Het vrije woord
Het vrije woord Religie en politiek in domineesland Fennand van Dijk & Joost Rรถselaers
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
www.uitgeverijmeinema.nl Dit boek kwam tot stand met steun van Kerk en Wereld.
Ontwerp omslag: Marion Rosendahl Illustratie omslag: Wim van de Hulst isbn 978 90 211 4301 9 nur 700, 754 Š 2012 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud 7
Fennand van Dijk en Joost Rรถselaers: Inleiding: spreken of zwijgen
15
Herman Noordegraaf: Perspectief: kerken en dominees in het publieke domein THEOLOGEN
33
Abeltje Hoogenkamp: Partij kiezen voor wie geen helper heeft
47
Gijsbert van den Brink: Theologen zijn uitleggers, juist aan de politiek
61
Harm Schilder: Overheid, laat de kerk met rust!
75
Heleen Dupuis: Liberalisme: een verzetsbeweging, net als het protestantisme
89
Henk van den Belt: De kerk staat meestal 3-0 achter bij de politiek
103 Huub Oosterhuis: Het socialisme komt uit de Bijbel 115 Ruard Ganzevoort: Politici zijn de dominees van vandaag 129 Ruth Peetoom: Morele dimensie aanwezig in elke maatschappelijke keuze
143 Inger van Nes: Theologen kunnen contrast maken in de maatschappij OPINIEMAKERS
157 Boris van der Ham: Pleidooi voor stellingname binnen de vrijzinnigheid 169 DĂŠsanne van Brederode: Burger van twee werelden 181 Doekle Terpstra: Predikanten zijn moderne profeten
Fennand van Dijk en Joost Rรถselaers Inleiding: spreken of zwijgen Religie en politiek in domineesland. Tot de Tweede Wereldoorlog waren de rol en functie van predikanten helder gedefinieerd. Predikanten stonden dicht bij de macht, bekleedden belangrijke politieke en maatschappelijke functies en zorgden voor een breed geaccepteerde legitimiteit voor macht en moraliteit. Vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw nam een groot aantal theologen een kritische houding aan ten opzichte van de heersende macht en gangbare ethiek.
7
Onder invloed van de contacten uit de oecumene kwam men op voor wereldwijde gerechtigheid en vrede. Kerken en theologen liepen voorop in de strijd tegen kernwapens. Er werden concrete stemadviezen gegeven, ook vanaf de kansel. Binnen de kerken ontstond een scheiding tussen hen die een actieve maatschappelijke rol voorstonden, en hen die dat juist wilden vermijden. Vanaf de jaren negentig maakte de actieve betrokkenheid bij de samenleving plaats voor een passieve rol. Deze ontwikkeling zet zich voort tot op de dag van vandaag. Anno 2012 is het kerkelijk geluid in het maatschappelijke debat zo goed als verdwenen. Als theologen al een politieke rol vervullen, dan is dat op grond van hun merites op het politieke en maatschappelijke vlak, en niet op het kerkelijke. Kenmerkend voor deze ontwikkeling was een manifestatie tegen kernenergie op de Dam in Amsterdam in 2011. Liepen de kerken in de jaren ’80 nog vooraan in de strijd tegen kernenergie, in 2011 was er op de Dam geen enkele bijdrage vanuit de kerken waar te nemen. Kerken worstelen met hun nieuwe rol in de marge. Maar nog steeds is de maatschappelijke en politieke betrokkenheid van kerken een issue waar velen een uitgesproken mening over hebben. Binnen de kerken, maar ook daarbuiten. Hoe gaat het nu met dominees in de politiek? Welke rol spelen theologen en kerken in het debat over religie? Wat vinden zij van de maatschappelijke functie van kerk, theologen en dominees? Hoe duiden zij de ontwikkelingen sinds de roerige jaren ’60? En hebben zij een toekomstbeeld voor ogen? Het onderwerp intrigeerde ons op dusdanige wijze dat wij tot het plan kwamen om deze maatschappelijk en politiek actieve theologen te interviewen. Over de rol van religie, kerken en dominees in het maatschappelijke en politieke debat zijn tientallen publicaties verschenen. Echter, in geen daarvan komen de theologen, predikanten en priesters zelf aan het woord. Hoogste tijd om aan theologen zelf te vragen hoe zij nu over politiek denken, in een politiek klimaat waar religieuze vraagstukken onverminderd actueel zijn.
8
H e t v r ij e w o o r d
Achtergrond
Religie en politiek zijn ons niet vreemd. Beide auteurs zijn opgegroeid in een kerkelijke traditie. Joost Röselaers binnen een liberale context, en Fennand van Dijk in een orthodox gereformeerde gemeenschap. Als remonstrants predikant zet Joost Röselaers zich actief in om maatschappelijke onderwerpen weer bespreekbaar te maken in de kerk, zonder daarbij actief stelling te willen nemen. Zo nodigt hij regelmatig politici uit een overdenking uit te spreken in Vrijburg, de kerk in Amsterdam waar hij werkzaam voor is. Het gaat daarbij om de maatschappelijke reflectie. Joost stond in 2011 op de kandidatenlijst van D66 voor de verkiezingen voor de Provinciale Staten, op een onverkiesbare plek. Deze actieve rol in de verkiezingscampagne zorgde voor enige beroering binnen de geloofsgemeenschap waar hij toe behoort. Als adviseur public affairs bij een adviesbureau in Den Haag volgt Fennand van Dijk de ontwikkelingen in ‘politiek Den Haag’ van dichtbij. Dat was nog sterker het geval in zijn vorige functie als fractiemedewerker bij het CDA in de Tweede Kamer tijdens de periode van het vierde kabinet Balkenende. Fennand stond in 2010 op de kandidatenlijst van het CDA voor de gemeenteraadsverkiezingen. Daarnaast is hij kerkelijk actief binnen de PKN in zijn woonplaats Leiden. Onze religieuze opvoeding, opleiding en politieke voorkeur verschillen. Dat geldt niet voor de interesse in de maatschappelijke en politieke betrokkenheid van kerken. Wij ontkennen niet dat religie desastreus kan uitpakken, maar zien ook de waarde voor een samenleving. Daarom hechten wij aan de eigen bijdrage van predikanten, pastoors en theologen aan het publieke debat. Niet verhalen over hen en het kerkelijke instituut waar ze werkzaam zijn, maar bijdragen van de personen zelf, uit de eerste hand. Politici en bestuurders doen er goed aan ook open te staan voor de pluriformiteit aan verhalen en opvattingen over de maatschappelijke rol van kerken. Kerkelijk Nederland mag anno 2012 minstens zo divers zijn als ‘politiek Den Haag’. Maar dat is geen rechtvaardiging voor theologen, priesters en predikanten afwe-
Inleiding
9
zig te zijn in het maatschappelijke en politieke debat. Het vraagt wel om bescheidenheid en een juiste toon. Theologen en opiniemakers
Verscheidenheid was ook zichtbaar bij de samenstelling van een lijst van theologen met een politieke voorkeur en daarbij behorende activiteiten. Deze zoektocht resulteerde in een diverse en interessante lijst: man en vrouw, van rechts naar links, oud en jong, katholiek en protestant, priester en predikant, orthodox en vrijzinnig. Wij richten ons in deze bundel op christelijke theologen, pastoors en predikanten. Daarmee ontkennen we niet het belang van deze problematiek voor andere geïnstitutionaliseerde religies, waaronder de islam. De rol van christelijke theologen is echter zo specifiek dat deze een apart boek verdient. Doelstelling was om theologen te interviewen van alle partijen en stromingen die momenteel in het parlement vertegenwoordigd zijn. Dat is gelukt, met uitzondering van D66 en de Partij voor de Dieren. D66 wordt in ons boek vertegenwoordigd door opiniemaker en lekenpreker Boris van der Ham, lid van de Tweede Kamer voor D66. Daarnaast interviewden we nog twee andere opiniemakers: Désanne van Brederode en Doekle Terpstra. Waarom? Omdat zij wellicht de dominees van nu zijn. Deze personen vervullen een functie in het maatschappelijk debat die vroeger tot het domein van de theologen behoorde. De opiniemakers hebben een uitgesproken rol in het maatschappelijke debat. Verschillend, eigentijds en met aandacht voor het maatschappelijke belang van religie en spiritualiteit. Wat bindt deze opiniemakers met de theologen in deze bundel? De kansel. Alle drie de opiniemakers hebben als leek voor één keer de preekstoel beklommen en een preek gehouden. Naast de interviews bevat dit boek een achtergrondessay over kerken en dominees in het publieke domein. Hierin schetst Herman Noordegraaf ontwikkelingen vanaf de jaren ’50 van de vorige eeuw die een bijdrage hebben geleverd aan een andere rol
10
H e t v r ij e w o o r d
en positie van kerken en theologen in het maatschappelijke en politieke debat. Ook passeert een aantal opvattingen de revue over de manier waarop de kerk zich in de samenleving kan opstellen. Zijn conclusie: domineesland ligt achter ons, definitief. Maatschappelijke en politieke betrokkenheid
Welke verschillende publieke profielen zien we terug in de interviews? Hoe denken de theologen en predikanten over de maatschappelijke en politieke betrokkenheid van kerken in Nederland? Twee van hen zijn sinds vorig jaar actief in de politiek. Ruth Peetoom is partijvoorzitter van het CDA, Ruard Ganzevoort zit namens GroenLinks in de Eerste Kamer der Staten-Generaal. Beiden verwachten en vragen een actieve bijdrage van kerken aan het maatschappelijke en politieke debat. Theoloog en oudkandidaat-Tweede Kamerlid voor de ChristenUnie Gijsbert van den Brink is daar ook uitgesproken over. Theologen zijn ‘vertalers’ en ‘uitleggers’ van oude verhalen en bronnen in een actuele politieke en maatschappelijke context. Daar hoort opinie bij. Boris van der Ham vindt de bijdrage van predikanten en theologen aan het publieke debat eenzijdig. Hij roept vrijzinnige en liberale predikanten en theologen op van zich te laten horen, en stelling te nemen. Dat gaat de theologen Huub Oosterhuis en Abeltje Hoogenkamp niet ver genoeg. Oosterhuis, lijstduwer van de SP bij de laatste Tweede Kamerverkiezingen en initiatiefnemer van De Nieuwe Liefde, stelt het scherp: ‘Ik vind dat alle priesters, predikanten, diakens en pastoraal werkers er verantwoordelijk voor zijn dat hun woningen en kerken vrijplaatsen zijn voor mensen die door de politiek in de illegaliteit belanden.’ Voor stadspredikant en PvdA-lid Abeltje Hoogenkamp liggen religie en politiek in elkaars verlengde : ‘De Bijbel is voor 90% politiek. Hoe je met elkaar omgaat, wat je met elkaar deelt: de Bijbel bemoeit zich daar nogal tegenaan. Sterker nog, geloven is eigenlijk politiek.’ De jonge Amsterdamse kwartiermaker voor de PKN Inger van Nes, een vertegenwoordiger van een nieuwe generatie maat-
Inleiding
11
schappijkritische theologen, zoekt de maatschappelijke meerwaarde van de kerk vooral in contrast. Bijvoorbeeld door haar oppositie tegen de hedendaagse consumptiemaatschappij. Door de organisatie van een ‘Contrastnacht’ in Amsterdam gaf ze hier vorig jaar concreet vorm aan. Theoloog en Eerste Kamerlid voor de VVD Heleen Dupuis denkt daar anders over. De kerk moet naar haar mening ‘context geven aan het bestaan van mensen’ en ‘zingeving faciliteren’. Schrijfster en filosofe Désanne van Brederode benadrukt ook de scheiding tussen religie en politiek. Maar ze ziet tegelijkertijd een relatie tussen beide: ‘De kerk is een oefenplaats of leerschool voor iets wat je eigenlijk in het ideale geval zou moeten hebben in de rij bij Albert Heijn en in de tram.’ Bestuursvoorzitter van Hogeschool Inholland en lid van het CDA Doekle Terpstra ziet kerken als ‘dragers van de eeuwigheid, van de woorden van Adam tot anno nu’. Kerken behoren plaatsen van bezinning, reflectie en gesprek te zijn en predikanten zijn daarbij belangrijke leermeesters. Van het activisme van de kerken in de jaren zestig, zeventig en tachtig moet Terpstra niet veel meer hebben. Dit is voor pastoor Harm Schilder van de Tilburgse Emmausparochie en van de Heilige Margarita Mariaparochie in Tilburg onvoldoende. Hij benadrukt vooral de afstand tussen religie en politiek. ‘In de kerk moet het om Christus gaan’, aldus Schilder. De ‘klokkenluider uit Tilburg’ stemde vroeger CDA, maar sympathiseert nu met de PVV. Hoogleraar theologie en lid van het wetenschappelijk instituut van de SGP Henk van den Belt waarschuwt voor te veel activisme om het koninkrijk van God hier op deze aarde te realiseren. Veel theologen en opiniemakers die in deze bundel aan het woord komen, kijken kritisch terug op de opstelling van de kerken in de jaren zestig, zeventig en tachtig. Tegelijkertijd voelen ze zich ook ongemakkelijk bij de huidige stilte van de kerken in het publieke debat. CDA-partijvoorzitter Ruth Peetoom spreekt zelfs over ‘een oorverdovende stilte’.
12
H e t v r ij e w o o r d
Momentopnamen
De interviews zijn momentopnamen in biografisch perspectief. We hebben de geïnterviewden ondervraagd over hun persoonlijke wortels, hun ouders en politieke en religieuze vorming. Ze praten openhartig en gepassioneerd over hun werk, de kerk, maatschappelijke ontwikkelingen en de politiek. Politieke actualiteit en standpunten over concrete vraagstukken worden niet geschuwd. Ze hebben een mening over de geest van de wetten in Nederland. Bescheiden als het gaat om sociaal-economische thema’s. Duidelijk en kritisch over immateriële zaken, zoals het asielen immigratiebeleid van de huidige regering. Tegelijkertijd is er verlegenheid. De theologen staan met hun rug tegen de muur en realiseren de positie van de kerken in de marge van de samenleving. Ze mogen dan wel gesprekspartner zijn, maar namens wie? Toch tonen deze verhalen persoonlijke veerkracht. Hoewel ze niet meer gezien worden als opiniemakers hebben de geïnterviewde theologen, priesters en predikanten een verhaal te vertellen. Zij laten van zich horen, en komen nog steeds in verzet tegen maatschappelijke en politieke ontwikkelingen. Publieke rol waarmaken
Kan God nog wel meespreken op het Binnenhof? Kerken zijn niet meer vanzelfsprekend aanwezig in het publieke debat. De politiek en de overheid zien kerken als een van de vele maatschappelijke organisaties die zich moeten positioneren en profileren om gehoord te worden. Kerken moeten hun publieke rol waarmaken. Een bezielend verhaal en een professionele en structurele aanpak zijn daarvoor een vereiste. Dit vraagt visie en prioriteit, kost geld en inzet van theologen en dominees en andere expertises die kerken rijk zijn. Kerken die hierin willen en kunnen investeren, zullen waarschijnlijk een interessantere gesprekspartner zijn voor politiek en overheid op lokaal en nationaal niveau. We doen op basis van de interviews in ieder geval een concrete suggestie: ‘Politiek Den Haag’ kent diverse instituties en or-
Inleiding
13
ganisaties die gevraagd en ongevraagd advies geven aan regering en parlement. Denk bijvoorbeeld aan de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en de Sociaal Economische Raad (SER). Naast vakbonden en werkgeversorganisaties zit er in de SER ook een aantal kroonleden. Deze kroonleden zijn onafhankelijke deskundigen die bepaalde expertise inbrengen in de SER. Doorgaans zijn het economen, juristen en financiële deskundigen. Introductie van een theoloog zou het gesprek in de SER over verschillende onderwerpen kunnen verrijken en de adviezen over allerlei sociaal-economische thema’s mogelijk verdiepen. Dankwoord
De theologen, pastoors, predikanten en opiniemakers hebben gesproken. Gesproken met ons. Dat heeft persoonlijke en levendige interviews opgeleverd over religie, kerk en politiek. Daarvoor onze oprechte dank. Neem, lees en beoordeel zelf wie u inspireren. Een aantal mensen en organisaties willen wij tot slot met name danken. Allereerst Kees Korenhof, die ons vanaf het eerste moment wist te enthousiasmeren voor dit project. Esther van der Panne, opvolger van Kees Korenhof bij Boekencentrum, voor al haar advies en kundigheid. Ranfar Kouwijzer, voor zijn enthousiasme en goede contacten. Tom Mikkers, voor zijn creativiteit. Barbara Bos voor de prachtige foto’s. Els de Roon Hertoge, voor het uitwerken van de interviews en het aandachtige meelezen. Stichting Kerk en Wereld en de Remonstrantse Broederschap voor respectievelijk financiële en praktische steun. En ten slotte Annerieke, AnneRose en Anne-Sophie, voor de feedback en liefdevolle betrokkenheid. Aan hen allen dragen wij dit boek op.
14
H e t v r ij e w o o r d