Aartsvaders

LUISTEROEFENINGEN

Aartsvaders m/v

Wie de Schriften wil verstaan, moet leren luisteren. Dat is de insteek van de serie ‘Luisteroefeningen’. Elk deeltje beoogt een hulpmiddel te zijn bij het verstaan van de tekst. Op heldere en grondige wijze worden bijbelgedeelten belicht met het oog op de praktijk van het christelijke leven. De reeks bevat bijdragen van theologen uit verschillende kerkgenootschappen en is zeer geschikt voor gemeenschappelijke en persoonlijke bijbelstudie. De redactie wordt gevormd door ds. W.J. Dekker en ds. G. van Meijeren.

Reeds verschenen: Ds. W.J. Dekker, Elisa. Dichter bij God Ds. H.C. Marchand, Paulus en de opstanding Dr. P.F. Bouter, Psalmen. Acht bijbelstudies Dr. J. Dekker, Jesaja. Het vijfde evangelie Ds. G. ter Maat, Brief aan de Hebreeën.Woorden van bemoediging Ds. H. Russcher, Filippenzen. Brief aan hemelburgers Ds. W.M. den Hertog, Romeinen. Een brief vol kracht Ds. H. van Eeken, Numeri. Leven in de (stads)woestijn Ds. G. van Meijeren, Openbaring. Brief aan de kerk

L

U I S T E R O E F E N I N G E N

Aartsvaders m/v Van Noach tot Rachel

DS. P. L. DE JONG

U

I T G E V E R I J

B

O E K E N C E N T R U M

, Z

O E T E R M E E R

www.uitgeverijboekencentrum.nl

Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke Layout/dtp binnenwerk: Gerard de Groot ISBN 978 90 239 2030 4 NUR 707 Š 2012 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

Woord vooraf

7

1 Noach Geen kinderverhaal

9

2 Noach God sluit zelf af

19

3 Noach Nooit meer zondvloed

29

4 Abraham Vader van alle gelovigen

39

5 Sara Is voor de HEER iets onmogelijk?

49

6 Isaak Mens in de ruimte

59

7 Rebekka Aartsmoeder met sluier

68

8 Jacob Aartsvaders zijn net mensen

79

9 Rachel Aartsmoeder met tranen

90

Literatuur

100

5

Woord vooraf

Het begon met Noach. Noach blijft fascineren. Mensen in de kerk en buiten de kerk. En anders wel zijn zelfgetimmerde reddingsboot, de Ark geheten. Op een zomerse dag lag er een replica van de Ark van Noach in de haven van Rotterdam. Een mooie aanleiding om op enkele zondagmorgens Genesis 6 tot en met 9 te lezen. Hele spannende bijbellectuur, zeker vanaf het moment dat het begint te regenen en het water stijgt. Ineens was het geen kinderverhaal meer, maar bittere realiteit zoals we die zich zagen afspelen in Azië die zomer. Ook de thuisambiance kwam goed te pas. De Oude of Pelgrimvaderskerk van Delfshaven ligt al vanaf midden 15e eeuw aan een haven. Eeuwenlang lag deze haven open naar de Maas en via de Maas naar heel de wereld. Eb en vloed wisselden elkaar af. ‘Het tij wacht op niemand’ is een wijsheid en waarschuwing die je in deze kerk kunt leren. Maar ook de zekerheid van het kerkzegel sinds de Reformatie (1574) De Haave van behoudenis alleen by God in Zion is.

Na Noach ging het verhaal verder met Abraham. Is Noach een aartsvader uit de voortijd in directe lijn met Adam – Abraham, Isaak en Jacob zijn de aartsvaders van Israël. Lucas noemt overigens ook David (Hand. 2) en de twaalf zonen van Jacob aartsvaders (Hand.7). Zij samen staan voor een oergeschiedenis van God met zijn mensen en zijn wereld tot op de dag van vandaag.

In een bijbelstudieboekje van deze omvang konden natuurlijk niet uitputtend de drie bekende aartsvaders gevolgd worden. Of het niet mogelijk was van al deze geloofstypen één verhaal te nemen? En hoe zit het met de aartsmoeders Sara, Rebekka en Rachel?, vroeg de uitgever.

Het woord aartsmoeder vind je niet letterlijk (maar vergelijk bijv.

7

Rechters 5:7 moeder in Israël) zo in de Bijbel. Ook in de lijst geloofstypen van de Hebreeënapostel (hoofdstuk 11) worden slechts twee vrouwen kort genoemd: Sara en Rachab de hoer.

Dat betekent echter niet dat de rol van vrouwen slechts een bijrol is in de geschiedenis van God. Door ze steeds samen te nemen in dit boekje zie je hen ook samen de weg zoeken waarop God hen roept. De keuze om het zo te doen, betekende wel dat de thema’s relatie, gezin, kinderen, geen kinderen, volwassen kinderen, ouders, schoonouders, carrière, geld verdienen, hopen en wachten op God en zijn toekomst heel vaak de aandacht krijgen in deze bijbelstudies.

Wie al eerder een boek las in deze serie of als gespreksgroep ermee bezig was, zal in deze aflevering de vertrouwde aanpak terugvinden. Als u bij het lezen en samen nadenken net zo veel vreugde en inspiratie ontvangt als ik bij het schrijven, is het boekje wat mij betreft ‘gelukt.’ Met dank aan de meelezers. Het bijbelboek Genesis blijft boeien.

Ds. Piet de Jong, Rotterdam-Delfshaven

8

1 Noach Geen kinderverhaal

Lezen: Genesis 5:28-32 en 6 VRAAG Het verhaal van Noach en de zondvloed is geen kinderverhaal.

Een grote overstroming in Azië aan de kust van Japan met ontstellend veel slachtoffers, lijkt bijna niets bij wat hier wordt verteld uit de oertijd of voortijd van de geschiedenis van de wereld.

De zondvloed van Noach – of die nu letterlijk heel de wereld onder water gezet heeft van pool tot pool of ‘alleen maar’ de toen bekende wereld van bijvoorbeeld Egypte tot China – moet alom heel veel indruk gemaakt hebben. De Bijbel wijdt er maar liefst vier lange hoofdstukken aan.

De herinnering eraan en de angst ervoor zitten in de Bijbel dus heel diep. Vooral het verbijsterende feit dat God zelf de grote Regisseur was. Dat kun je bijna niet vatten. En het zou ook nog een haar gescheeld hebben, of het was helemaal voor altijd afgelopen geweest met onze planeet. Als die ene Noach niet op een of andere manier heel direct Gods aandacht had getrokken.

Daardoor krijgt het verhaal voor ons gevoel ook nog iets bizars.

Alleen vanwege die ene mens – Noach – blijft God toch nog vasthouden aan zijn schepping? Had Noach daar niet gestaan, dan was het helemaal einde oefening geweest? Wat een vreemd verhaal is dit. Je moet wel een kind zijn of een kunstenaar als Rien Poortvliet die indertijd een prachtig album met tekeningen maakte van het gebeuren, om dit een leuk verhaal te vinden.

INLEIDING Wie is Noach? Volgens de auteur van dit bijbelboek is Noach generatie nummer tien, geteld vanaf Adam via Set. Het speelt in

9

Lezen: Genesis 5:28-32 en 6

10

de oertijd of voortijd. Daarmee bedoelen we dat er wel al zoiets als tijd is, maar echte kalenders zijn er nog niet. De blikvangers van elke nieuwe generatie halen ook nog steeds heel hoge leeftijden, al haalt geen van hen de duizend jaar. In het oog van God blijft een mens dus toch een mens van de dag. Noach hoort in formele zin (nog net) niet tot de aartsvaders. Noach is van alle mensen. Volgens Handelingen 7:8-9 gaat het bij de aartsvaders om Abraham, Isaak en Jacob en de twaalf zonen van Jacob (maar ook David wordt aartsvader genoemd, Handelingen 2:29).

De grote vloed maakt een einde aan de voortijd. Noachs vader heet Lamech, niet te verwarren met de Lamech uit de familielijn van Kaïn. Die laatste stond bekend om zijn niet te bevredigen wraakgevoelens. Maar liefst zeventig maal zevenmaal (4:19-24).

Noachs vader is een heel ander mens. Kennelijk een boer die het zwaar heeft met ploeteren op een akker die niet veel oplevert. De man lijdt onder de vloek die God heeft uitgesproken over de aarde. De geboorte van Noach ervaart de man dan ook als een troost van God en als een belofte voor zijn oude dag. Hij leeft na Noachs geboorte nog 777 jaar (verwijzing naar de wraakLamech). De naam Noach betekent rust, je hoort het woord nacham, troosten.

De ‘geschiedenis’ raast in Noachs tijd richting een kantelpunt.

Aan de ene kant degenereert de mensheid met grote snelheid via de tak Kaïn en Lamech richting onmenselijk gedrag (er wordt een stad gebouwd om je te verschansen tegen vijanden, er worden wapens gesmeed, er ontwikkelt zich een vreemde muziekcultuur, aan één vrouw heeft men niet meer genoeg). Aan de andere kant houdt de Lamech van de tak Set zich slechts met moeite overeind op zijn akker, weliswaar getroost door God. Noach is de vader van Sem, Cham en Jafet. In 6:9 wordt hij getypeerd als een rechtvaardig mens die als zodanig opviel onder zijn tijdgenoten. Behalve rechtvaardig is hij ook tamim, dat wil zeggen oprecht (SV; NBG: onberispelijk; NBV: hij leidde als enige een voorbeeldig leven). Hij was een mens uit één stuk, God en mens konden op hem aan. Nog een typering: Noach wandelde met God (6:9), vergelijk Henoch (5:21-24).

Noach heeft veel indruk gemaakt. In heel de Bijbel wordt hij voorbeeldig genoemd ( Jes. 54:9; Ez. 14:14, 20). Ook door Jezus (Mat. 24:37). De apostel Petrus noemt hem een heraut van rechtvaardigheid (1 Petr. 3:20; 2 Petr. 2:5) en de Hebreeënapostel roemt zijn geloof (11:7). In veel verhalen uit de Oudheid kom je

LUISTEROEFENINGEN herinneringen tegen aan een wereldwijde overstroming als oordeel van God. Het meest bekend is het Babylonische Gilgamesepos. Ook moslims vereren Noach (Nueh) als een belangrijk profeet en waarschuwer van God.

UITLEG Hoofdstuk 6, vers 1-4 Achtergrond van de grote vloed is de totale ontaarding van alles en iedereen. Zo begint dit dramatische verhaal. Met de constatering dat er steeds meer mensen op de aarde komen. Maar meer mensen betekent vooral meer kwaad. Dat gaat blijkbaar gelijk op. De herinnering aan God zakt steeds dieper weg. In generatie tien vanaf Adam komt de ontaarding tot een eenzaam dieptepunt als de zonen van de goden zich te buiten gaan (zij namen hen) aan de dochters van de mensen. Het is een van de meest vreemde passages uit de Bijbel, maar op de klank af hoor je dat het om een totaal foute ontwikkeling gaat. Zonen van goden of godenzonen, wie kunnen dat zijn? Moet je denken aan engelen?

In elk geval aan hemelse wezens. Zij verbinden zich met de mooie dochters van mensen die hen zonen baren die kennelijk ook weer iets bovenmenselijks hebben qua verschijning en levenskracht. Maar God grijpt persoonlijk in en zegt dat zijn geest (leven) niet eindeloos in de mens zal blijven. God stelt zijn grens op 120 jaar maximaal (vgl. Ps. 90)! Op de achtergrond van dit nogal Grieks-mythologisch aandoende verhaal hoor je de verre herinnering aan reusachtige mensen (Num. 13:33) die vroeger geleefd zouden hebben en grote faam en naam hadden.

Waren zij soms halfgoden? Of verbeeldden zij zich dat alleen maar? In het laatste geval valt te denken aan mensen – vooral mannen – uit de bovenlaag van de samenleving, giganten (NBV) met grote macht, maar kennelijk ook met een giga-libido. Mannen en vrouwen zijn in hun relatie in elk geval niet meer elkaars tegenover (Gen. 2), maar maken gebruik van elkaar. En hun nageslacht voelt zich op hun beurt blijkbaar zo fantastisch als hadden ze het eeuwige leven.

Vers 5-12 Met deze sfeertekening begint het Noachverhaal. Met mensen die hun plek totaal niet meer kennen voor God en elkaar. En het gaat van kwaad tot erger. Als God zijn ogen laat gaan (vs. 5), dan

11

Lezen: Genesis 5:28-32 en 6

ziet Hij alleen maar kwaad, zelfs in de gedachten en fantasie van de mensen. Een paar keer zegt de verteller met een zekere nadruk dat God keek. Zoals iemand ergens naar kijkt en er zo van schrikt dat hij nog eens kijkt (vgl. 1:4vv, God zag dat het goed was…). Een paar keer valt het woord verdorven (vs. 12): de aarde was verdorven en de mensen waren verdorven. De NBV: ‘Elk mens leidde een verderfelijk leven.’ Het woord betekent totaal corrupt en bedorven. Er is op aarde een groot rottingsproces aan de gang. In het begin was het steeds goed geweest (Gen. 1).

Een ander woord is het woord kwaad, boosheid, slechtheid. En nog een derde woord: geweld, geweldenarij. Woorden die meestal wijzen op sociaal onrecht, geweld naar mensen toe, besmeuring van de aarde. En nog even kijkt God, en dan hoor je God ineens zeggen: Ik houd ermee op! Ik stop met deze wereld. Ik heb spijt van heel dit project aarde en vooral van het project mensen (vs 6-7). ‘Hij kreeg er spijt (berouw) van dat Hij mensen had gemaakt en voelde zich diep gekwetst!’ God ziet nog maar één oplossing en dat is: alles wegspoelen en heel de zaak terugdraaien tot Genesis 1:1. Toen de aarde nog ‘woest en leeg’ was.

En er nog geen mensen waren. Als mensheid kun je het kennelijk ook te bont maken bij God. Dan kan God nog wel redden, maar Hij doet het niet meer. Hij wil niet meer. Dan ben je als mens of mensheid een fatale grens overgegaan.

12

Vers 8, 13-22 God lijdt aan zijn wereld. Hij heeft spijt van zijn project. Al wat leeft, gaat Hij wegspoelen. Maar dan blijven Gods ogen ineens rusten op Noach. Net als ieder ander is deze boerenzoon een zondig mens. Een echt mens, met een gezin en met werk. Maar God ziet hem. En wat het precies is bij God? Valt Noach op bij God zoals hij opvalt bij zijn tijdgenoten? ‘Alleen Noach vond bij de HEER genade.’ God valt vooral genadig op Noach. Genade is altijd een puur geschenk van God, geen verdienste. Genade kun je ook alleen maar vinden (Mat. 13:44-46).

God spreekt Noach aan. God neemt hem in vertrouwen en legt hem uit wat er gaat gebeuren. Noach moet nu een ark (vs. 14) gaan maken. Hetzelfde woord valt in Exodus 2:3, vertaald als het ‘biezen kistje’ waarin de kleine Mozes gelegd werd. Het woord betekent vooral kist, doodskist, niet boot of vaartuig. Maar deze kist zal wel functioneren als een soort vreemde reddingsboot met drie verdiepingen. God zegt precies hoe hij het moet aan-

LUISTEROEFENINGEN pakken. In vers 17 valt het woord watervloed in de zin van grote overstroming. Zond is niet afgeleid van zonde, maar is een oud woord voor watermassa (vgl. de Sont), vandaar zondvloed. God sluit met Noach een verbond van trouw (vs 18 berit). Heel zijn gezin – zijn vrouw, zijn drie zonen met hun vrouwen – mogen mee de boot in en ook van alle dieren een paartje. Noach moet voor veel voedsel zorgen. God geeft zijn schepping dus niet op.

De schepping wordt niet vernietigd, wel grondig vernieuwd. Om wille van Noach houdt God vast aan zijn schepping.

LIJNEN NAAR ONS LEVEN Dit is geen leuk verhaal. Het gaat om alles of niets. God zegt berouw te hebben over het maken van zijn schepping. Hij wil heel de aarde vernietigen (vs 12). Je vraagt je af: maar vindt God dat dan niet vreselijk? Als straks heel de wereld onderloopt en zo veel mensen en dieren en vogels omkomen door het water van de vloed? Dat kan Hij toch niet willen, dat is toch zijn eigen werk?

Dat is zo. God is een Schepper, geen Vernieler. God ordent de dingen, Hij wil geen chaos. Hij is een Redder, Hij heeft een heel genadig hart. De situatie op de aarde moet dus in alle opzichten wel hemeltergend zijn, dat het zover komt. Het raakt God heel diep. Dat hoor je in dat woord berouw. Het berouwde de HEER… In dat woord zit heel veel gevoel, heel menselijk uitgedrukt. Bij berouw of spijt heb je zelf meestal iets niet goed gedaan. Kan dat ook van God? Nee. Toch valt dit diepmenselijke woord. En het tweede woord dat valt, gaat nog veel dieper. SV zegt: het smartte Hem aan zijn hart, het deed heel veel pijn, daarin hoor je heel veel emotie. Met dat hart erbij. De NBV: Hij voelde zich gekwetst.

Er zijn dus grenzen. Ook bij God. Je kunt niet eindeloos Hem uitdagen. Als volken en persoonlijk. Kan alles maar? zeggen en denken wij nog weleens. Kan alles maar? Nee dus, alles kan dus niet. Er is een grens. Ook bij God. God lijdt aan zijn wereld. God lijdt kennelijk het meest en vooral aan zijn mensen. Die zogenaamde godenzonen brengen iets in beeld. Van mensen die doorgeschoten zijn. Los van hun Schepper en hun omgeving. In de culturen waarin de Bijbel ontstaan is, dacht men al snel bij topmensen aan bijna-godachtige mensen. Topbestuurders, koningen en vorsten wisten zich met zo veel

13

Lezen: Genesis 5:28-32 en 6

glorie te omringen dat je als gewone sterveling dat al snel dacht.

De topmensen in kwestie ook. Vaak gingen ze over leven en dood en verbeeldden zich van goden af te stammen. In Japan denkt men dit overigens nog steeds van de keizer. In het publieke domein manifesteerde men zich ook als zodanig. Met hun zonen en dochters. Maar God zegt: het zijn gewoon mensen, ze zullen als mensen sterven (Ps. 82). Hoeveel macht men ook heeft – ‘stokt zijn adem’ (Ps. 146), dan is het over met hem.

Dit is van alle tijden. Aan de top is het voor mensen altijd zaak heel kritisch te blijven naar jezelf. Macht corrumpeert. Maar topsporters, topwetenschappers, topbestuurders zijn mensen.

Hun maximumsnelheid is 120 volgens dit oude mythische verhaal. Je macht en glorie zijn dan ook nooit een vrijbrief om te grijpen en te graaien. Al helemaal niet naar mooie vrouwen.

Maar het is wel een heel herkenbaar patroon. Vanaf het begin.

De godenzonen grepen naar de mooie dochters van de mensen.

Nog steeds begint veel ontaarding op dit punt. Veel topmensen vielen op dezelfde manier van hun voetstuk. Mannen van naam?

In het oog van de boulevardbladen ongetwijfeld. In het oog van God bepaald niet. Mensen, niet meer en niet minder.

14

In de aanloop naar de zondvloed is duidelijk de mens het probleem. Dat klinkt modern in de oren. Bijna alle problemen ook in onze wereld zijn terug te voeren op de mens: oorlog, onrecht, honger, uitputting van de aarde, vervuiling, ontaarding. Niet de dieren zijn het probleem, maar de mens. Het doet extra pijn als je bedenkt dat juist de mens door God werd aangesteld om de aarde als zijn schepping ‘te bewerken en erover te waken’ (Gen. 2:15). Deze verantwoordelijkheid mogen we niet van ons afschuiven. Verantwoordelijkheid begint bij jezelf. De aarde is niet van ons. Plannen voor duurzaamheid zijn prima, maar kennen we de Eigenaar? Daar zal het vooral om gaan. Een beetje milieutax, wat spaarlampen en wat andere klimaatneutrale maatregelen zullen de aarde niet redden.

Heeft Noach nog iets gezegd tegen God? ‘Heer, met alle respect, maar dat kunt U toch niet maken?’ Mogelijk, misschien ook niet.

Soms zijn de dingen zo duidelijk, dat je niet veel meer zegt tegen God. Ook al wandel je alle dagen met God en zal het niet vaak gebeuren dat je mensen of situaties waaraan je lijdt, niet met God zal delen. Voor familie, buren en vrienden blijf je toch heel

LUISTEROEFENINGEN lang pleiten bij God? Maar we horen geen gesprek tussen Noach en God over de redding van familie. Volgens de Koran werd Noach van alle kanten uitgescholden, maar ging hij door met zijn profetische verkondiging die vooral gericht zou zijn geweest tegen de vele afgoden die men toen vereerde.

En wat zou Noachs vrouw gezegd hebben? Zijn kinderen en schoondochters? ‘Vader, noem je dit nu rechtvaardig?’ Over de vrouw van Noach lezen we geen woord, reden waarom er in de loop van de tijd wel veel verhalen over haar zijn bedacht. Zo zou zij een aantal keren de ark in brand gestoken hebben, zodat Noach weer opnieuw moest beginnen. Daarom zou het ook zo lang geduurd hebben. Ook zou ze lang geweigerd hebben aan boord te gaan, zodat Noach erg onrustig werd. De Bijbel zwijgt echter nadrukkelijk over haar, juist dat prikkelt onze verbeelding.

Noach ging meteen aan de slag en bouwde de ark. Daarmee liet hij zien dat genade ontvangen en geloven zichtbaar wordt in een gehoorzaam en God toegewijd leven. Hij nam God serieus. Van die man mogen wij wel iets meer hebben. Vele jaren is hij ermee bezig. Meestal wordt gezegd 120 jaar op grond van Genesis 6:3, maar die tekst slaat niet op de duur van het bouwproject. Zijn dagelijks werken aan de ark is een zichtbaar teken van hoop op God en op de nieuwe wereld van Gods belofte. De Hebreeënapostel typeert hem dan ook als een man van geloof. Geloof in de zin van ultieme hoop hebben en perspectief op God. Doordat we niets horen over zijn vrouw en kinderen valt alle licht nadrukkelijk op Noach, de rechtvaardige en onberispelijke.

Om deze ene Noach hield God toch nog vast aan zijn oorspronkelijke plan. Om één mens draait bij God soms heel veel. Dat kan ook zo zijn in een familie, in je gezin, je werkplek of de straat waar je woont. De inzet en de trouw van één mens doen ertoe bij God. Ook één mens telt.

Alleen Noach vond genade in de ogen van God. Uiteindelijk kwam het bij God op één enkel Mens aan: de Ene die hing aan het kruis, Jezus Christus de Rechtvaardige. In Hem heeft God zelf heel onze wereld vastgehouden en gered, al het kwaad uitboetend op Jezus, zijn Zoon. Paulus zegt op een bepaald moment (Rom. 8): ‘God spaarde zijn eigen zoon niet… maar gaf Hem over, voor ons allen!’ Het ging God diep aan het hart, al in het verhaal van Noach. In het offer van Jezus liet God alle golven over zichzelf heen slaan. Want God wil scheppen, niet stukmaken.

15