Het eerste gestroomlijnde materieel van de Nederlandse Spoorwegen
I
n 1934 zorgt de introductie van de nieuwe dieseltreinen bij de NS voor een ware sensatie. Zoiets futuristisch is nog nooit vertoond! De stroomlijnvorm van dit mate-
rieel zal gedurende enkele decennia het beeld van de spoorwegen in Nederland bepalen. Zo verschijnen er ook elektrische treinstellen met deze vorm, wordt er geëxperimenteerd met een stroomlijnbeplating voor stoomlocomotieven en krijgen ook rijtuigen een
Stroomlijn op het spoor
Stroomlijn op het spoor
Stroomlijn op het spoor Het eerste gestroomlijnde materieel van de Nederlandse Spoorwegen
gestroomlijnder uiterlijk. Met meer dan 350 foto’s biedt Stroomlijn op het spoor een uniek beeld van het Nederlandse spoorwegmaterieel dat in de loop der jaren dertig is ontwikkeld. Van begin tot eind, in voor-
W W W.BOOKS.COM
Carel van Gestel
en tegenspoed.
Carel van Gestel
NS-stoomlocomotief 3804 met stroomlijnbekleding, 16 november 1937. Vanwege zijn vorm werd een dergelijke loc vaak een Potvis genoemd, maar ook de naam Strijkbout werd gebezigd. HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO F.A. MOESMAN
Het Amsterdamse Weesperpoortstation als eindbestemming van deze diesel-drie, mogelijk tijdens een proefrit in 1934. Opvallend is de middelste lamp boven de cabineruiten. Tussen de twee sluitseinen wilde men ook een schijnwerper, zoals vaak bij ander materieel aanwezig. Omdat er in de praktijk geen gebruik van werd gemaakt, werd hij al na korte tijd buiten werking gesteld. STADSARCHIEF AMSTERDAM, FOTOGRAAF ONBEKEND
Vol verwachting klopt hun hart... Vanaf station Den Haag SS maken leden van de Tweede Kamer een proefrit met de diesel-drie naar Arnhem, 20 april 1934. GEMEENTEARCHIEF DEN HAAG, FOTO GOMPERS
18
Een prachtig beeld van station Utrecht CS anno 1936. Langs de perrons staan behalve twee stoomlocomotieven ook twee dieseltreinstellen serie 11-50. Van de komende elektrificatie is nog geen spoor te bekennen. HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO NS
Vier gekoppelde diesel-elektrische treinstellen serie 11-50 laten zich duidelijk zien, horen en ruiken ten westen van Amersfoort op de spoorlijn richting Utrecht. HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO NS, COLLECTIE DE PATER
19
28
Twee diesel-drieën in verschillende kleuren op het Westelijk Eiland bij Amsterdam CS, 15 mei 1955. Links de 157 (ex-27) in de oude donkergroene kleur, rechts de 144 (ex-14) in het nieuwe dieselblauw. FOTO LUUD ALBERS
29
HOOFDSTUK 3
ELEKTRISCHE TREINSTELLEN MATERIEEL '35 N
adat in 1934 de gestroomlijnde diesel-drieën waren verschenen, volgde een jaar
later de elektrische variant. Het betrof acht tweewagenstellen, waarvan de rijtuigbakken werden geleverd door
De treinstellen waren bestemd voor de net geëlektrificeerde lijn tussen Rotterdam en Hoek van Holland. Dat ze door het leven zouden gaan als Hoek van Hollanders mag dus geen verbazing wekken. Alle acht treinstellen hadden een rijtuig met tweede en derde klas (BC), het andere rijtuig was geheel derde klas (C) en hiervan hadden er vier ook nog een bagageafdeling (D). Aanvankelijk werden deze aangeduid als motorrijtuig (m), vanaf 1937 als kop rijtuig (k). Ze werden genummerd in navolging van Materieel '24 in de 9000-serie. De mBC's hadden de nummers 9501-9508, de
Werkspoor, Beijnes en Allan. Die werden samengesteld tot twee verschillende series treinstellen: eentje mét een bagageafdeling en eentje zonder.
48
De combinatie mCD 9701 + BC 9504, later treinstel 204, op het terrein van Werkspoor te Zuilen, 1935. De balkons zijn bereikbaar via klapdeuren, de bagageruimte is voorzien van schuifdeuren, met erboven het koersbord ‘‹— HOEK VAN HOLLAND ROTTERDAM DP —›’. De totale lengte van het stel is 43,4 meter. HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO WERKSPOOR
De mC 9601 + mBC 9501, later treinstel 201, gekoppeld met de mBC 9504 + mCD 9701 kort na hun indienststelling in 1935. De vensters zijn voorzien van schuifruiten, waardoor Mat '35 makkelijk is te onderscheiden van later stroomlijnmaterieel. HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO NS, COLLECTIE DE PATER
C's waren genummerd 9601-9604 en de CD's 9701-9704. Werd bij Mat '24 constant van treinsamenstelling gewisseld, bij de stroomlijnstellen was dat niet het geval, die vormden veel meer een onlosmakelijke eenheid. Om die reden kregen ze in 1937 een treinstelnummer in de serie 201-208, waarvan de 204, 205, 206 en 208 een bagageruimte hadden. De beide bakken van een treinstel rustten op een gemeenschappelijk middendraaistel. Dit was een loopdraaistel, de tractiemotoren bevonden zich in de buitenste draaistellen. Die motoren werden geleverd door Heemaf in Hengelo, Smit Slikkerveer en Metropolitan Vickers uit Manchester, terwijl Heemaf ook de leverancier was van de complete elektrische uitrusting. Nieuw bij deze treinstellen was de toepassing van schijfremmen in plaats van de gebruikelijke blokkenrem, wat een aanzienlijk kortere remweg opleverde. Voordat de treinen in dienst kwamen, werden er proefritten mee gehouden op daartoe geschikte baanvakken in het hele land. De pers, ook de regionale pers, berichtte er uitgebreid over. Onder de kop 'Paraat voor de toekomst' meldde de Nieuwe Venlosche Courant van 11 oktober 1935: 'De bedoeling van deze proeven is grondige ervaring op te doen, ten einde paraat te zijn, wanneer hetzij door electrificatie van nieuwe lijnen, hetzij door slijtage van het oude materiaal de aanschaffing van nieuw materiaal noodig blijkt.'
Van de stellen met een bagageruimte reden er in principe twee de dienst tussen Rotterdam DP en Hoek van Holland, een derde pendelde tussen Rotterdam DP en Maassluis, het vierde was beschikbaar voor onderhoud in de werkplaats te Leidschendam. Bij een groot reizigersaanbod werd een stel zonder bagageruimte aangekoppeld, wat dankzij de automatische Scharfenberg-koppeling probleemloos kon gebeuren. De Tweede Wereldoorlog eiste ook bij dit materieel zijn tol. Door beschietingen werd een aantal stellen beschadigd, vier stellen verdwenen over de oostgrens. Ze konden in de jaren na de oorlog weliswaar weer worden teruggehaald, maar ze verkeerden bepaald niet in de beste conditie. Al met al konden uiteindelijk zes stellen weer de rijdende dienst in, waarvan vier in de oorspronkelijke samenstelling. Door de 203 het nummer van de onherstelbaar beschadigde 201 te geven en de 208 dat van de 203, ontstond in 1950 de aaneengesloten serie 201-206. Ze deden van meet af aan weer dienst op de Hoekse Lijn en lieten zich als versterking ook zien op Amsterdam – Rotterdam. Eind 1949 kwamen ze te rijden op de Hofpleinlijn, de verbinding tussen Rotterdam Hofplein en Scheveningen, en dat hebben ze nog ruim tien jaar volgehouden. De 202 werd al in 1958 afgevoerd, de 204 volgde een jaar later; de 201, 203 en 205 werden in 1962 aan de kant gezet. De laatste Hoek van Hollander die bedankt werd voor bewezen diensten was de 206. Een jammerlijk einde van een kleine serie treinstellen, die toch een grote rol heeft gespeeld bij de ontwikkeling van de elektrische tractie in Nederland.
Ir. W. Hupkes, chef van de dienst van Materieel en Werkplaatsen zegt in datzelfde artikel: 'Ons hoofddoel was om afgezien van 't streven naar een zoo groot mogelijk comfort voor de reizigers te komen tot een lichteren bouw met geringen luchtweerstand, die toch zoo veilig is, dat bij ongevallen het rijtuig wel gedeukt wordt, doch niet verbrijzelen kan, zoodat de inzittenden geen ernstig letsel bekomen.' Men was verrast door de snelheid waarmee de nieuwe treinen konden rijden. 'Uit de dienstregeling zal u blijken, dat een stoptrein Rotterdam - Hoek van Holland in 28 minuten het eindpunt bereikt, met 5 stoppingen onderweg. Men dankt dit aan het snelle aanzetten: in twee minuten kan een snelheid bereikt worden van 130 kilometer, in 3½ minuut een van 150 kilometer per uur!'
Twee gekoppelde treinstellen Mat '35, met rechts de mCD 9701, te Hoek van Holland, 1935. HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO NS
49
64
Een laatste blik op de 202 in station Haarlem, kort voordat DE-loc 2243 hem richting Zutphen zou slepen. Rechts op de foto staat een schimmige afgezant van Magere Hein het tafereel gniffelend gade te slaan. FOTO LUUD ALBERS
65
De 453 werd afgevoerd op 3 juni 1965 en korte tijd later overgebracht naar Mijdrecht, waar hij op 16 augustus te midden van zijn onfortuinlijke soortgenoten kon worden vereeuwigd. Zo te zien is ook de 453 er niet in geslaagd om de sloper buiten de deur te houden... FOTO PETER VAN DER VLIST
86
87
Loc 3802, waarbij de beplating onder het machinistenhuis en bij de tenderwielen niet is aangebracht, met een trein te Rotterdam DP, april 1938. COLLECTIE GERARD DE GRAAF, FOTO S. OVERBOSCH
106
107
Op 21 september 1979 passeren een Hondekop-vierwagenstel en Pe 1902 als intercity naar Vlissingen het in 1868 gebouwde station van Krabbendijke. Een van de laatste foto's van een Pe in de rijdende dienst, een week later was het gedaan met de inzet van deze rijtuigen. FOTO PAUL VAN BAARLE
130
131
Komend vanuit de richting Den Helder nadert DE5 187 Alkmaar op 30 april 1955. Een nostalgischer beeld is nauwelijks denkbaar! FOTO LUUD ALBERS
Het eerste gestroomlijnde materieel van de Nederlandse Spoorwegen
I
n 1934 zorgt de introductie van de nieuwe dieseltreinen bij de NS voor een ware sensatie. Zoiets futuristisch is nog nooit vertoond! De stroomlijnvorm van dit mate-
rieel zal gedurende enkele decennia het beeld van de spoorwegen in Nederland bepalen. Zo verschijnen er ook elektrische treinstellen met deze vorm, wordt er geëxperimenteerd met een stroomlijnbeplating voor stoomlocomotieven en krijgen ook rijtuigen een
Stroomlijn op het spoor
Stroomlijn op het spoor
Stroomlijn op het spoor Het eerste gestroomlijnde materieel van de Nederlandse Spoorwegen
gestroomlijnder uiterlijk. Met meer dan 350 foto’s biedt Stroomlijn op het spoor een uniek beeld van het Nederlandse spoorwegmaterieel dat in de loop der jaren dertig is ontwikkeld. Van begin tot eind, in voor-
W W W.BOOKS.COM
Carel van Gestel
en tegenspoed.
Carel van Gestel