GELOOFWAARDIG LEIDERSCHAP
GELOOF WAARDIG LEIDER SCHAP Joke van Saane
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag: Marion Rosendahl Ontwerp binnenwerk: Anton Sinke ISBN 978 90 211 4330 9 NUR 808 Š 2012 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
INHOUD 7
Inleiding
11 12 14 15 24 29 31 32 33 35 38 40 43
Hoofdstuk 1 De psychologie van leiderschap Definitie Dimensie I: de persoon van de leider - Persoonlijkheidskenmerken van de leider - Vaardigheden en gedrag van de leider - Servant Leadership - Stephen Covey - De macht van de leider Dimensie II: de individuele volgers - Participerend leiderschap - Situationeel leiderschap Dimensie III: de structuur van de groep Tot slot: de psychologie van leiderschap
45 47 48 52 58 62 70 76
Hoofdstuk 2 De religieus leider Dimensie I: de persoon van de religieus leider - Authenticiteit en charisma - Roeping en narcisme - Gender Vaardigheden en taken van de religieus leider Dimensie II: de individuele volgers of religieuze groepsleden Tot slot: geloofwaardig religieus leiderschap
81 82 87 92 95
Hoofdstuk 3 De structuur van (religieuze) groepen Groepen en groepsprocessen Groepsontwikkelingen Interventies en veranderen Groepscultuur
99 99 103 105
Religieuze groepen - De levenscyclus van geloofsgemeenschappen - Differentiatie binnen religieuze groepen Leiderschap in religieuze groepen
108 109 114 116 118 121
Hoofdstuk 4 Geloofwaardig leiderschap in de praktijk Wie ben je als geloofwaardige leider? Wat kun je als geloofwaardige leider? Wie ben je en wat kun je als geloofwaardige religieus leider? Hoe zit je groep in elkaar? Aan de slag met geloofwaardig leiderschap
123 126 130 131 131 131 135 136 137 139 141 142 142 144 147
Hoofdstuk 5 Spiritualiteit en leiderschap Wat is spiritualiteit? - Moraal en mystiek - OriĂŤntatie - Zelfvorming - Metaforen Spiritualiteit en leiderschap - Servant Leadership - De theorie van Ganzevoort - Mindfulness in leiderschap - Op zoek naar een nieuwe theorie Geloofwaardig leiderschap: leiderschap vanuit spiritualiteit - Inspiratie - Eenheid - Integratie: spiritualiteit voor geloofwaardig leiderschap
153 Literatuur 161 Bijlage
INLEIDING Het kan zomaar gebeuren: je bent voorganger van een gemeente en je zit met de handen in het haar. Er is onrust ontstaan over een groepje mensen dat vertrokken is, en er is een langlopende discussie over nieuwe vormen in de dienst waar maar geen besluit over wordt genomen. De mensen in je gemeente gaan morren, en opeens klinkt het woord leiderschap. Mensen vragen leiderschap van jou zodat de situatie gekeerd wordt. Maar wat bedoelt men eigenlijk als men om leiderschap vraagt? Dat je met de vuist op tafel moet slaan? Dat je met alle partijen in gesprek moet? Dat je een beleidsstuk moet gaan schrijven? En kun jij dat wel? Misschien voel je je meer op je gemak als er niet zo veel van je gevraagd wordt. Of ben je juist in je element als je je kracht kunt tonen. Een andere situatie: je bent de leider van een organisatie of bedrijf, je doet alles zoals je het al een poosje doet, maar je bent niet helemaal tevreden. Je mist een drijvende kracht achter je handelen, je zoekt naar een inspiratiebron. Hoe kun je woorden ĂŠn handen en voeten geven aan bezieling en inspiratie in je leiderschap? Je wilt zeker niet verzanden in een vaag, esoterisch verhaal, maar je hebt wel degelijk behoefte aan een nieuwe impuls, een manier waarop je op een dieper niveau naar je organisatie en je mensen kunt kijken. De voorganger of leider van een religieuze gemeente en de leider van een niet-religieuze organisatie zoeken beiden naar leiderschap. Voor beide groepen is dit boek bedoeld. De roep om leiderschap is groot en divers, zowel binnen als buiten de religieuze omgeving. Religieuze groepen die nieuw en succesvol zijn vragen om leiderschap met een krachtige toekomstvisie en het vermogen om groepen mensen te inspireren. Groepen die kleiner worden of 7
dreigen te verdwijnen vragen inlevingsvermogen of de mogelijkheid nieuw elan te brengen in een vastgeroeste situatie. Maar ook de plaats van religie in de samenleving vraagt om leiderschap: wie geeft geloven een gezicht, hoe kan men met visie en gezag meedoen in maatschappelijke debatten? Wie is daar geschikt voor, en wat heb je daar eigenlijk voor nodig? Ook buiten de religieuze context, in allerlei organisaties en bedrijven, is de vraag naar leiderschap groot. Daar worden wel andere vragen gesteld dan in religieuze groepen. Wat daarbij opvalt is de behoefte om, naast de meer technische soorten en stijlen in leiderschap, inspiratie te bieden. Overal loopt men tegen de beperkingen van al te zakelijk of functioneel leiderschap aan. Het gaat niet alleen om maximale productie en winst, een bedrijf leiden gaat ook over mensen. Mensen voelen de verantwoordelijkheid voor elkaar en voor de toekomst. Ze zijn op zoek naar verbondenheid en duurzaamheid. Dit vraagt om inspiratie en bezieling. Dit boek richt zich op beide elementen van leiderschap. Leiders van een niet-religieuze groep vinden in dit boek een model voor bezield leiderschap, waarbij inzichten uit spirituele tradities bij hedendaagse opvattingen over leiderschap worden gevoegd. Leiders van een religieuze groep krijgen inzicht in theorieĂŤn over leiderschap: welke kenmerken en vaardigheden horen bij goed leiderschap. Bovendien worden de typische kenmerken van de religieuze context in verband gebracht met leiderschap. Immers, een religieus leider is niet gelijk aan een leider van een niet-religieuze organisatie. Bij religie gaat het om verbinding met het transcendente. Wat betekent dat voor leiderschap? Veel religieus leiders voelen zich persoonlijk gemotiveerd of geroepen tot dit werk; heeft dat consequenties voor het leiderschap? Mensen in een religieuze groep zitten daar niet om geld te verdienen. Ze zijn er vaak vrijwillig, en ze verwachten nogal wat: zin, perspectief, sociale steun en persoonlijke aandacht. Hoe kan de leider of voorganger al die wensen inwilligen, en daarnaast ook nog de gemeente managen: vrijwilligers aansturen, vergaderen, een beleidsplan schrijven en presenteren? Daarmee is dit boek niet het zoveelste boek op de dikke stapel boeken over leiderschap. Uit de overweldigende hoeveelheid aan theorieĂŤn en modellen is in dit boek een selectie gemaakt, steeds met het oog op de tweezijdige bedoeling van dit boek: de leider van een religieuze groep inzicht geven in effectief en geloof8
waardig leiderschap in de specifieke geloofsomgeving, en de leider van een niet-religieuze organisatie in de manier waarop religie en spiritualiteit vorm kunnen geven aan inspiratie en bezieling. Geloofwaardig leiderschap is daarbij het sleutelbegrip. Voor leiders van een religieuze groep is leiderschap geloofwaardig als hun specifieke persoonlijkheidskenmerken goed aansluiten bij specifieke kenmerken van de religieuze groep. Voor leiders in het algemeen – van religieuze en niet-religieuze groepen – is leiderschap geloofwaardig als er ruimte is voor inspiratie en bezieling op een ander niveau dan het puur functionele managementniveau. Hoofdstuk 1 biedt een overzicht van de belangrijkste leiderschapsmodellen van dit moment. Verschillende auteurs passeren de revue, de lezer kan het hele palet in zich opnemen of een keuze maken. Leiderschap gaat altijd over de relatie tussen de leider zelf en zijn of haar volgers binnen de specifieke condities van de groep. Deze drie dimensies van leiderschap, (1) de persoon van de leider, (2) de individuele volgers, en (3) de structuur van de groep, worden besproken. Hoofdstuk 2 gaat in op specifieke kenmerken van de religieus leider. Wat weten we van hem of haar? Waarin verschilt een leider van een religieuze groep van die van een niet-religieuze groep? Enkele opvallende persoonlijkheidskenmerken worden besproken, en het begrip ‘roeping’ wordt uitgediept. Ook wordt een overzicht geboden van de verschillende taakrelaties die bij religieus leiderschap horen. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een schematische weergave van de kenmerken en vaardigheden waarover een geloofwaardige religieus leider zou moeten beschikken. Hoofdstuk 3 richt zich niet op de persoon van de leider, maar op de andere kant van leiderschap: op de groep waaraan leiding wordt gegeven. Niet alleen worden op bondige wijze de belangrijkste modellen van groepsontwikkeling en groepsprocessen weergegeven, ook wordt gekeken naar de specifieke kenmerken van religieuze groepen. Wat maakt deze groepen anders dan willekeurige organisaties? Hoofdstuk 4 biedt de individuele leider of voorganger van een religieuze groep concreter inzicht in het eigen functioneren. Aan de hand van de centrale inzichten uit de eerste drie hoofdstukken is een testinstrument ontwikkeld waarmee kan worden bepaald of eigen leiderschapsstijl en de vragen vanuit de religieuze groep goed op elkaar 9
aansluiten. Vijf persoonlijkheidskenmerken en zeven vaardigheden vergroten de kans op effectief en geloofwaardig leiderschap. Het testinstrument is digitaal te raadplegen via www.geloofwaardigleiderschap.nl. In hoofdstuk 4 staan de onderdelen van het testinstrument beschreven, zodat de individuele leider kan bepalen waar zijn of haar sterke en zwakke kanten liggen, en hoe die eigenschappen aansluiten op de groep waaraan hij of zij leiding geeft. Hoofdstuk 5 richt zich op de leider in een niet-religieuze omgeving. Dit hoofdstuk laat zien dat centrale begrippen uit religieuze en spirituele tradities inzichten rond leiderschap kunnen versterken. Geloofwaardig leiderschap wordt hier beschreven als leiderschap waarin moraal, mystiek, metaforen en motivatie een plaats hebben. Het belang van leiderschap is evident. Dit boek is geschreven om de mogelijkheden van leiderschap te verkennen en leiders een handvat te bieden om hun eigen handelen te professionaliseren. Meer mogelijkheden daartoe zijn te vinden op de website www.geloofwaardigleiderschap.nl. Dit boek is tot stand gekomen in samenwerking met Pieter Walinga, godsdienstpsycholoog en tekstschrijver. Ik dank hem voor de constructieve en inspirerende manier waarop hij een bijdrage heeft geleverd. Voor de inhoud van de tekst ben ik – uiteraard – alleen zelf verantwoordelijk. Joke van Saane Apeldoorn, mei 2012
10
HOOFDSTUK 1 DE PSYCHOLOGIE VAN LEIDERSCHAP Leiders en leiderschap vormen een vanzelfsprekend onderdeel van ons leven. In de samenleving, in ons persoonlijke leven, bij de sportclub, in het orkest, in de organisatie waar we deel van uitmaken, in de kerk: overal gaan sommige mensen voorop en volgen anderen. Vaak hoeft er nauwelijks aandacht aan besteed te worden, zo is het menselijk verkeer nu eenmaal geregeld. Die vanzelfsprekendheid verdwijnt als leiderschap ontbreekt, niet functioneert of tekortschiet. Dan blijken de problemen en vraagstukken nauw samen te hangen met leiderschap en klinkt de roep om effectieve en vooral visionaire leiders. Bij de globale vraagstukken rond duurzaamheid en klimaat wordt naar nieuwe vormen van leiderschap gezocht. In tijden van crisis binnen de EU klinkt de roep om sterke leiders. De afkalvende rol van religie in de samenleving lijkt voor sommige gelovigen veroorzaakt te worden door afwezige of onbekwame leiders. En organisaties in zwaar weer stellen hun hoop op een nieuwe dynamische en krachtige leider. Het belang van leiderschap in allerlei sectoren in de samenleving vertaalt zich naar de aandacht voor leiderschap als onderzoeksthema in verschillende disciplines. Zowel in de economische en bedrijfswetenschappelijke disciplines als in meer sociaal-wetenschappelijke kringen wordt leiderschap als een urgent onderwerp ervaren. Die urgentie wordt op verschillende manieren zichtbaar: soms in de vorm van een veelomvattende theorie met uiteenlopende variabelen, soms als metatheorie waarin zo veel mogelijk inzichten van diverse auteurs gekoppeld worden, soms als een model dat direct toepasbaar is in een organisatie. In alle verschillende benaderingen wisselt de focus tussen de persoon van de leider, de mechanismen binnen groep en organisatie en het unieke element dat effectief leiderschap voorspelbaar zou moeten maken. In dit hoofdstuk wordt een overzicht geboden van de diverse theorieĂŤn en modellen rond leiderschap. Het criterium voor de selectie uit 11
het overweldigende aanbod op dit gebied wordt gevormd door de beide doelgroepen van dit boek: leiders binnen een religieuze context die hun kennis over en vaardigheden binnen leiderschap willen vergroten en leiders buiten de religieuze context die zoeken naar inspiratie om verbinding, duurzaamheid en welzijn te bevorderen. Voor beide doelgroepen vormt geloofwaardig leiderschap het doel dat we steeds in het zicht willen houden.
Definitie De term leiderschap wordt zowel in het dagelijks spraakgebruik als in wetenschappelijke context naar hartelust gebruikt zonder dat het strikt gedefinieerd wordt. Het begrip leiderschap roept allerlei associaties op, zoals power, kracht, invloed en autoriteit. Die associaties ontstaan mede door de vermenging van de term leiderschap met termen als management, sturing, controle en supervisie. Een gemiddeld bericht over leiderschap in de krant kan gaan over het handhaven van regels, over een persoon aan wie men zich kan spiegelen, over het uitzetten van een nieuwe koers voor een organisatie of over een autoriteit die van zich doet horen. Het valt allemaal onder leiderschap, waarmee dit begrip al snel een containerbegrip wordt: alles past erin. De verwarring is begrijpelijk omdat leiderschap nu eenmaal veel dimensies heeft. Soms gaat het vooral over eigenschappen van de leider, dan weer over de mate van invloed op de groep of over de visie op de toekomst. De nadruk kan ook liggen op de behaalde resultaten van de organisatie. Bij alle benaderingen en beschrijvingen van leiderschap is er één gemene deler: het gaat altijd om het beïnvloeden van anderen, zodat die anderen gemotiveerd zijn een bijdrage te leveren aan de groep of aan het geheel (Haslam e.a., 2011). Onder leiderschapsdeskundigen geldt Gary Yukl als autoriteit. Niet alleen heeft hij zelf veel onderzoeksprojecten rond leiderschap uitgevoerd, hij heeft ook een inmiddels klassiek overzichtswerk over leiderschapstheorieën geschreven. In dit boek, Leadership in organizations, ligt de nadruk op leiderschap binnen professionele organisaties. Vanuit de behoefte te komen tot effectief leiderschap in verschillende contexten presenteert Yukl in zijn monumentale overzicht van leiderschapstheorieën voor managers een handzame definitie die recht doet aan de uiteenlopende aspecten van leiderschap:
12