Breekpunt of bindmiddel
Breekpunt of bindmiddel Religieus engagement in de civil society
Onder redactie van Paul Dekker, Gßrkan Çelik en Iris Creemers
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJssel Illustratie omslag: Bollenveld vanuit de lucht. © Nationale Beeldbank / Mark Holman photography ISBN 978 90 211 4318 7 NUR 757; 762 © 2011 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer, in samenwerking met de Dialoog Academie en Stichting Synthesis Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoudsopgave
Voorwoord Personalia 1.
Inleiding – Gürkan Çelik, Iris Creemers en Paul Dekker
DEEL I 2. 3. 4.
7. 8. 9.
11
Achtergronden
Burgermaatschappij en religie – enkele inleidende punten – Anton C. Zijderveld 23 Kerkelijkheid als bron van maatschappelijk engagement – Paul Dekker 30 Civil society en islamitisch engagement in Nederland – Gürkan Çelik 47
DEEL II 5. 6.
7 9
Vrijheid van godsdienst
Over gewetensvrijheid – Femke Halsema Confronteren is iets anders dan verbieden – André Rouvoet Vrijheid, respect en beslissende basisregels – Achmed Baâdoud Allah op de euro? – Eric van der Burg De passer en de baan rondom de pin – Alaattin Erdal
65 74 83 89 93
5
Inhoudsopgave
DEEL III
Lokaal beleid
10. Lokale subsidies voor activiteiten van levensbeschouwelijke organisaties – Maarten Davelaar 11. Ruimte voor eigen verantwoordelijkheid – Korrie Louwes 12. Gemeentelijke subsidies voor religieuze instellingen: vloeken in de liberale kerk of niet? – Wouter Kolff
DEEL IV
103 113 118
Praktijkvoorbeelden
13. Vrijwilligerswerk als hoogste uiting van geloof – Fatima Zahra Lachhab 14. Ieder mens een veilig bestaan – Edwin Ruigrok 15. Religieuze identiteit – motivatie voor participatie – Alper Alasag 16. Beginnen bij de samenleving verandert jezelf – Rudolf Setz
154
17. Nieuw geloven en vertrouwen in de burgermaatschappij – Paul Schnabel
165
Literatuur Over de Dialoog Academie Over Synthesis
170 176 178
6
125 133 146
Voorwoord
Het onderwerp van deze bundel, religieus engagement in de Nederlandse civil society, is hoogst actueel. Het verenigt in zich zorgen over toenemende maatschappelijke tegenstellingen en het besef dat een vitale samenleving is aangewezen op de actieve inzet van burgers in een pluriform maatschappelijk middenveld. Een bijdrage leveren aan de discussie over maatschappelijke tegenstellingen en hun oplossing is de missie van de stichting Synthesis. Het bevorderen van actief burgerschap is de doelstelling van diverse programma’s van de Dialoog Academie. De beide stichtingen werkten samen in de organisatie van een goed bezocht middagsymposium over civil society en religie in oktober 2010. De enthousiaste reacties van beleidsmakers, onderzoekers, werkers in het maatschappelijk middenveld en andere burgers stimuleerden ons om het niet bij deze middag te laten, maar het thema verder uit te diepen in een publicatie. De sprekers hebben daarvoor hun bijdragen aan het symposium bewerkt en uitgebreid en daar zijn nieuwe bijdragen van landelijke en lokale politici en nieuwe onderzoeksresultaten aan toegevoegd. Door de combinatie van achtergrondbeschouwingen, politieke visies en ervaringen uit de praktijk is het een veelzijdige publicatie geworden. Wij hopen dat deze van nut is voor een breed publiek en dat beleidsmakers en anderen zich hierdoor laten inspireren. Wij danken alle auteurs voor hun medewerking en bereidheid om redactionele commentaren te verwerken. Het symposium en daarmee deze publicatie zijn mede mogelijk gemaakt door financiÍle steun van de dienst Jeugd, Onderwijs en Samenleving van de gemeente Rotterdam. Wij waarderen het dat we zo de gelegenheid hebben gekregen de relatie tussen civil society, religie Ên (lokale) 7
Voorwoord
overheid kritisch tegen het licht te houden. Tot slot danken wij uitgeverij Meinema voor de plezierige samenwerking bij het tot stand komen van deze publicatie. Drs. Burhanetdin Karademir Voorzitter Dialoog Academie
8
Mr. Klaas Westdijk Voorzitter Stichting Synthesis
Personalia
Alper Alasag is directeur van Stichting Islam en Dialoog. Achmed Baâdoud is namens de PvdA stadsdeelvoorzitter in het Amsterdamse Stadsdeel Nieuw-West. Hij beheert de portefeuilles Financiën, Economie, Algemene Zaken en Werkgelegenheid. Eric van der Burg is namens de VVD wethouder Zorg en Welzijn, Sport & Recreatie, Luchthaven, Personeel, Organisatie & Integriteit, Dienstverlening & Externe Betrekkingen en Dierenwelzijn in Amsterdam. Dr. Gürkan Çelik is beleids- en organisatiewetenschapper en promoveerde aan de Universiteit van Tilburg. Hij vervult verschillende bestuurlijke en adviserende functies en publiceert over maatschappelijke onderwerpen. Drs. Iris Creemers is sociaal wetenschapper en is programmamanager bij de Dialoog Academie. Drs. Maarten Davelaar is onderzoeker aan het Verwey-Jonker Instituut. Prof. dr. Paul Dekker is hoogleraar Civil Society aan de Universiteit van Tilburg en hoofd van de onderzoeksgroep Participatie en Bestuur van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Alaattin Erdal is lid van het CDA en Dagelijks Bestuurder in Rotterdam-Charlois. Drs. Femke Halsema zat twaalf jaar namens GroenLinks in de Tweede Kamer en was van 2002 tot 2010 tevens fractievoorzitter. Mr. Wouter Kolff is namens de VVD wethouder Financiën, Grondbedrijf, Sociale Zaken, Werk & Inkomen, Economische Zaken en Personeel & Organisatie in Nieuwegein. Drs. Fatima Zahra Lachhab is beleidsadviseur kwaliteit en onderwijs bij Hogeschool Inholland en als vrijwilliger werkzaam als projectmanager bij vereniging Ettaouhid. 9
Personalia
Drs. Korrie Louwes is namens D66 wethouder Arbeidsmarkt, Hoger Onderwijs, Innovatie en Participatie in Rotterdam. Mr. André Rouvoet zat dertien jaar in de Tweede Kamer namens de RPF en later de ChristenUnie. Hij was vijf jaar fractievoorzitter en in het kabinet Balkenende IV minister voor Jeugd en Gezin. Ir. Edwin Ruigrok is medewerker christelijke identiteit bij IKV Pax Christi. Binnen deze organisatie was hij in de periode 2003-2007 verantwoordelijk voor het Hoorn van Afrikaprogramma. Prof. dr. Paul Schnabel is directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau en universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht. Rudolf Setz was initiatiefnemer van Stichting Present en tot 1 januari 2011 directeur van deze stichting. Sindsdien is hij pionier bij ‘Nederland zoekt…’ Prof. dr. Anton C. Zijderveld is emeritus hoogleraar sociologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
10
1. Inleiding Gürkan Çelik, Iris Creemers en Paul Dekker
De afgelopen jaren is er veel discussie over religie in het publieke domein (Van de Donk et al. 2008; Klerx en Hinten-Nooijen 2010). Is er sprake van een terugkeer van religie in de politieke en publieke sfeer of zien we de laatste publieke oprispingen van godsdienstige organisaties en belangenbehartigers in een snel verder seculariserende maatschappij? Verdient levensbeschouwelijke inspiratie meer erkenning door de overheid of moet de scheiding van godsdienst en staat eindelijk eens volledig worden doorgevoerd? In hoeverre draagt religie bij aan maatschappelijke samenhang, sociale vrede, integratie van nieuwe groepen en democratische verhoudingen? Of is religie vooral een splijtzwam in de samenleving en draagt ze bij aan onderdrukking van individuele behoeften, van groepen in de samenleving (vrouwen in de eerste plaats) en van andersdenkenden in de publieke en politieke sfeer? Het zijn vragen die ook in deze bundel spelen, maar waar het ons primair om gaat is niet de politiek en de overheid maar de civil society. We verkennen de mogelijkheden en risico’s van religieus geïnspireerd maatschappelijk engagement en richten de schijnwerpers daarbij op levensbeschouwelijke ‘identiteitsorganisaties’. Voordat we in de leeswijzer de hoofdstukken aankondigen waarin dat gaat gebeuren, introduceren we hier kort de civil society.
Civil society als maatschappelijke sfeer en als ideaal Het begrip civil society is in ons land nu bijna een kwart eeuw in omloop. Aanvankelijk was het – met verwijzing naar het gebruik van het begrip door de democratiseringsbewegingen in de jaren tachtig in Oost-Europa en elders – vooral een links-liberale variant van het aloude maatschappelijke middenveld, maar dan met meer 11
Inleiding
aandacht voor de relaties tussen individuele burgers en groepen burgers dan voor de intermediaire rollen tussen individuen en overheid, en met meer aandacht voor discussie en machtsvorming van onderop dan voor de afweging van gevestigde belangen. Tegenwoordig is het gebruik van het begrip divers. Verenigingen en nonprofitinstellingen tooien zich ermee om aan te geven hoe belangrijk ze zijn. Ze organiseren het eigen initiatief van de burgers en zorgen voor sociale cohesie en politieke betrokkenheid – en hopen als zodanig subsidiabel te zijn. Moderne politici hebben het echter eerder over de civil society als het gebied aan gene zijde van de muur waarover zij ouderwetse overheidstaken kieperen. Of die daar worden opgepakt door vrijwillige verbanden van burgers of door zelfredzame individuen en commerciële initiatieven maakt niet uit. Bij de ‘global civil society’ gaat het specifiek om NGO’s en actiegroepen die opkomen voor vermeende slachtoffers van de globalisering en die vaak worden beschouwd als tegenpartij van het internationale bedrijfsleven en van internationale verbanden van regeringen. In deze betekenissen is de civil society vooral de aanduiding van een bepaald soort organisaties en maatschappelijke verbanden, namelijk zulke die geen deel uitmaken van de overheid en van de markt (of het bedrijfsleven) en waarbij mensen zich vrijwillig aansluiten. Daarnaast is er een breder concept van de civil society als een nastrevenswaardige samenleving. Die wordt dan onder andere gekenmerkt door grote individuele vrijheden en door tolerantie, door de scheiding van machten en levenssferen, door sterk ontwikkeld maatschappelijk zelfbestuur, door beschaafde omgangsvormen tussen burgers onderling en hun actieve betrokkenheid bij zaken van gemeenschappelijk belang. De beide concepten van civil society staan niet los van elkaar. De verwachting is dat een florerende civil society van vrijwillige maatschappelijke verbanden buiten de overheid en markt een belangrijke bijdrage levert aan of zelfs een voorwaarde is voor een civil society als beschaafde samenleving van vrije burgers. In deze publicatie staat de civil society in smalle zin centraal en die kunnen we definiëren als de maatschappelijke sfeer waarin vrijwil12