaatschap. Op straat zorgden ze er met hun zwarte uniformen, speldjes en affiches voor dat ‘Volksgenoten’ dagelijks met de Beweging werden geconfronteerd. Colporteurs verkochten door weer en wind voor ‘5 lossen centen’ wekelijks vele duizenden exemplaren van Volk en Vaderland. De mannen van de WA voerden de strijd op straat met politieke tegenstanders en Joden. Toen Duitsland in juni 1941 de Sovjet-Unie binnenviel en de strijd tegen het bolsjewisme begon, meldden Amsterdamse jongens en mannen zich bij het aanmeldingsbureau van de Waffen SS, op de hoek van de Dam en de Nieuwendijk om als vrijwilliger in Duits uniform te gaan vechten aan het Oostfront. Maar het was niet een en al opofferingsgezindheid dat NSB’ers dreef. Het lidmaatschap betekende ook extra levensmiddelen of brandstof. Sommigen kregen een betere baan aangeboden. Amsterdamse NSB’ers waren betrokken bij registratie, opsporing, deportatie en beroving van Joodse medeburgers. In 1944 lijken de kansen op een Duitse overwinning en daarmee de kansen van Mussert verkeken. Nog één keer richten de Amsterdamse ‘kameraden’ zich op met de propaganda- actie ‘Strijd om Amsterdam’.
BBWO2 / NIOD
STAD IN OORLOG - Collaboratie
105
Op weg 25 mei 1943. Zevenduizend Joden moeten zich op bevel van de Duitsers en na een oproep van de Joodse Raad ’s avonds melden aan de Polderweg in Oost voor vertrek naar Westerbork. Ongeveer 1.600 van hen komen opdagen. Ze
160
komen op eigen gelegenheid naar het verzamelterrein. Tussen het verkeer door steken opgeroepenen in de Linnaeusstraat de straat over. In een handkar, afkomstig van een bedrijf uit de Baarsjesbuurt, wordt de bagage vervoerd. Het weekblad Storm SS van de Nederlandse SS liet
STAD IN OORLOG - De tragedie van Amsterdam
de gebeurtenissen fotograferen. Een aantal van deze foto’s stond in het nummer van 4 juni afgedrukt. Het smalende commentaar bij de afbeeldingen eindigde met: ‘Het afscheid is ons niet zwaar gevallen.’ BBWO2 / NIOD, Bart de Kok
Vrijwillig aangemeld 25 mei 1943. Eva Granaada, verpleegster van het Nederlands-Israëlitisch Ziekenhuis heeft zich vrijwillig voor deportatie aangemeld op de verzamelplaats Polderweg bij het Muiderpoortstation. Een aantal van haar patiënten is eerder die dag opgepakt. De 27 jarige ongehuwde
Eva Granaada verkiest bij hen te blijven en laat zich samen met haar patiënten naar kamp Westerbork afvoeren. Haar vader, stiefmoeder en enige broer zijn eerder op transport gesteld naar Westerbork. Het is een warme dag. Om toch zoveel mogelijk kleding mee te kunnen nemen op de reis naar Westerbork,
met een uiteindelijk onbekende eindbestemming, dragen de vertrekkenden veel kledingstukken over elkaar en hebben zij dikke jassen aan. Links achter Eva Granaada houdt een Nederlandse politieagent van het op Duitse leest geschoeide Schalkhaar politiebataljon toezicht. De jonge verpleegster, die ook in
het Nederlands-Israëlitisch ziekenhuis aan de Nieuwe Keizersgracht woonachtig was, zou drie maanden in kamp Westerbork verblijven. Op 31 augustus volgde transport naar Auschwitz. Bij aankomst op 3 september is zij direct naar de gaskamers gestuurd en vermoord. BBWO2 / NIOD, Bart de Kok
STAD IN OORLOG - De tragedie van Amsterdam
161
Schuilplaats Voorjaar 1945. De broers Jan en Joop Kuijt luisteren naar de Engelse radio in hun schuilplaats aan de Oranje Nassaulaan 15. Fotograaf Charles Breijer maakte samen met Wim Kuijt deel uit van het Amsterdamse BS peloton van Rob van Delden. Breijer was gevraagd naar de Oranje Nassaulaan te komen om het Duitse StĂźtzpunkt aan het Emmaplein fotografisch in kaart te brengen. Tegelijk fotografeerde hij de schuilplaats van de broers Kuijt. Enkele dagen voor de bevrijding overvielen de Duitsers de woning. Jan werd na twee uur zoeken met zijn radioapparatuur in de schuilplaats ontdekt. Hij werd gearresteerd en uitvoerig verhoord. Door de Duitse capitulatie kwam Jan Kuijt er verder ongeschonden vanaf. NIOD, Charles Breijer
194
STAD IN OORLOG - Verzet
STAD IN OORLOG - Verzet
195
224
STAD IN OORLOG - Hongerwinter
< Schoolkinderen Voorjaar 1945. Via de scholen konden kinderen in georganiseerd verband voedsel krijgen. Deze kinderen, lopend in de Reinaert Vosstraat, hoek Gloriantstraat in Nieuw West, zijn op weg naar het uitgiftelokaal
van de centrale keuken in de Sanderijnstraat. In het laatste oorlogsjaar was het met het reguliere schoolbestaan gedaan. Schooltijden werden ingekort en klassen samengevoegd in één lokaal om zo min mogelijk brandstof te verbruiken, als het
schoolgebouw al niet was gevor derd als onderkomen voor de Centrale Keukens. Als gevolg van de hevige vorst, die zich eind december aandiende, besloot de gemeente de kerstvakantie noodgedwongen te verlengen tot 12 februari. Nauwe-
lijks geopend, werden de scholen in maart 1945 alweer gesloten vanwege de paasvakantie. Het departement van Onderwijs bepaalde voor geheel bezet gebied de duur van de ‘paasvakantie’ op vijf weken. NF, Cas Oorthuys
Noodkachel 1944. Er werd naar vindingrijke oplossingen gezocht om toch zelf warm eten te kunnen bereidden, waardoor men minder afhankelijk was van voedselvoorzieningen als de gaarkeuken. Omdat gas en elektriciteit nu eenmaal niet meer voorhanden waren, werden er handzame noodkacheltjes ontwikkeld, die vervolgens tegen woekerprijzen aan de man werden gebracht. Creatieve geesten bedachten eigen ‘noodkachel’-varianten. Het ombouwen van de traditionele vuilnisemmer was een populaire mogelijkheid. In huize Hoevers in de Solostraat 6 in de Indische Buurt is de kachel letterlijk aan de kant geschoven en heeft plaats gemaakt voor een zelf gefabriceerde fornuisconstructie. Door een verbreed tussenstuk in de afvoerpijp kunnen pannen warm gehouden worden. NIOD, C. Hoevers
STAD IN OORLOG - Hongerwinter
225
DE SCHIETPARTIJ OP DE DAM Na het vertrek van de Engelse verkenningseenheid op de Dam op maandagmiddag 7 mei 1945 blijft de stemming op het plein feestelijk. Er is vrolijke muziek van draaiorgel Het Snotneusje. Om drie uur worden de feestvierders opgeschrikt door geweervuur uit de Groote Club op de hoek van de Kalverstraat. De paniek is enorm. De menigte probeert aan de kogels te ontkomen door in de richting van Nieuwendijk, Rokin of Damrak te snellen. Anderen vluchten de Nieuwe Kerk in of zoeken dekking achter lantaarnpalen op het plein of achter het draaiorgel. Na de eerste schoten volgt een tweede salvo. Daarna komt het tot een vuurgevecht tussen de BS
260
STAD IN OORLOG - Bevrijding
en de Duitsers. Al met al duurt de schietpartij ruim een uur. Tussen het vuren door bieden aanwezige Rode Kruis-medewerkers, verplegers en padvinders hulp aan de slachtoffers. BS-commandant Overhoff snelt naar de Ortskommandantur aan het Museumplein en haalt daar Hauptmann Bergmann op. Samen weten de mannen een einde aan de vuurgevechten te maken. Op basis van de meest recente onderzoeksgegevens, kostte de kogelregen aan 32 Amsterdammers het leven. Er worden ongeveer 120 gewonden naar ziekenhuizen in de omgeving afgevoerd. De exacte aanleiding van de schietpartij is nooit vastgesteld. De Duitse eenheden in de Groote
Club worden de volgende dag als krijgsgevangenen afgevoerd en niet verhoord. Vermoedelijk reageerden de Duitse soldaten geïrriteerd op de arrestatie van Duitse militairen door de BS, zoals op de foto op pagina 258 te zien is en voelden ze zich bedreigd door de steeds grotere en oprukkende menigte voor hun Stützpunkt. Op het moment van de geweldsuitbarsting bevinden zich veel fotografen op de Dam. Zij leggen de trieste gebeurtenis vast. De hierbij geselecteerde foto’s tonen de enorme paniek die uitbreekt als het schieten begint. BBWO2 /NIOD
STAD IN OORLOG - Bevrijding
261
Strijd mee! 27 juni 1941. Duitse propagandabijeenkomst op het IJsclubterrein (het huidige Museumplein) naar aanleiding van de inval in de Sovjetunie, vijf dagen eerder, waar veel Nederlandse nationaalsocialisten op afkwamen. De bezoeker links heeft een exemplaar van Storm SS bij zich. BBWO2 / NIOD, NSB-Fotodienst
288
STAD IN OORLOG - De gekleurde stad
12. DE GEKLEURDE STAD De meeste oorlogsfoto’s zijn zwart-wit, waardoor de jaren 1940-1945 vaak in een ver verleden lijken te liggen. Toch werd er tijdens de bezetting ook in kleur gefotografeerd. Deze opnamen ‘kleuren’ de werkelijkheid in en geven een nuancering van het ingeprente zwart-wit beeld van de oorlog. In 1936 introduceerden Kodak in de Verenigde Staten en Agfa in Duitsland met hun omkeerkleurenfilm Kodachrome respectievelijk Agfa color vrijwel gelijktijdig de eerste 35 mm (kleinbeeld)-film. Twee jaar later kwam deze compact kleurendiarolfilm tot groot genoegen van verwoede amateurfotografen in de handel. Persfotografen hielden zich nog niet professioneel bezig met de kleurenfotografie. Er waren nog geen publicatiemogelijkheden, hoewel daar tijdens de oorlog steeds meer verandering in kwam. Naast hun gewone werk experimenteerden ook zij uit liefhebberij met de nieuwe vinding kleinbeeld kleuren-diafilms. Ondanks dat het niet eenvoudig was om in een tijd van schaarste aan de benodigde diarolletjes te komen, moet er meer gefotografeerd zijn dan het aantal opnames dat bekend is, doet vermoeden. Dat er relatief weinig kleurenopnames
zijn overgebleven heeft onder meer te maken met de houdbaarheid van de kleuren, die op het toenmalige dia-celluloid van beperkte duur is, wanneer de dia’s niet onder ideale omstandigheden worden bewaard. Kleurenopnames van Amsterdam werden gemaakt door de Limburgse cineast en verdienstelijk amateurfotograaf Alphons Hustinx. Kort voor de oorlog, kocht hij bij een Hilversumse leverancier een grote partij kleurenrolletjes van Agfa, waardoor hij lang vooruit kon. Hij maakte in Nederland de meest imposante collectie bewaard gebleven oorlogsfoto’s in kleur. Aan het begin van de bezetting woonde Hustinx in Amsterdam-Zuid. Regelmatig trok hij met zijn camera door de stad. De NSB-Fotodienst experimenteerde eveneens met kleurenopnames. Een vijftigtal kleurendia’s zijn bewaard gebleven. Zo zijn in Amsterdam opnames gemaakt op 27 juni 1941 tijdens de grote propagandabijeenkomst naar aanleiding van de Duitse inval in de Sovjet-Unie een paar dagen eerder. Verder zijn van verschillende amateurfotografen opnames bewaard gebleven, zoals van de fotograaf Frits Rotgans. Opnames die door hun sprekende kleuren een ver verleden dichterbij brengen.
STAD IN OORLOG - De gekleurde stad
289
KAART
217
Kaart uit 1940, SAA, Collectie Atlas Kok De cijfers op de kaart verwijzen naar de paginaÂnummers in het boek. A = Mercatorplein, zie pagina 10, 222 en 232 B = Kinkerstraat, zie pagina 23, 40, 208 en 270 C = Amstelveenseweg, zie pagina 246, 262 en 263 D = Emmaplein, zie pagina 7, 200 en 201 E = De Lairessestraat, zie pagina 118, 180, 193 en 245 F = Olympiaplein, zie pagina 93, 155 en 170 G = Berlagebrug, zie pagina 27, 253, 257 en 264 H = Amstellaan (nu Vrijheidslaan), zie pagina 265 en 268 I = DaniĂŤl Willinkplein (nu Victorieplein), zie pagina 16, 166 en 167 J = Stadionplein, zie pagina 85 en 227 K = Olympisch Stadion, zie pagina 17, 49, 68, 95 en 99 216
278
223
149 255
71 17
224
280
ZIE DETAILKAART RECHTS
186
95 78
71
A 176 274 270
172
229
279 206
18
207
65
276 271
B
44 163
92
231
225
247 209 71
189
161
194
60
165
C
246 50
290
K STAD IN OORLOG - Kaart
254
117
218 52
294
76
25
188
J
265
39 277
F
279
44
151
302
175
285
246
96
53
C
12 239
162
160 120
C
179
148
86
H
I 169
199 212
G 213
244
L = Centraal Station, zie pagina 6, 13, 59, 87, 142, 281, 293 en 294 M = Dam, zie pagina 2, 4, 8, 41, 54, 82, 88, 89, 90, 91, 107, 109, 125, 272 en 297 N = Nieuwmarkt, zie pagina 123, 137, 144, 160, 170 en 196 O = Waterlooplein, zie pagina 131, 152 en 154 P = Rembrandtplein, zie pagina 33, 82 en 102 Q = Plantage Middenlaan, zie pagina 147, 150, 158, 159 en 171 R = Leidseplein, zie pagina 85, 108 en 220 S = Magere Brug, zie pagina 130, 141 en 296 T = Leidsebosje, zie pagina 36 en 59 U = Amstelveld, zie pagina 114, 128 en 295 V = Rijksmuseum, zie pagina 14, 55 en 116 W = Weteringplantsoen, zie pagina 15, 192, 204 en 252 X = IJsclubterrein (nu Museumplein), zie pagina 31, 45, 47, 51, 56, 59, 293 en 288 Y = Nieuwe Amstelbrug, zie pagina 48 en 68
125
240 61
104 255 164
L
115
24 243
291
205
22
34
73
62
59
20
107
66
291 22
75
233
230
234
238
M 258
29
248
290
24
175
42
101 32 58
284
113
144
269 259
81
157
71
144
84
281
64 145
53
136
119
45
287
135 129
P
215
214
282
138 250
19 74
153 130
O
283
198
236
106
43
64
126
242
297 139
67
211
N
28
46
72
100
281
181
146
144
Q
110
38
132
R T
S
70
140
296 252
U
59
295 292
145 14
V
57
W
X
253 124
53
Y
251
184 285
202
STAD IN OORLOG - Kaart
303
COLOFON
DANK
UITGAVE
Bij de totstandkoming van dit boek zijn wij
WBOOKS, Zwolle
veel dank verschuldigd aan Eric Heijselaar,
info@wbooks.com
Peter Kroesen, Erik Schmitz en Eric Slot, allen
www.wbooks.com
verbonden aan het Stadsarchief Amsterdam.
i.s.m.
Zij waren een grote steun bij het archiefonder-
NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust en
zoek. Daarnaast konden we bij het lokaliseren
genocidestudies
van veel van de in het boek opgenomen
info@niod.knaw.nl
foto’s onophoudelijk een beroep doen op hun
www.niod.knaw.nl
uitmuntende, gedetailleerde kennis van de geschiedenis van Amsterdam.
TEKST EN SAMENSTELLING
Jon van der Maas, ‘Amsterdam-WO2-kenner’
René Kok en Erik Somers
bij uitstek, danken wij voor zijn adviezen en informatie. Dank komt Carolien Provaas toe
VORMGEVING
voor het ter beschikking stellen van foto’s uit
Lori Lenssinck, Voorheen De Toekomst
het Nederlands Fotomuseum. Een bijzonder woord van dank gaat voorts uit
© 2017 WBOOKS / NIOD / DE AUTEURS
naar onze NIOD-collega’s van het beeldarchief,
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uit-
Maria Somers en Harco Gijsbers, voor hun
gave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen
onmisbare, uiteenlopende ondersteuning in
in een geautomatiseerd gegevensbestand, of
dit project.
openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige
Tot slot zijn wij stadsarchivaris Bert de Vries
wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door
en zijn collega’s Ludger Smit en Stefanie van
fotokopieën, opnamen of op enige andere
Odenhoven erkentelijk dat zij naar aanleiding
wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toe-
van dit boek de tentoonstelling Stad in Oorlog
stemming van de uitgever. De uitgever heeft
in het Stadsarchief Amsterdam, in samenwer-
ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot
king met het NIOD, mogelijk hebben gemaakt.
de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen
René Kok en Erik Somers
zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen
(www.stadinoorlog.nl)
zich alsnog tot de uitgever wenden. Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten
BBWO2
bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht
Foto’s over de Tweede Wereldoorlog zijn te
geregeld met Pictoright te Amsterdam.
vinden op www.beeldbankwo2.nl. In deze
© c/o Pictoright Amsterdam 2017.
online database zijn behalve de foto’s van het
ISBN 978 94 625 8191 3
NIOD, ook de oorlogsfoto’s van dertig andere
NUR 689, 693
Nederlandse instellingen bijeengebracht. 5de druk, 2021
BIJSCHRIFT FOTO-OMSLAG Begin 1943. Een bloemenverkoper, een klant en
Stad in oorlog. Amsterdam 1940-1945 in foto’s
een Duitse officier op de brug over de Keizers-
is mede tot stand gekomen dankzij een
gracht in de Leidsestraat.
genereuze bijdrage van het Prins Bernhard
NF/ Charles Breijer
Cultuurfonds Noord-Holland en het Pruikenburg Fonds.
FOTO AUTEURS ACHTEROMSLAG: Yoeri Somers, Stuurman Producties
EERDER VERSCHENEN BIJ WBOOKS:
(www.stuurmanproducties.nl)
Het Grote 40-45 Boek (978 94 625 8171 5) Het 40-45 Boek (978 90 400 8741 7) - uitverk.
AFKORTINGEN BRONVERMELDING:
De oorlog in kleur (978 94 6258005 3) - uitverk.
Anefo
Algemeen Nederlandsch Fotobureau
Arnhem 40-45 (978 94 625 8038 1)
ANP
Algemeen Nederlands Persbureau
Delft 40-45 (978 94 625 8096 5)
BBWO2 BBWO2
Den Haag 40-45 (978 94 625 8070 1)
MAI
Maria Austria Instituut
Dordrecht 40-45 (978 94 625 8037 4) - uitverk.
NA
Nationaal Archief
Drenthe 40-45 (978 94 625 8049 7)
NF
Nederlands Fotomuseum
Groningen 40-45 (978 94 625 8081 7)
NIOD
NIOD Instituut voor oorlogs-
Kennemerland 40-45 (978 94 625 8144 9)
holocaust en genocidestudies
Leeuwarden 40-45 (978 94 625 8065 7)
SAA
Stadsarchief Amsterdam
Leiden 40-45 (978 94 625 8068 8) Noord-Brabant 40-45 (978 94 625 8035 0)
OVER DE AUTEURS
Rivierenland 40-45 (978 94 625 812 7)
René Kok en Erik Somers zijn historici, auteurs
Rotterdam 40-45 (978 94 625 8001 5) - uitverk.
van een groot aantal uitgaven over de geschie-
Twente 40-45 (978 94 625 8075 6)
denis van de Tweede Wereldoorlog en foto-
Utrecht 40-45 (978 94 625 8066 4) - uitverk.
historische publicaties. Beiden zijn verbonden
Zeeland 40-45 (978 94 625 8050 3) - uitverk.
aan het NIOD.
Zwolle 40-45 (978 94 625 8036 7)
Amsterdam telde aan het begin van de Tweede Wereldoorlog met 800.000 ingezetenen bijna evenveel inwoners als nu. Een groot verschil is dat vrijwel alle Amsterdammers binnen de huidige stadsring woonden; met grote gezinnen, in veelal kleine woningen, dicht op elkaar. Er reden ruim 400 trams en 100 bussen door de stad. Ontelbare fietsers baanden zich een weg door het drukke verkeer. De stad hield tijdens de crisis van de jaren ‘30 vast aan ingesleten patronen en gewoontes. De Amsterdammer voelde zich beschermd in de vertrouwde, verzuilde samenleving. Op oorlog en bezetting was Amsterdam niet ingesteld.
‘Een onthutsende ervaring’ De Volkskrant ‘Een geslaagde poging om dat gevoel van de oorlogsjaren over te brengen’ Trouw ‘Een indringend boek’ Het Parool ‘Een pageturner, juist door alle onbekende beelden’ Vrij Nederland
René Kok en Erik Somers zijn historici, auteurs en samenstellers van een groot aantal uitgaven over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en fotohistorische publicaties.
Amsterdam 1940-1945 in foto’s René Kok en Erik Somers
‘Formidabel fotoboek. Stad in oorlog is onmisbaar voor wie die oorlog niet kan of wil vergeten’ NRC Handelsblad
Stad in oorlog. Amsterdam 1940-1945 in foto’s is het eerste fotoboek over de hoofdstad tijdens de Duitse bezetting. Deze visuele geschiedenis geeft een indringend beeld van de stad in de jaren van onderdrukking, vervolging en terreur. De vervolging van 80.000 Joodse Amsterdammers heeft de stad voor altijd getekend. Het alledaagse leven, de samenwerking met de bezetter, de Hongerwinter en de bevrijding: hoe hebben de Amsterdammers deze bezettingsjaren beleefd? Dit boek geeft weer hoe de herinnering aan de oorlog in foto’s wordt verbeeld.
STAD IN OORLOG
FOTOGESCHIEDENIS VAN AMSTERDAM IN BEZETTINGSTIJD
Amsterdam 1940-1945 in foto’s
RENÉ KOK EN ERIK SOMERS
5e druk! “Een onthutse nde ervaring” de Volkskrant