Helende stilte
Mientje Luiken
Helende stilte Religieuze diepte in zenmeditatie
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk Forest Stewardship Council (FSC) draagt. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Ook is het papier 1 0 0 % chloor- en zwavelvrij gebleekt.
www.uitgeverijmeinema.nl
Ontwerp omslag: Marion Rosendahl Vormgeving binnenwerk: Mulder van Meurs
is b n 978 90 2 1 1 4 3 3 6 1 nur 71 8; 72 3
Š 2 01 3 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud
8
12
Voorwoord Hoofdstuk 1: Gewoon maar zitten
13
Inleiding
13
Zen is niet iets opwindends
16
Ontdekkingen
19
Vang het kostbare paard van je geest
21
Achter het denken wacht de Bron
24
Een woning voor veiligheid en vertrouwen
26
Adem, een goddelijk geschenk
29
Kiezen, ja zeggen, volhouden
31
Stilte als sabbat
36
Hoofdstuk 2: Stilte als een weg naar vrede
37
Inleiding
38
Zonder stilte geen vrede?
40
Vrede, ik geef het je te doen
43
Vrede als bestemming
45
Vrede op aarde
47
Vrede kun je zaaien
49
Vrede, beschikbaar zijn voor God
52
Houd de hoop op vrede levend
55
Stilte, bewustwording, mededogen, vrede
58
Hoofdstuk 3: Het Onze Vader, een helend gebed
59
Inleiding
61
Amen
63
Verlos ons van het kwade
66
Leid ons niet in bekoring
68
Vergeef ons…
71
Zoals ook wij vergeven… zeventigmaal zevenmaal
73
Geef ons heden ons dagelijks brood
75
Uw rijk kome… Uw wil geschiede…
78
Uw Naam worde geheiligd
80
Onze Vader, oorsprong en bestemming
84
Hoofdstuk 4: Tijd van vergeven
85
Inleiding
86
Vergeven: je kunt ervoor kiezen
88
Vergeven: uitdaging en uitnodiging
90
Vergeven schept ruimte en maakt vrij
93
Vergeven: mogelijkheid en middel tot…
95
Vergeven: antwoord op een diep verlangen
98
Vergeven: je ego overstijgen, je Zelf opdiepen
100
Vergeven: de steen wordt spiegel
103
Vergeven: van zelfbeeld naar beeld van God
106
Vergeven herstelt fundamentele gelijkwaardigheid
108
Vergeven: geen slachtoffer meer zijn
111
Vergeven heelt wat afgescheiden werd
113
Jezelf vergeven
116
Vergeven is genade
120
Hoofdstuk 5: Bewustzijn, de nauwe poort tusssen omzien en uitzien
121
Inleiding
121
Waar blijft de tijd?!
124
Hoezo verslaafd?
126
Het Nu, vriend of vijand?
129
Kan bewustzijn lijden verminderen?
131
Niet denken‌ en mijn verstand dan?
133
Wachtend aanwezig zijn
136
Een bezield huis
138
Blokkades omgevormd tot poorten
140
Bewust zijn in je relaties
143
Bewustzijn, geluk of vrede?
145
Bewustzijn: meebewegen met het leven
150
Bronnen
Voorwoord
8
Wie vanuit een diep verlangen zoekt naar innerlijke stilte en naar mogelijkheden om die stilte te verwezenlijken kan daarvoor in zenmeditatie een waardevolle hulp vinden. Za-zen, ofwel: zitten in meditatie, is een meditatiemethode uit de boeddhistische traditie, gebaseerd op een goede rechte zithouding en een diepe regelmatige ademhaling. Het lichaam is je instrument en meegenomen op het ritme van je adem wordt je aandacht helemaal gericht op het ervaren van diepe innerlijke stilte. Deze eenvoudige meditatiemethode is te beoefenen door bijna iedereen die zich ertoe aangetrokken voelt. Nu in deze tijd zenmeditatie erg populair is om haar psychologische doorwerking en vele cursussen en trainingen deze meditatievorm voor een breed publiek toegankelijk maken, is het van groot belang om ook de religieuze dimensie van zenmeditatie te blijven benadrukken. Maar waarom zouden we kiezen voor een oosterse meditatiemethode terwijl we toch in ons westerse religieuze erfgoed een lange traditie van meditatievormen kennen? De innerlijke leegte waartoe serieuze beoefening van zenmeditatie kan leiden, is voor mij reden om voor deze meditatiemethode te kiezen. Wanneer je tijdens het ‘zitten in meditatie’ op het ritme van je adem je gedachten, emoties en lichamelijke verkrampingen leert loslaten, kun je een diepe innerlijke stilte gaan ervaren. Boeddhisten noemen dat de leegte van het NIETS. Precies die leegte, die stilte is, blijkt ruimte te kunnen zijn voor religieuze ervaring, ruimte voor het ons Overstijgende, ruimte voor diepe innerlijke omvorming en groei in intuĂŻtieve wijsheid. Het proces dat op gang komt bij consequent volgehouden
9
zenmeditatie kan naar de diepte toe worden begeleid met woorden, beelden en inzichten uit de boeddhistische, maar ook uit de christelijke traditie. Zo kan za-zen (ook) een hernieuwde verdiepende kennismaking met de bijna vergeten rijkdom van ons eigen religieuze erfgoed betekenen.
Vanaf 1985 ben ik bekend met en geoefend in de methode van za-zen. Sinds 1996 begeleid ik ook meditatiegroepen. Hoe langer ik mediteer, hoe meer ik me verwonder over de religieuze kracht van dit zitten in meditatie: de Stilte doet haar eigen werk in de diepte van ons innerlijk. Mediteren vraagt volledige inzet. Het is belangrijk te beseffen dat meditatie geen tovermiddel is dat voor de dag gehaald kan worden wanneer je het nodig hebt, om weer opzijgeschoven te worden wanneer het zijn werk heeft gedaan. Serieus en consequent beoefenen van zenmeditatie is een weg die je gaat, een keuze voor een levenswijze die doordringt in je hele zijn en die je doen en laten beïnvloedt. Mediteren volgens deze methode kan je leiden naar een dieper bewustzijn van wie je bent en hoe je in het leven staat. Zo’n bewustwording maakt je innerlijk open en vrij.
In dit proces kun je zowel geestelijk als lichamelijk de ervaring hebben dat je heel wordt. Oude wonden genezen en littekens vervagen omdat je ze opnieuw kunt aankijken en misschien wel herwaarderen. Dan is het tijd om ze los te laten, zodat ze je leven niet langer op een pijnlijke manier kunnen beĂŻnvloeden. De methode van za-zen kan een helend groeiproces in je teweegbrengen. Het is echter niet zo dat dit proces zich precies zo geleidelijk en
10
stapsgewijs voltrekt als in de meditatieve beschouwingen in dit boek wordt voorgesteld. Het is geen boek dat je in ÊÊn avond uitleest. Elke tekst en elk hoofdstuk vraagt om de stilte van meditatie na rustige en aandachtige lezing, zodat het gelezene kan bezinken. In de ene fase van je leven zul je je bij het ene thema thuis voelen, in een andere tijd zal een ander onderwerp je weer meer aanspreken. De thema’s in dit boek zijn gekozen omdat ze allemaal iets verwoorden van de helende kracht die ligt in de religieuze dimensie van de stilte van meditatie. Ze zijn bedoeld als hulp en leidraad tijdens het proces van tasten en zoeken naar de Bron van alle Zijn. Ze beogen je te begeleiden bij de gang die je gaat in je groeiproces naar uiteindelijke heelwording. Ik hoop dat de weg van de Stilte door velen als een helende weg mag worden ervaren. Met het aanbieden van dit boek wil ik de lezer iets meegeven voor onderweg. September 2012 Mientje Luiken
11
Hoofdstuk 1:
Gewoon maar zitten
Inleiding
In dit hoofdstuk wil ik met je ‘gewoon maar zitten’ en zoeken naar woorden die enigszins kunnen beschrijven hoe het is om te zitten en stil te zijn en wat dat voor elk van ons kan betekenen. De een zal zich in de ene tekst herkennen, de ander in een andere. Allemaal gaan we door een proces heen en zullen we van tijd tot tijd zoeken naar wat ons beweegt, wat ons inspireert of wat er van ons gevraagd wordt in díe bepaalde situatie of op dát moment in ons leven. Wij hopen dat stilte ons in dit proces kan helpen. Laat de woorden maar door je heen gaan en hun eigen ruimte innemen in de stilte. Ik ben er diep van overtuigd dat woorden en stilte samen hun heilzame werk in ons zullen doen.
Zen is niet iets opwindends ‘Zen is niet iets opwindends, maar concentratie op je dagelijkse bezigheden’ (boeddhistische zenmeester Suzuki). Het is eigenlijk zo simpel dat je er niet bij stilstaat, maar daar ligt dan ook meteen de valkuil, want als we eerlijk zijn, moeten we bekennen dat het ons vaak ontbreekt aan concentratie op datgene waar we mee bezig zijn. 13
Let maar eens op hoe vaak je gedachten afdwalen als je met gewone alledaagse dingen aan de gang bent: Werk je geconcentreerd in de tuin of in je huis, of doen je handen automatisch hun werk en ben je met je gedachten bij de vergadering die je straks moet voorbereiden? Ben je met aandacht en plezier aan het koken, of worden je gedachten in beslag genomen door problemen die je maar niet krijgt opgelost? Rijd je in de auto op de snelweg, alert op wat de verkeerssituatie van je vraagt, of weet je ineens niet meer waar je bent omdat je in gedachten was afgedwaald naar wie-weet-waar? Zelfs bij de bezigheid die ‘mediteren’ heet, worden we afgeleid door allerlei gedachten. Het maakt niet uit of je nu voor het eerst de stap zet om te gaan ‘zitten’, of dat je al jaren ervaring hebt, of na een periode zonder regelmatige meditatie de beslissing neemt om meditatie weer een vaste plek te geven in je leven; elke keer als je gaat zitten, is het belangrijk om dat met volle aandacht te doen. En die aandacht begint al eerder, al bij het opstaan en je klaarmaken voor de dag, zonder dat je al meteen in je hoofd bezig bent met wat er vandaag allemaal in je agenda staat.
Wanneer je de dag begint met mediteren, of op een ander moment van de dag de stilte zoekt, vraagt dat om je onverdeelde aanwezigheid: Stil en aandachtig je meditatieplekje zoeken en met eerbied en respect voor de stilte buigen. Wanneer je dat doet, zul je ervaren dat er meteen al
14
een sfeer van rust in je komt; het maakt je los uit het rumoer van alledag en van je roepende agenda. Met aandacht voor je bewegingen gaan zitten op je stoel, kussen of bankje helpt om zo stil mogelijk te zijn. Je merkt misschien ook dat je dan gemakkelijker de juiste meditatiehouding kunt vinden, een houding waarin je het zitten zo lang als nodig is kunt volhouden. Kijk met aandacht naar jezelf als je zit: hoe is het met je voeten? Staan ze stevig op de grond als je op een stoel zit? Voel je via je voeten en benen het contact met de aarde terwijl je zit? Of als je op een bankje zit, voel je dan waar je voeten en benen contact maken met de aarde? Hoe is het met je zitvlak? Hang je maar wat, of zit je stevig, gedragen door de driehoek van zitknobbels en heiligbeen? Zitten op een meditatiekussen vraagt weer om een anders gerichte aandacht: je zit met gekruiste benen, je bekken iets gekanteld, waarbij het belangrijk is dat de knieÍn rusten op de grond, zodat je stevig zit en niet wiebelt. Goed zitten is ook te voelen in je rug: de kracht die je in je hebt, houdt je rechtop en draagt je hoofd, dat in een rechte lijn met je ruggengraat is opgericht. Wanneer je met geconcentreerde aandacht zo naar jezelf kijkt, word je je als vanzelf bewust van de rust die de onbeweeglijkheid van je lichaam omgeeft. Die rust nodigt je uit om ook naar de binnenkant te gaan kijken. Daartoe kun je met je volle aandacht meegaan op de beweging van de adem die zijn weg vindt tot in je bekkenruimte en ongehinderd weer terug naar buiten kan stromen. Met zo’n aandacht je adem volgen brengt je helemaal in het nu, jij bent helemaal aanwezig.
Zo met mediteren beginnen is niet iets opwindends, maar toch is het de enige manier om met aandacht ruimte te geven aan de adem, ook
15
wel ademgeest genoemd, die nodig is om enthousiasme, geestkracht, energie en spiritualiteit in je leven te brengen. Zo met mediteren beginnen, elke dag, elke keer dat je je oefeningen doet, is niet iets opwindends, maar toch zul je merken dat de concentratie waarmee je de stilte zoekt juist aan die stilte een verdieping en rust geeft die je zonder die concentratie zelfs niet had kunnen dromen. En dรกt zou toch weleens heel opwindend kunnen zijn! Zo met mediteren beginnen is een oefening die je kunt uitbreiden naar alles wat je doet. Met volle aandacht en concentratie in het leven staan, dat is zen, dat is wat de stilte je wil geven, waarbij je lichaam en je adem de oefeninstrumenten zijn. Richt nu met de hulp van die instrumenten je aandacht op de stilte die in je en om je heen aanwezig is. De Stilte die je hele leven omvatten wil, als jij je ervoor openstelt.
Ontdekkingen Langdurig zitten in de onbeweeglijke en voor je gevoel misschien ook wat onnatuurlijke houding van zenmeditatie brengt je onvermijdelijk in contact met jezelf in je lichaam. Je lichaam, dat ben jij. Je lichaam vertelt je wie je bent. In je lichaam leef je, adem je, ontvang je en terwijl je met je denken grenzeloos je mogelijkheden kunt uitbreiden, ervaar je in je lichaam de beperking van je menselijke grenzen.
Je lichaamstaal liegt niet en kan je ook veel onbekende dingen uit je eigen levensgeschiedenis vertellen, als je er maar met aandacht
16
en onbevooroordeeld naar kijkt en luistert. Wanneer je nog niet zo veel ervaring hebt met ‘zitten’ zijn het vooral de pijn, spanningen en verkrampingen die je het meest vertellen over hoe je in je lijf zit. De boodschap van spanningen en verkrampingen is duidelijk en niet mis te verstaan. Naarmate je meer geoefend bent, zullen je pijn en verkrampingen oplossen en dan komt het erop aan om nog beter te leren luisteren naar de subtielere signalen die je lichaam je geeft. Het vraagt wel om veel geduld en aandacht om te leren die subtielere taal te verstaan. De roep van de tot nu toe onbewust gebleven innerlijke ballast kan door de volgehouden onbeweeglijkheid van het zitten en de helderheid van je aandacht meer in het licht van je bewustzijn komen. Het is alsof het nu pas als een zelfstandige instantie uit de diepte opkomt en je aandacht in beslag wil nemen door een eigen taal te spreken, die je misschien nog wel helemaal moet leren verstaan. Misschien kun je dan leren wat die stilletjes in je omwoelende onrust je wil zeggen. Of je ontdekt waar die telkens terugkerende onvrede vandaan komt, of je ziet ineens duidelijk wat je steeds uit balans brengt. Met andere woorden: hoe meer je oefent, hoe meer je leert luisteren naar en je bewust wordt van de diepere lagen in jezelf. Zo worden je dingen over jezelf geopenbaard waarvan je voorheen misschien nog geen enkel vermoeden had. Je kijk op jezelf wordt verruimd en verhelderd, je zelfbeeld wordt misschien bijgesteld en vollediger. Maar ook je lichaam wordt verruimd. Door het vrijkomen van ruimtes die eerst vol zaten met onbewuste bagage of helemaal verkrampt waren door spanningen of angsten ontstaat er een mogelijkheid om te groeien in je lichaam.
17
Misschien groei je naar een andere houding, meer rechtop, je schouders niet meer gebogen als onder een te zware last. Je komt meer tot je recht omdat je trots bent op jezelf en je je niet meer hoeft te buigen onder je eigen onzichtbare, overvolle rugzak. Je gezicht wordt open en ontspannen omdat het masker niet meer nodig is nu je jezelf in je wezenlijke zijn naar buiten toe durft te laten zien. Misschien heb je soms even een glimp kunnen opvangen van hoe je leven eruit zou zien als je erin zou slagen om je angsten te overwinnen en je jezelf zou durven toestaan om te zijn wie je wezenlijk bent. Misschien mag je ook na een stilte-uur soms even ervaren wat het zeggen wil om helemaal met jezelf in dit lichaam in harmonie te zijn. Zo’n visioen, zo’n korte flits van ervaren hoe het zou kunnen zijn kan zo veel voor je betekenen dat het je inspireert om steeds meer en steeds dieper te willen weten wie je bent en wat je diepste wezensopdracht is.
Mediteren wordt dan tot ‘inzichtmeditatie’1 in een helend proces waarin je jezelf via jouw stilte mag ontdekken. In zenmeditatie kun je je oefenen om die onbewuste taal van jouw ‘signalen’ te verstaan. In de stilte en in de openheid van je aandacht kunnen ze zich soms heel subtiel aan je kenbaar maken.
18