Midden in het leven

Midden in het leven

Margot K채ssmann

Midden in het leven Uit het Duits vertaald door Mirjam Nieboer Met een voorwoord van Annemiek Schrijver

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Met dank aan de Christiana Maria Stichting, de Dr. M. van Wichenstichting, het Stichting Luthers Diakonessenhuis Fonds en het Fonds Lidmatenhuis Evangelisch-Lutherse Gemeente Rotterdam voor hun financiële bijdrage.

www.uitgeverijmeinema.nl www.slub.nl

Ontwerp omslag: b’IJ Barbara Illustratie omslag: Benicce Auteursfoto: Monika Lawrenz

Oorspronkelijke uitgave: Margot Käßmann, In der Mitte des Lebens © 2011 6th edition Verlag Herder GmbH, Freiburg im Breisgau Uit het Duits vertaald door Mirjam Nieboer © 2012 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Uitgegeven in samenwerking met Stichting Lutherse Uitgeverij & Boekhandel

De bijbelcitaten zijn ontleend aan de Nieuwe Bijbelvertaling, Haarlem: Nederlands Bijbelgenootschap, 2004.

isbn 978 90 211 4329 3 nur 707; 740

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

7 Voorwoord 9 Ten geleide 15 Het midden vinden Kinderen loslaten 16 Ouders begeleiden 23 31 De zorg voor het lichaam Schoonheid vieren 32 Op krachten komen 39 47 Durven veranderen Grenzen accepteren 47 Ouder worden 55 61 Levenservaring opdoen Door de woestijn trekken 61 De tuin verzorgen 66 75 Sociale contacten onderhouden Werken aan je relatie 75 Vriendschap verdiepen 82 87 Tot jezelf komen Leren alleen te zijn 87 Nieuwe wegen inslaan 93

99 Nieuw land betreden 101 Ontspannen leven 103 Innerlijke stilte zoeken 109 Angsten overwinnen 109 Ziekte doorstaan 124 Geluk ervaren 131 Eindigheid ervaren 131 Grenzen aanvaarden 135 Afscheid nemen 145 Levenslust ontdekken 145 Thuiskomen 152 Moedig oud worden 157 Noten

Voorwoord

‘Als iemand het niet verdient om jong en mooi te zijn, is het wel een achttienjarige’, sprak Oscar Wilde ooit. Maar volgens de schrijfster van dit boek heeft de schepping het afscheid van onze jeugd juist heel erg kunstig geregeld. Vroeger waren we jong en mooi. En halverwege ons leven veranderen onze kwaliteiten van kleur en diepte, als rijpe vruchten op een zonovergoten herfstmiddag. Daarom is de oogst van een vijftigjarig vrouwenleven het vieren meer dan waard.

Aan de hand van bijbelteksten en dagboekaantekeningen schetst Margot Kässmann haar levensmidden. Ter lering, inspiratie en ontroering. Ons allen wacht tenslotte hetzelfde lot. Hoewel we ieder natuurlijk wel ons eigen pad moeten gaan. Zo kreeg Kässmann op haar achtenveertigste borstkanker en was ze een jaar later gescheiden na een huwelijk van 26 jaar. Ook heeft ze vier dochters. Maar de vraag wat te doen met je vijftigste verjaardag zal iedereen bekend voorkomen. Net als het besef dat het midden van het leven een evenwichtsoefening is tussen innerlijke vrede ervaren en verschil in de wereld willen maken.

Moeten we ons haar blijven verven? Sinds wanneer lijk ik op mijn moeder? Hoe voelt het wanneer het me net als Sara niet meer ‘naar de wijze der vrouwen’ gaat? Precies: de overgang is in aantocht. Maar die overgang hoeft nog geen ondergang te betekenen. Integendeel zelfs. Ons levensmidden kan ons juist bevrijden van moederplichten, echtgenotebekommernis en meisjesonzekerheden. Zoals de psalmdichter al beweerde: ‘Wij zijn als een vogel ontsnapt uit het net van de vogelvangers; het net is gescheurd en wij, wij zijn ontkomen’. Het levensmidden wil ons vrijheid en levenswijsheid brengen.

7

Toegegeven, ons lichaam verandert, wat we ook verzinnen.

De woorden van Jezus toen hij vlak voor zijn dood het avondmaal instelde, krijgen in deze levensfase een ontroerende diepte: ‘Dit is mijn lichaam’. Dit is wat ik nu ben, hier is het, ik geef me over.

Ook beschrijft Margot Kässmann hoe Jezus de eenzame woestijn ingaat. En juist daar overwint hij de duisternis. Wie heeft dat inmiddels niet zelf aan den lijve ondervonden? Margots kanker was een woestijnervaring. Dezelfde verlatenheid die ze voelde als toen haar scheiding bekend werd. Ieder mens kent die eenzaamheid.

Die is blijkbaar noodzakelijk om te groeien, om onszelf en God te leren kennen en te verdragen.

God bevindt zich juist daar, in de stilte, ervoer de profeet Elia.

God fluistert soms in ons oor als een zuchtje wind.

Het boek dat voor u ligt nodigt ons uit tot verwondering, dankbaarheid. En moed.

Juist door de aangehaalde bijbelteksten weten we dat we in een lange, menselijke traditie staan. Zo vertelt Psalm 90 dat als we de moed hebben in te zien dat we moeten sterven, ons hart zich met wijsheid zal vullen. En nu is het zover. De wijsheid kan binnenkomen. Nu we de durf hebben onze sterfelijkheid onder ogen te zien. Het mooie is dat die onversaagdheid hand in hand loopt met vertrouwen. Met het besef: ‘Ik kan nooit dieper vallen dan in Gods hand.’

Annemiek Schrijver tv-presentator, schrijver en columnist

8

Ten geleide

Vertel me eens waarom jij het honderdste boek over dit thema wilt schrijven, vroeg een vriendin me nogal kritisch toen ik haar tijdens een strandwandeling vertelde waarmee ik op dat moment bezig was. Tja, waarom zou je over het ‘midden van het leven’ schrijven? Op mijn vijftigste verjaardag kreeg ik tenslotte zelf diverse boeken cadeau over het levensgevoel van vrouwen die in ‘het midden’ zijn aanbeland – niet meer jong en nog niet oud.

Een vriend die er ook bij was, zei: ‘Voor mannen heb je die boeken niet, die houden zich er bij voorkeur niet diepgaand mee bezig, met het verouderingsproces – ze hebben liever een snelle diagnose en gaan dan verder.’ Is dit boek dus alleen voor vrouwen? Ik schrijf vooral als theologe over dit thema. De eerste aanleiding om me ermee bezig te houden, was een lezing die ik in 2002 gehouden heb op het congres van Duitse psychotherapeuten in Aken. Ik heb toen, nadat een sociologe en een psychotherapeut een voordracht hadden gehouden, geprobeerd het thema ‘midlife’ vanuit een christelijk perspectief te benaderen. Ik vond het zelf bij de voorbereiding een spannende exercitie en ook de toehoorders vonden het blijkbaar een interessante nieuwe invalshoek. Daar hoort natuurlijk ook mijn eigen ervaring met dit thema bij. In de afgelopen jaren heb ik zelf vaak over het onheilspellende ‘midden’ nagedacht, heb het bijbehorende levensgevoel onderzocht en werd er ook door anderen over bevraagd: hoe ervaar jij nou deze levensfase? Bij mij werd die in elk geval gekenmerkt door twee ingrijpende gebeurtenissen – op mijn achtenveertigste kreeg ik borstkanker, een jaar later ben ik gescheiden na een huwelijk van 26 jaar. Het heeft me toen weleens geïrriteerd dat het levensmidden van een bisschop juist door zulke beproevingen tot een publiek thema werd. Maar ik heb er ook van geleerd: het gaat daarbij vaak om de vraag wat dit thema in 9

theologisch opzicht betekent – is er een christelijke benadering mogelijk? Zo komen mijn ervaringen als bisschop en als mens samen. Die zijn in zo’n beroep – dat eigenlijk meer een ‘roeping’ is – toch al nauw met elkaar verbonden.

En dan zijn er ten slotte ook nog gewoon de vele vijftigste verjaardagen om me heen; veel van mijn vrienden en vriendinnen, mijn zussen en bekenden zijn de laatste tijd vijftig geworden of ze worden het binnenkort. Wat doe je met deze verjaardag? Voor mij was het zover in de zomer van 2008. Eerst wilde ik hem gewoon voorbij laten gaan, maar toen merkte ik dat het getal vijftig toch wel als een belangrijke mijlpaal wordt gezien. Vrijwel niemand laat het koud. Sommigen maken er een bruisend feest van, anderen doen hun best om deze bijzondere verjaardag zo gewoon mogelijk te vieren en weer anderen proberen hem over te slaan, gaan ver weg en vermijden iedere vorm van feestelijkheid.

Maar ongeacht waar je voor kiest: vijftig is een bijzonder getal, dat heb ik inmiddels wel begrepen.

Nu verloopt ieder leven weer anders. Dus wat kun je nu in het algemeen zeggen over het midden van het leven? Sommigen leven alleen, waren nooit getrouwd of zijn gescheiden of hebben hun levenspartner verloren. Anderen hebben een vaste relatie en zijn wellicht voor de tweede of derde keer getrouwd. Sommigen zijn nog volop aan het werk, misschien druk op zoek naar een andere baan, anderen gaan vrijwillig of daartoe gedwongen aan het einde van hun arbeidzame leven denken. Sommigen worden grootouders, anderen hebben nog jonge kinderen, weer anderen zijn kinderloos. Levenslopen verschillen tegenwoordig erg van elkaar.

Ook is er wat dat betreft vaak nog een groot verschil tussen mannen en vrouwen. Voor een vrouw is de vraag of ze moeder zal worden op haar vijftigste definitief beantwoord, mannen kunnen ook daarna nog vader worden. Nogal wat mannen maken rond hun vijftigste een herstart en vormen een nieuw gezin – een 10

vrouw heeft die optie niet. Het is voor haar minder waarschijnlijk dan voor een man rond haar vijftigste een nieuwe partner te vinden, alleen al vanwege het feit dat het voor mannen heel gebruikelijk is een relatie aan te gaan met een (veelal aanzienlijk) jongere vrouw. Het omgekeerde komt bij vrouwen weinig voor, ook al kom je tegenwoordig wel uitzonderingen tegen. Het effect hiervan is dat de keuze aan potentiële partners voor oudere vrouwen dus veel kleiner is. Tegelijkertijd heeft de generatie vrouwen die vijftig wordt een grotere vrijheid en zelfbeschikking dan ooit tevoren.

Ondanks alle verschillen die er zijn, lijkt de vijftigste verjaardag toch voor de meeste mensen een moment van bezinning te zijn. Waarschijnlijk omdat we ons dan pas goed gaan realiseren dat het leven eindig is. Met vijftig zijn we over de helft, ook al worden we tegenwoordig ouder dan onze ouders en grootouders.

Toch is vijftig als een ‘gevoelsmatig midden’ een belangrijke mijlpaal in ons leven. Misschien ligt het eraan dat we dan onherroepelijk niet meer jong zijn. We kunnen ons nog zo jeugdig gedragen, vijftigjarigen zijn op weg naar de ouderdom. Maar oud-zijn wil niemand in een samenleving die zo fanatiek op jongzijn is gefocust. Dit veroorzaakt bij vijftigers nogal eens een forse crisis en roept de vraag op of ze er wellicht anders voor zouden staan als ze in het verleden andere keuzes hadden gemaakt. Dat hoor je ook in veel popsongs. Ik denk dan bijvoorbeeld aan een lied van Amy MacDonald waarin ze zingt over mensen op de helft van hun leven, die betreuren dat ze elkaar pas zo laat of zelfs te laat hebben ontmoet: I wish I knew you before.

Het midden zit dus vol spanningen. Meer dan de helft van de levensweg is afgelegd en toch sta ik nog midden in het leven, verwachtingsvol en tegelijk een beetje angstig bij de vraag wat nog komen gaat. Ik heb geprobeerd deze spanningen in tien grote lijnen te beschrijven. Als christen weet ik dat mijn leven in Gods hand is, welke leeftijd ik ook heb. Daarom hoort het bijbelse of 11

christelijke perspectief voor mij bij het ouder-worden. Het gaat me daarbij niet om bijbelse, exegetische of theologische beschouwingen. Het gaat me veelmeer om een op de Bijbel geïnspireerde levenshouding van waaruit ik existentiële en actuele vragen benader. En dit boek mag dan vooral voor vrouwen zijn, het is wel voor álle vrouwen, of ze nu moeder zijn of niet. Twee alleenstaande vrouwen hebben het manuscript gelezen omdat ik wilde voorkomen dat het door mijn persoonlijke invalshoek vooral een ‘moederboek’ zou worden. Maar het gaat over vrouwen in uiteenlopende situaties, die de leeftijd hebben om over het midden van het leven na te denken. Tijdens het schrijven werd me duidelijk dat mannen veel dingen ongetwijfeld anders zullen ervaren, dus wat dat betreft zal inderdaad wel een man een boek over mannen in het midden van het leven moeten schrijven.

Ik wil de lezers van dit boek er vooral toe aanzetten over hun eigen levensmidden na te denken. Veel te vaak laten we de tijd gewoon verstrijken. In het midden van het leven merken we: onze tijd van leven is eindig. We hebben al een heel traject achter de rug, maar we hebben ook nog wat wegen te gaan. In het midden van het leven is het goed erbij stil te staan dat er een einde aan dit leven komt, dat we sterfelijk zijn. Dit weten en erover nadenken leidt ertoe dat ‘wijsheid ons hart vervult’ (Psalm 90). Ook tussen de bedrijven door eens nadenken over het einde heeft niets met angst te maken – integendeel, er is moed voor nodig om het leven heel bewust in ogenschouw te nemen, in al zijn eindigheid het geluk erin te ontdekken en de tijd van leven die ons gegeven wordt met levenslust en met levenswijsheid te vieren. Ik denk dat het mogelijk is, zeker omdat vanuit christelijk perspectief de dood niet het laatste woord heeft. Dat vieren we met Pasen: het einde is tegelijk een nieuw begin.

De hoofdstukken van dit boek verschillen nogal van elkaar. Sommige thema’s benader ik vanuit een bijbeltekst, andere vanuit dag12