11047_Doodshemd 5.0
20-04-2011
13:22
Pagina 1
Het doodshemd heeft geen zakken
11047_Doodshemd 5.0
20-04-2011
13:22
Pagina 2
11047_Doodshemd 5.0
20-04-2011
13:22
Pagina 3
H Nadenken over het levenseinde
Annemarieke van der Woude
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
11047_Doodshemd 5.0
20-04-2011
13:22
Pagina 4
www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag: Mulder van Meurs, Amsterdam Illustratie omslag: doodshemd voor een vrouw. Collectie Historisch Archief verpleeghuis Oranje Nassau’s Oord, Renkum ; © Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
11047_Doodshemd 5.0
20-04-2011
13:22
Pagina 5
I
Woord vooraf
Titel ‘Het doodshemd heeft geen zakken’
Inleiding Gewoon doodgaan?
Altijd maar doorgaan? Over palliatieve zorg
‘Dan wil ik euthanasie!’ De euthanasiepraktijk in Nederland
‘God heeft mij beledigd’ Over zelfeuthanasie
Mensen van het voltooide leven
Uitburgeringscursus en levenseindekliniek Over taal
Kiezen voor de dood van een ander
‘Jouw liefde hoef ik niet!’ Het sociale aspect van levensbeëindiging
11047_Doodshemd 5.0
20-04-2011
13:22
Pagina 6
Zelfbeschikking en barmhartigheid De doodswens als maatschappelijk vraagstuk
‘Pasen als kwetsbare belofte’ Een theologische reflectie
‘Gebouwen die zo oud zijn als ik’ Over de ouder wordende mens
‘Havermout en as’ Over waardigheid
Slotbeschouwing ‘Regels voor het mensenpark’
11047_Doodshemd 5.0
20-04-2011
13:22
Pagina 7
W
‘Mama, waarom werk jij in een huis waar altijd maar mensen doodgaan? Dat is toch helemaal niet leuk?’ ‘Je hebt gelijk, jongen. Doodgaan is niet leuk. Het is verdrietig. Maar we zijn niet alleen verdrietig op . We maken ook plezier.’ Zonder mijn werk in het verpleeghuis was Het doodshemd heeft geen zakken nooit ontstaan. Het is de omgeving waar ik begonnen ben regelmatig na te denken over het levenseinde. De ervaringen die ik daar heb opgedaan, vormen de ingrediënten van dit boek. De mensen van Oranje Nassau’s Oord ben ik erkentelijk voor de gelegenheid die ze mij geboden hebben dit boek te schrijven. Velen uit dit huis waren in de loop van de tijd mijn gesprekspartner. Hugo van der Meer las het manuscript en heeft het van commentaar voorzien. Gijsje en Ed Janssen maakten de foto die prijkt op de omslag. Kees Korenhof van uitgeverij Meinema nodigde mij uit om mijn ideeën over het levenseinde uit te werken tot een publicatie. In hen dank ik allen die hebben bijgedragen aan de totstandkoming van dit boek. ‘Mam, waar gaat je boek eigenlijk over?’ ‘Over doodgaan.’ ‘Oh…’ Je ziet hem denken. Hardop somt hij de titels op van de boeken die op zijn ooghoogte in de kast liggen: ‘Dood… Levenseinde… Medische beslissingen…’ Ineens kan hij de betekenis van die stapel doorgronden. Het moment is aangebroken om de boekenkast op te ruimen. Zodat hij niet langer, iedere keer als hij een Donald Duck wil pakken, langs een verzameling boeken over de dood hoeft te lopen.
11047_Doodshemd 5.0
20-04-2011
13:22
Pagina 8
T ‘Het doodshemd heeft geen zakken’
Buurman had ik al een tijdje niet meer buiten gezien. Zijn vrouw knipte nu de heg. Toen er een grote container voor hun deur stond en buurvrouw op de stoep de werklui de weg naar boven wees, raakte ik met haar aan de praat. De gezondheid van haar man werd steeds zwakker. Ze heeft besloten de badkamer te laten verbouwen, zodat de verzorgenden haar man goed kunnen helpen. ‘Je weet niet voor hoe lang nog’, zei ze, ‘maar ja, het doodshemd heeft geen zakken.’ Een aantal weken later overleed haar man. Thuis, in hun eigen bed, zoals hij dat graag had gewild. ‘Ik blijf bij jou. Tussen de planken kunnen ze me het huis uit dragen, eerder niet’, had hij vaak tegen haar gezegd. De laatste periode was zwaar voor haar geweest. Haar man at bijna niet meer en riep voortdurend om haar, ook als ze eindelijk een keertje in slaap was gevallen. ‘Maar hij is hier gestorven. Dat had ik hem beloofd en ik ben blij dat ik dat heb kunnen volbrengen.’
Aan het verhaal van buurvrouw ontleen ik de titel van dit boek: Het doodshemd heeft geen zakken. Geld kon haar man toch niet meenemen in zijn graf en als zij ooit komt te overlijden, is dat voor haar niet anders. Het heeft haar doen besluiten te investeren in zijn laatste levensdagen. Met voldoening kijkt ze daarop terug. Zo heeft ze ook in haar eigen leven geïnvesteerd.
Het doodshemd Het doodshemd lijkt op een laken. Het was meestal vervaardigd van wit linnen. Het hemd voor de man had een strikje;
11047_Doodshemd 5.0
20-04-2011
13:22
Pagina 9
dat voor de vrouw was afgezet met kant. Het had inderdaad geen zakken. De mouwen van het hemd zaten er los bij. Het hemd was aan de korte kant. Dat had te maken met de verwachting van de wederkomst van Christus. Bij de opstanding der doden wilde men niet het risico lopen te struikelen over het hemd. Het doodshemd hoorde bij de uitzet. Het kwam regelmatig voor dat een jonge moeder in het kraambed stierf en dan was het belangrijk het doodshemd klaar te hebben liggen. In sommige streken in Nederland was het gebruik dat het doodshemd eerst dienst deed als bruidshemd. Het werd gedragen tijdens de huwelijksnacht. Daarna werd het gewassen en opgeborgen in blauw papier, tegen het verkleuren. Bij overlijden haalde de familie het hemd weer tevoorschijn. Tot ver in de tweede helft van de vorige eeuw gebeurde het nog dat een overleden man of vrouw in een doodshemd werd begraven. Vroeger brak de dood voortdurend in het leven in. Tegenwoordig staan ons allerlei middelen ter beschikking om de dood langer op afstand te houden. Wij vinden het nu een akelig idee dat je de eerste nacht met je geliefde doorbrengt in het hemd dat je ook zult dragen nadat je bent gestorven. Een blauw pakket dat je, iedere keer als je de linnenkast opruimt, herinnert aan je eigen sterfelijkheid, komt ons merkwaardig voor. De kleding brengt nĂłg een verschil aan het licht tussen toen en nu in de omgang met de dood. Mensen die een doodshemd droegen, zagen er hetzelfde uit. In onze tijd is het niet ongebruikelijk om, als je weet dat je gaat sterven, een mooi kostuum of een fijne jurk apart te hangen. De toegenomen welvaart speelt hierbij natuurlijk een rol: wij kunnen ons een uitgebreide garderobe veroorloven. Maar er is meer aan de hand. Kleding zegt iets over iemands identiteit. Wat het opbaren in eigen kleding uitdrukt, is dat we niet willen opgaan in de massa. Ook na onze dood behouden we ons unieke karakter. Hier is niet willekeurig welke mens heengegaan, nee, ďœš
11047_Doodshemd 5.0
20-04-2011
13:22
Pagina 10
hier is een persoon gestorven. In haar lievelingsvest blijft de overledene de nabestaanden nabij.
Het doodshemd heeft geen zakken De ene schoonzuster zei tegen de andere: ‘Het doodshemd heeft geen zakken.’ We schrijven rond . Wat ze bedoelde, was: ‘Leef toch wat royaler.’ Nu wist ze wel dat haar schoonzuster iemand was die letterlijk de touwtjes aan elkaar knoopte, maar het was haar indruk dat het ten koste ging van haar levensvreugde. Een beetje genieten is niet erg, vond ze. Maar het advies bleek aan dovemansoren gericht. De toon die doorklonk in het gebruik van deze uitdrukking kon enigszins afkeurend zijn. Je kwalificeerde er iemand mee: een gierigaard die alles oppotte en niets wilde uitgeven. En waarom toch? In het graf heeft geld geen waarde meer. Ook is er het verhaal van de vrouw die met haar handen onder de dekens, bij wijze van spreken, de zakken van haar doodshemd vormde. De dominee zat aan haar sterfbed. Ze vroeg hem voor te gaan in gebed, maar het lukte haar niet om haar handen te vouwen. Die hield ze stijf op haar buik geklemd. Totdat dominee begreep dat ze geld vasthield. Pas toen ze de muntstukken had weggelegd, kon ze bidden. Ook dat zegt het doodshemd zonder zakken: sterven heeft met loslaten te maken. ‘Het doodshemd heeft geen zakken’ hoor je niet vaak meer. Anders dan voor mijn buurvrouw, is het voor velen een onbekend gezegde geworden. Nemen we de woorden nu toch in de mond, dan klinken er andere associaties in mee, die aansluiten bij het levensgevoel van mensen aan het begin van de eenentwintigste eeuw. Hierna is er niets meer. Er is maar één leven: dit leven. Maak er wat van, want straks is het afgelopen. Zakken zitten er niet op het doodshemd genaaid. Met de gedachte dat je niets kunt meenemen in het graf wordt gespeeld.
11047_Doodshemd 5.0
20-04-2011
13:22
Pagina 11
Archeologie van de toekomst Dit neem ik mee het graf in als ik sterf: Een kaart van de planeten (uit een atlas) Wat kamperfoelie in een plastic zak Een verrekijker met een lens van matglas Gewikkeld in een wollen anorak Wat vliegertouw, een roestvrijstalen knikker Een goed geprepareerde dennentak Een zakje drinkbouillon, een flessenlikker En bovendien een potje gele verf En straks historici maar stug proberen Om daar iets zinnigs uit te concluderen (Uit: K. van den Heuvel, Wat futen op een kluitje in het riet, Nijmegen 2010)
Toen de dichter gestorven was, hebben de nabestaanden zijn kist gevuld met kamperfoelie, vliegertouw, een flessenlikker, enzovoorts. Het gebaar was een mengeling van spot en ernst. Het was een eerbetoon aan hun vriend. De lengte van het doodshemd was de verbeelding van het geloof in de opwekking der doden. Tegenwoordig is het zo dat we niet alleen geen doodshemd meer dragen, maar ook de zekerheid van de wederopstanding zijn kwijtgeraakt. Voor menigeen is dit geloofsartikel van een vraagteken voorzien. De voorstelling van een leven na dit leven en het opstaan van de doden, komen we pas betrekkelijk laat tegen in de bijbel. Vooral in het Oude Testament kun je allerlei teksten vinden die rekenschap geven van de overtuiging dat dood dood is en het lichaam aan het einde van het leven weerkeert tot stof. Daarin zijn deze bijbelteksten opvallend modern, of misschien moet je zeggen dat de kloof tussen moderniteit en bijbelse traďœąďœą
11047_Doodshemd 5.0
20-04-2011
13:22
Pagina 12
ditie minder diep is dan we vaak vermoeden. Hoe het ook zij, het doodshemd zonder zakken is niet zonder meer in tegenspraak met wat je in de bijbel kunt lezen over leven en dood. Als titel voor dit boek is het een poging onze hedendaagse omgang met de dood serieus te nemen. De theologie dient daarbij als decor.
Om verder te lezen Buskes, J.J., Waarheid en leugen aan het ziekbed, Amsterdam . Kok, H.L., Thanatos. De geschiedenis van de laatste eer, Heeswijk-Dinther .