Mijn jaren van geloven by Boekencentrum Uitgevers

Mijn jaren van geloven

Voor Bettina: voor al haar jaren van trouw

Niek Schuman

Mijn jaren van geloven Voorgoed verleden, blijvend visioen

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

www.uitgeverijmeinema.nl

Ontwerp omslag: Mulder van Meurs, Amsterdam Vormgeving binnenwerk: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJssel Auteursfoto omslag: Sandra Haverman Afbeelding pag. 182 © Käthe Kollwitz, Frau mit totem Kind, 1903, c/o Pictoright Amsterdam 2012 Afbeelding pag. 272 © Marc Chagall, c/o Pictoright Amsterdam 2012 ®“Chagall is a registrated trademark, owned by Comité Marc Chagall” Afbeelding pag. 309 © Fondation Oskar Kokoschka c/o Pictoright Amsterdam 2012 ISBN 978 90 211 4309 5 NUR 681; 700 © 2012 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud INLEIDING: EEN LANDSCHAP MET VALKUILEN 9

Titel en doel – Opzet en dankbetuiging

HOOFDSTUK I: DE JAREN VAN DE EERSTE VRAGEN (1936-1945) 15 21

Vredig begonnen, onaangenaam ontwaakt De wijde blik – Komt grote vliegtuig – Nare nacht en onderduik Moord, oorlogswinter en bevrijding Moord in Apollolaan – Noodleugens, bekommernissen en een scheepke – Market Garden, Heimat en bevrijding Dood broertje in geschonden wereld Ashes to Ash – Ondersteld of echt wedergeboren? – Schilder en weer Huizinga – Vragen, vragen

HOOFDSTUK II. DE JAREN VAN ONRUST EN ONTDEKKINGEN (19451955) 33

Stil en gerust leven in woelig Europa? Onrust onderhuids – Het grote zwerven – ‘1948’ – Puddinkjes voor onze jongens, plan voor Europa Gereformeerd in De wijde blik Proefjes van het geslacht – Zonde, zwarigheid en beklemming – Niet alleen kommer en kwel – Irenisch en ondogmatisch – Oecumene met reisgidsen – Ds. Nico Steenbeek – Amstelveen en Amsterdam Taal, geschiedenis en evolutie Vaardigheid, aardigheid en dode talen – Een nieuwe wereld – Verwondering en fascinatie – Gedichten en muziek – De bijbel als boek van schoonheid

HOOFDSTUK III. DE JAREN VAN STAD EN OMMELANDEN (1955-1965) 65

Amsterdam: de stad gespeld ‘God spreekt Amsterdams’ – Zolderkamer, maaltijden en films – Een niet-gereformeerde liefde

85 89

De studie: van saai tot spannend Berkouwer boeiend, Bavinck bewogen – Het oog van Ridderbos – De ‘Umwelt’ en de psalmen – De stem van Breukelman – Botsautoroute Over de grenzen: het project Europa Jumelages en Europa – Frankrijk en Italië Studentenkrant en cabaret Pharetra en Paul Hellmann – Daverende dingen – Van de brug af gezien De ‘ontdekking’ van het jodendom Passi sub Pontio Pilato – Monumenta Judaica, Presser en Frits Kuiper – De Naam, verwachting en profetie – Grensverleggingen

HOOFDSTUK IV. DE JAREN VAN ONTVOUWING EN ONTHUTSING (1965-1975) 109 De (pastorie)tijd was rijp Abrahamitisch – Genesis en Ramses Shaffy – De zich bevrijdende Christus – Kleerscheuren en leunstoelen – Aanvallen en aanklachten 121 Theologie, biografie en watervloeden Tegendraads, onvanzelfsprekend – Het ‘bittere raadsel’ 127 Kleinere, grotere en mondiale oecumene Taizé, Grandchamp en Zaanse oecumene – De Sjaloomgroep: oecumene als ‘heel de wereld’ – Paris Match: echte eucharistie? – Witte pater Mozambique, gereformeerd in Brazilië 137 Gereformeerde kogels, Siciliaans nulpunt Afzwaaiers en blijvers – ‘Nieuwe hoop voor Sicilië’ 142 Gereformeerd Vredesberaad en opnieuw ‘Israël’ Regelrecht en Gereformeerd Vredesberaad – Catechese der verguizing 149 Onthutsende ervaringen Een verkeerd ventje – Het grote moorden – Het grote bloeden – Het zwarte nummer – Het grote verraad: Chili’s ‘nine eleven’

INTERMEZZO: CRUCIALE JAREN 161 Het decor: de Verlichting verbreed – Bevrijdende doorbraken – Ontwikkelingen en perspectiefwisselingen – En het geloven?

HOOFDSTUK V. DE JAREN VAN CONTEMPLATIE EN ACTIE (1975-1985) 173 Terug naar de faculteit Veelstemmigheid en theologisch contrapunt – Egypte: Israël nam er wat van mee – Boekjes, colleges binnen en buiten 181 ‘Strijd en aanbidding’ in de Zaanstreek Papenpad en patat, vespers en vieringen – Ballingen en asielzoekers 189 Verder met Voorlopig Vastigheid, verwachting en hoop – Auteurs, Buskes, reageerbuis – Een ‘nieuwe Kuitert’ – Verschil van beleving – De hoop steekt haar kop op 199 ‘Niet zonder ons’ Martelaren en ‘heiligen’ vroeger en nu – De stoet van voorgangers 202 Opnieuw Latijns-Amerika Contextuele theologie – Subeconomie, Moren en christenen – Donde están? – Een psalm als reisgezel 211 ‘Heen- en terugreis’ Bevrijdingstheologie – Sölle: een ‘Ostermorgenfrau’ – God hou nie langer bek nie HOOFDSTUK VI. DE JAREN VAN UITZICHTEN IN WANORDE (19851995) 217 Italiaanse meesters, Engelse adel Umbrië: sneeuw, Hannibal en hemels perspectief – Iris Origo en haar kinderkruistocht 223 Jozua in Chili: een bijzonder verbond Straatmuzikanten verboden – Idolen, paardenpezen en een verbondsluiting – Apocalyptische visioenen 227 Astronomisch ver, ‘ver heen’ dichtbij Roeren in de zon? – Antropisch principe en homo sapiens – ‘Ver heen’ kwam heel dichtbij – Mohr’s koffertje, Palladio’s evenwicht 236 Gerechtigheid en vergelding Goddelijke vergelding en gehoopte werkelijkheid – Misverstanden en de tafel van Pam 240 Job ‘ziet’ God als bondgenoot Dialogen en dierenparade – Jobs visioen van vertrouwen 243 Het land met eigen ogen Tunnels, trappen en een graf – En dit zijn de namen...

HOOFDSTUK VII. DE JAREN VAN VERSCHRIKKING EN VERBEELDING (1995-2005) 251 Verschrikkingen en verrassingen Verwarring en verloren onschuld – En toch: verrassende ervaringen – Het verhaal van Graciela 258 Liturgie en ritualiteit Praktiseren en studeren – Dienstboek en handboek – Vervoering, oude en nieuwe juweeltjes – De taal van Oosterhuis 266 Verbeelding en de tweede ruimte Metafoor als enge ziekte – Verbeelding en verbeelding 271 Dominicusgemeente: een heroriëntatie Een gemeenschap met ruimte – De Kils en de kleine Johannes 278 Psalmen voorgoed Van Datheen tot psalmen vrij – Religieuze lyriek als drama – ‘Totus Christus’ HOOFDSTUK VIII. DE JAREN VAN DE HAARSPELDBOCHTEN (2005-...) 287 Aan de voet van de berg Stapeltjes in de bochten – Nodiging en waarschuwing 290 Van oerknal tot homo religiosus Tijdgolven van evoluties – Religiesprongen, geloof en wetenschap – Geen missionaire apologetiek – Het geheim der dingen 297 Sprongvariatie: de Naam Sprongvariatie in geloven – Bondgenootschap tegen de chaos – Vijftig jaar Kuitert en Gods bestaan – De joodse erfenis: verwachting 304 Jezus Christus, Jude Jude – ‘Messias is nabijheid’ – Vroege messiaanse controverse – ‘Israël’: notie en natie 314 De weg van de meeste weerstand Het absolute kwaad en de poëzie – Toekomst ternauwernood: Bonhoeffer – Ontroerd door de Vogezen 320 De laatste klim Kennis van en kennis aan – ‘Een land dat hij nooit zag’ – Het zal toch anders zijn 329 AANTEKENINGEN EN LITERATUUR

INLEIDING

Een landschap met valkuilen En misschien begin je (...) te begrijpen: dat religiositeit (...) geen overtuiging is, maar (...) een eigenschap. Zoals muzikaliteit of artisticiteit. En dat, zoals er mensen zijn, die zingen, niet omdat zij dit willen, maar omdat er een stem in hen oprijst, er ook mensen zijn, die geloven, niet uit angst en niet uit hoop op beloning, maar omdat zij krachtens hun wezen niet anders kunnen. (Abel Herzberg, Brieven aan mijn kleinzoon, 19645, 183)

Titel en doel Een boek schrijven met herinneringen aan mensen en momenten die je leven hebben gemarkeerd, is om zeker twee redenen een riskante onderneming. Het kan met herinneringen vreemd toegaan; en het kan nogal aanmatigend aandoen. Over het eerste: Cees Nooteboom, ‘reiziger’ bij uitstek, zei bij de uitreiking van de Konrad Adenauer-prijs 2010: ‘Herinnering is een landschap met valkuilen. Er is datgene waarvan je weet dat het gebeurd is, en datgene waarvan je denkt dat het gebeurd is.’ Wat ben ik dan begonnen met dit boek, dat op zijn eigen manier ook een reisverhaal wil wezen, een soort verslag van een bochtig levenstraject door jaren van geloven heen? Het antwoord is niet opzienbarend. Ik wilde na mijn boek over de psalmen, Drama van crisis en hoop (2008), nog iets anders, meer een plakboek dan een vakboek. Directe aan-

leiding vormde het stukje van Sandra Heerma van Voss, NRC Weekblad december 2009, bij onze familiefoto van 6 mei 1945; de foto staat ook in het fraaie Familiealbum (2011). Hij riep bij mij de vraag op: wat heeft dat achtjarige jongetje daar, één dag na de bevrijding met zijn oranje sjerp en puntmuts, sindsdien beleefd, gedacht, geleerd, geloofd, niet meer geloofd, gehoopt, of ook dat niet meer? Wat is er in de persoonlijke, politieke en kerkelijke sfeer rond hem heen gebeurd? Ik had destijds dit soort vragen herkend in het – in dubbele zin – zo aardige boek van Jan Greven, De bijbel van mijn jeugd (2005) over zijn ervaringen met de huiselijke nestgeur en theologische stelligheden die tot vraagtekens uitgroeiden. Het werd voor mij een uitdaging om eigen herinneringen te ordenen, die met betrekking tot geloof en theologie, maar ook die van andere aard. Maar, dat is het tweede, hoe aanmatigend is dat eigenlijk? Is dit ook voor anderen interessant? Daarop weet ik niet veel meer te zeggen dan dit: ik wil niet met veel kapsones suggereren dat ik een bijzonder leven geleid zou hebben, zo bijzonder dat ieder daarvan weet zou moeten hebben. Zo is het niet. Ik ben de eerste noch de enige die een weg heeft afgelegd die mijzelf hier en daar doet denken aan een botsautoroute. Wel denk ik dat er op die weg mensen en momenten zijn geweest die herkenning zouden kunnen oproepen, gedeelde verbazing, ontzetting soms – en, hoop ik oprecht, ook ontroering. Van huis uit gereformeerd zou het eerst gaan heten. Dat sloeg uiteraard op mijn ouderlijk huis, maar leek in zijn dubbelzinnigheid ook te willen zeggen: dat gereformeerde verleden heb ik achter mij gelaten. Voor de originaliteit hoefde ik dat niet te doen; daarin zou ik zeker niet de eerste zijn. Sommigen hebben die huisdeur zo hard achter zich dichtgeslagen dat iedereen het wel moest horen – wat dan ook de bedoeling was. Anderen bleven er zo lang over doorzeuren dat het vervelend begon te worden. Daar had ik geen behoefte aan. In de kerk kreeg je het soms wel benauwd, maar in ons gezin wonnen humor en wijdere blik het ruimschoots daarvan. Wat wilde ik dan wel? Ik wilde een route beschrijven van die zo beredeneerde, vaak ook redenerende geloofswijze, met allerlei bordjes ‘verboden in te rijden’, naar een meer vrije, open wijze van geloven – of in elk geval

hopen. Korter: van dogmatisch geloof naar persoonlijke vroomheid, met een vrijzinnige inslag. Ik koos als motto van dit boek een uitspraak van Abel Herzberg uit Brieven aan mijn kleinzoon. Ook ik hoor blijkbaar tot die schare van ongeneselijk religieuze mensen. Daar zijn middelen tegen, dat weet ik. Maar die gebruik ik niet, ik slik al genoeg. Dit is dus niet het zoveelste verhaal van een gereformeerd mens die komt melden dat hij er niet meer aan doet. Al weer vrij lang geleden mochten vijftien gewezen gereformeerden van uitgever Bert Bakker (‘de oude’, zelf ook uit dat nest) zeggen waarom zij het daar voor gezien hielden. Dat werd De kogel door de kerk uit 1965. Op verzoek van Bakker heb ik dat laten volgen door interviews met gereformeerden die er (nog) niet uitgestapt waren: De kogel geketst uit 1966. Dat is genoeg geweest, anders wordt het zeuren. Er valt wel iets anders te vertellen, dat ik van groter belang vind dan dat wel of niet gereformeerd: dat ik zogezegd niet van mijn geloof ben gevallen. Daar ben ik blij mee, al betekent het ook blijvend te worden belaagd door twijfel, soms regelrechte vertwijfeling. Rechtzinnige gelovigen zullen dit boek soms veel te vrijzinnig vinden; agnosten zullen zich afvragen of het niet een paar onsjes minder had gemogen. Het zij zo, het maakte het voor mij spannend om te merken hoe tegendelen samengaan. Het werd Mijn jaren van geloven, verdeeld over tijdvakken van tien jaren en met een knipoog naar ‘Mijn bank’, ‘Mijn energie’, ‘Mijn wat al niet’. Elk decennium draagt een eigen kenmerk: De jaren van… – die knipoog gaat naar Heimat, de prachtige filmserie van Edgar Reitz over de familie Simon uit het fictieve Schabbach en over Hermännchen zelf. Reitz is een tijdgenoot, zeker in Die zweite Heimat, waarin de jaren zestig en zeventig een grote rol spelen. Kijkend naar de personages in die dertig films, word je vanzelf deelgenoot van hun ‘jaren van de eerste liederen, de jaren van de vele woorden’, enzovoort. Daarnaast herlas ik het terecht veelgeprezen werk van Geert Mak, De eeuw van mijn vader (1999): de kleine familiegeschiedenis als spiegel van de grote wereldgeschiedenis. Ik beschik niet over Maks historische vakbekwaamheid, en mijn boek is anders opgezet. Maar onmiskenbaar raken zij elkaar wel. Al met al bevat Mijn jaren veel persoonlijke belevenissen, dat is

wel duidelijk. Toch bied ik het niet aan als een strikt autobiografisch relaas, voor zover dat anderen al zou boeien. Daar zouden grotere uitweidingen bij horen over diep insnijdende gebeurtenissen, die ook mijn (ons) leven hebben geraakt. Ik ga ze niet verdonkeremanen, maar ook niet overbelichten. De blikseminslagen in ons leven en blijvende schroeiplekken stip ik wel aan, maar summier en soms versluierd. De goede verstaander zal er voldoende aan hebben. Hopelijk blijft het ingehouden genoeg om geen blokkades op te werpen voor wie dáár weer geen behoefte aan heeft. Hetzelfde geldt voor momenten van schuld en schaamte of andere ervaringen, waarop van toepassing is wat Herman van Veen ooit zo treffend bezong: ‘als je weer eens sterft van onvermogen’. Het is een open deur, maar niettemin toch vaak verrassend: hoe elementen uit je jeugd, daarna ook uit je verdere levensroute, in varianten terugkeren en tot kernervaringen worden. Om die reden maak ik soms sprongen naar voren, in de tijd veel later dan het decennium dat aan de orde is. Het gaat mij ten slotte om meer dan ‘toen gebeurde dit en daarna gebeurde dat’. Daarom heb ik ook binnen één decennium vaak meer de lijn gevolgd van een bepaalde thematiek dan de exact chronologische. Ik wil hoofdthema’s in dit boek geleidelijk aan meer contouren geven, om ze bij de klim in het slothoofdstuk nog eens goed te overwegen.

Opzet en dankbetuiging Om het karakter van dit boek als verzameling van impressies en beschrijvingen zo veel mogelijk te honoreren, zijn de hoofdstukken verdeeld in paragrafen, en die weer in kleinere stukjes met een cursief kopje. Bij het bochtige levenstraject horen heel wat namen, waarvan sommige regelmatig terugkeren. De meeste die ik noem zijn de echte, vooral als het gaat om veelzeggende ontmoetingen met mensen in geschrifte of oog in oog. Soms heb ik het gehouden bij al dan niet fictieve initialen. Bij die namen horen vaak weer uitspraken die ik meest met instemming citeer. Ik dank uitgeverij Meinema voor de verzorging en uitgave van dit boek. Het was bijzonder om de plannen ervoor en de uitvoering ervan nog te kunnen bespreken met Kees Korenhof. Onze vriendschap dateert van 1970; vanaf 1981 werd hij ook ‘mijn’ uitgever. Zijn