12122_Prachtig boek 5.0
20-12-2012
13:07
Pagina 1
Als een prachtig boek
12122_Prachtig boek 5.0
20-12-2012
13:07
Pagina 2
12122_Prachtig boek 5.0
20-12-2012
13:07
Pagina 3
Als een prachtig boek Nederlandse Geloofsbelijdenis artikel 2 in de context van de vroegreformatorische theologie
As a Most Beautiful Book Article 2 of the Belgic Confession in the Context of 16th Century Reformed Theology
Proefschrift
ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof.mr. C.J.J.M. Stolker, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op 13 februari 2013 klokke 16.15 uur door
Abraham Jacob Kunz
geboren te Polsbroek in 1970
12122_Prachtig boek 5.0
20-12-2012
13:07
Pagina 4
Promotiecommissie Prof.dr. G. van den Brink (PThU Amsterdam, voorheen: Universiteit Leiden) Prof.dr. C. van der Kooi (VU Amsterdam) Prof.dr. E.G.E. van der Wall (Universiteit Leiden) Dr. J.W. Buisman (Universiteit Leiden) Prof.dr. E.A. de Boer (VU Amsterdam) Prof.dr. G. Marnef (Universiteit Antwerpen) Prof.dr. J. Muis (PThU Amsterdam)
Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland.
12122_Prachtig boek 5.0
20-12-2012
13:07
Pagina 5
My aspiration is not of course to enter into the thought-process of long-dead thinkers; it is simply to use the ordinary techniques of historical inquiry to grasp their concepts, to follow their distinctions, to appreciate their beliefs and, so far as possible, to see things their way.
Quentin Skinner, Visions of Politics I. Regarding Method, Cambridge 2002
12122_Prachtig boek 5.0
20-12-2012
13:07
Pagina 6
12122_Prachtig boek 5.0
20-12-2012
13:07
Pagina 7
Woord vooraf
Meer dan 450 jaar geleden verscheen de Confession de foy (1561), al spoedig in het Nederlands vertaald als Belydenisse des gheloofs (1562). In dit document, dat vandaag vooral bekend is als Confessio Belgica ofwel Nederlandse Geloofsbelijdenis, hebben calvinisten uit de Nederlanden hun geloof onder woorden gebracht. Daarbij was de confessie van meet af aan bedoeld als een akkoord van gemeenschappelijk belijden. De Confession de foy, geschreven door Guy de Brès, destijds predikant te Doornik, brengt ons dus bij de wortels van het Nederlandse calvinisme. Hiermee is een belangrijke motivatie voor dit onderzoek gegeven: we zijn geïnteresseerd in de vroegreformatorische geloofsvoorstellingen, zoals die in de zestiende-eeuwse Nederlanden als kerkelijk belijden werden geboekstaafd. We richten ons hierbij op een facet van de belijdenis, namelijk de wijze waarop mensen kennis van God krijgen. Vanaf 1561 hebben mensen zich met de tekst van de confessie beziggehouden. Dit hoeft niet te verbazen, gezien het feit dat de Confession de foy reeds enkele jaren na verschijnen door kerkelijke vergaderingen als officiële belijdenis werd aanvaard. Eerst gebeurde dit in de Zuidelijke Nederlanden, daarna tijdens de synode van Emden (1571). Toen vanaf 1572 in de Noordelijke Nederlanden ruimte kwam voor kerkelijk leven in calvinistische zin, werd de Confession de foy de belijdenis van de Gereformeerde Kerk. Na het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden kreeg de confessie tevens een functie buiten de kerkmuren. Behalve dominees en ouderlingen moesten ook professoren, schoolmeesters en regenten haar ondertekenen. De Confession de foy brengt ons dus tevens bij de fundamenten van de Nederlandse Republiek. Dat de belijdenis niet slechts is beschouwd als een historisch document van vroegreformatorische Nederlandse calvinisten, mag blijken uit de vele commentaren die gedurende meer dan vier eeuwen op de Confession zijn geschreven. Ze bieden, behalve een uitleg van de confessie, ook een tijdspiegel aangaande theologische themata. Dit brengt ons ten aanzien van artikel 2 bij een tweede motivatie van ons onderzoek, nu van meer dogmahistorische aard: hoe is er naar aanleiding van de confessionele tekst de eeuwen door gedacht en geschreven over God en Zijn openbaring? In vergelijking met de periode van de Nederlandse Republiek heeft de Confession de foy, nu dus NGB genoemd, in onze tijd aan betekenis ingeboet. We kunnen immers niet meer zeggen dat de belijdenis tot het fundament van onze samenleving behoort. Toch functioneert de NGB binnen de kerken die uit de gereformeerde reformatie zijn voortgekomen officieel nog altijd als akkoord van gemeenschappelijk belijden. Dit brengt ons bij de derde motivatie van ons onderzoek, dit keer van systematisch-theologische aard: hoe kan de NGB ons helpen bij een hedendaagse geloofsverwoording én geloofsverantwoording?
12122_Prachtig boek 5.0
8
20-12-2012
13:07
Pagina 8
Bij het ontstaan van dit proefschrift zijn verschillende personen nauw betrokken geweest. We noemen ze hier, om onze erkentelijkheid uit te spreken voor hun hulp. Dit geldt vooral voor prof.dr. G. van den Brink, die dit onderzoek als promotor heeft begeleid. Onze gedeelde fascinatie voor de tekst van artikel 2 blijkt uit het feit dat de thematiek van dit onderzoek tevens het onderwerp van zijn oratie was. Hij heeft me echter aangemoedigd om zelfstandig onderzoek te verrichten en daarbij op een eigen manier met de tekst om te gaan. Zijn stimulerende rol kwam tot uiting in de wijze waarop hij met aangeleverde teksten omging: ze werden nauwkeurig gecorrigeerd, met een scherp oog voor een zuivere argumentatie, waar nodig voorzien van kritische vragen, maar altijd met ruimte voor een eigen afweging. Daarnaast danken we prof.dr. C. van der Kooi, die bereid was om als referent op te treden en de tekst door te nemen. Verder noemen we prof.dr. W. Balke, prof.dr. E.A. de Boer, dr. A. Goudriaan, dr. W.H.Th. Moehn, dr. H. Stoevesandt en prof.dr. W. Verboom, die specialistische vragen beantwoordden, originele teksten ter beschikking stelden of, in een enkel geval, delen van dit boek van commentaar voorzagen. De deelnemers aan het promovendiberaad van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland (sectie systematische theologie) bedank ik voor de inhoudelijke bespreking naar aanleiding van een eerdere versie van het slothoofdstuk. Mw. Petra Pruissers vertaalde de samenvatting in het Engels en Frans. De tekst is nauwkeurig gecorrigeerd door drs. Piet Vergunst. Daarnaast was hij tijdens het hele proces van onderzoek en schrijven op de achtergrond een constante factor, altijd geïnteresseerd in nieuwe vondsten, en daarmee een belangrijke stimulans bij dit onderzoek. In mw. Simone Perreijn bedanken we uitgeverij Boekencentrum voor hun hulp bij de uitgave van deze dissertatie. Mijn vrouw Hanneke en onze kinderen hoef ik niet te bedanken. De vreugde van de een is ook de blijdschap van de ander. Toch wil ik jullie bedanken voor alle liefde, steun en toewijding. Dit proefschrift is geschreven in de pastorie van de hervormde gemeente van Katwijk aan Zee. Ik bedank mijn kerkenraad voor het in mij gestelde vertrouwen om naast een intensief predikantschap te kunnen werken aan een promotieonderzoek. Wat vijf jaar geleden als een hobby begon, is gaandeweg een onderdeel geworden van mijn predikantschap. De kerkelijke situatie van 1561 in de Zuidelijke Nederlanden is weliswaar moeilijk te vergelijken met die van Nederland in 2013. Hetzelfde kan gezegd worden van de culturele verschillen tussen toen en nu. Wat ons echter verbindt met de Zuid-Nederlandse predikant Guy de Brès is de opdracht om verantwoord over God te spreken. In die zin hopen we dat de bestudering van artikel 2 in zijn theologiehistorische context eraan zal bijdragen dat de kerk haar traditie serieus zal (blijven) nemen en, gevoed vanuit haar bronnen, het debat aangaande Gods bestaan en Zijn kenbaarheid ook als een publieke zaak zal blijven voeren.
12122_Prachtig boek 5.0
20-12-2012
13:07
Pagina 9
Inhoudsopgave
Woord vooraf Inhoudsopgave Lijst van afkortingen
7 9 13
1. Als een prachtig boek 1.1 Inleiding 1.2 Interpretatie(s) van artikel 2 1.3 Methodische verantwoording 1.4 Relatie tot eerder onderzoek 1.5 Opzet van het onderzoek
15 15 19 20 23 24
2. Historische context van NGB artikel 2 2.1 Inleiding 2.2 Ontstaansgeschiedenis: tijd en plaats 2.3 Auteurschap 2.4 Genre 2.5 Status: un commun accord 2.6 Traditiestromen achter de NGB 2.7 Tekstuitgaven en tekstgeschiedenis van artikel 2 2.8 Artikel 2: tekst in context
26 26 28 32 37 42 45 47 53
3. Receptie van artikel 2 voor Barth 3.1 Inleiding 3.2 S. Maresius: Foederatum Belgium Orthodoxum (1652) 3.3 B. Bekker: De Leere der Gereformeerde Kerken (1696) 3.4 A. Rotterdam: Zions Roem en Sterkte (1755) 3.5 W.H. Gispen: Geloofsbelijdenis der Nederlandsche Gereformeerde Kerk (1869) 3.6 J.I. Doedes: De Nederlandsche Geloofsbelijdenis (1880)
56 56 57 65 75
4. Receptie van artikel 2 vanaf Barth 4.1 Inleiding 4.2 K. Barth: Kirchliche Dogmatik II/1 (1940) 4.3 Th.L. Haitjema: Het “barthiaansche� bezwaar (1938) 4.4 A.A. van Ruler: Natuur en genade (1938) 4.5 J. Koopmans: De Nederlandse Geloofsbelijdenis (1939) 4.6 A.D.R. Polman: Onze Nederlandse Geloofsbelijdenis (1948) 4.7 J.N. Sevenster: De Nederlandse Geloofsbelijdenis critisch beschouwd (1948)
78 80 84 84 85 102 107 111 113 119
12122_Prachtig boek 5.0
20-12-2012
13:07
Pagina 10
10 4.8 4.9 4.10 4.11 4.12 4.13 4.14 4.15
K. Schilder: Christelijke religie (1949) G.C. Berkouwer: De algemene openbaring (1951) C. Vonk: De Voorzeide Leer (1955) G.Th. Rothuizen: Zijn openbaring (1961) H. Berkhof: Die Welterfahrung des Glaubens (1988) W. Verboom: Kostbaar belijden (1999) G. van den Brink: Als een schoon boec (2007) De interpretaties gewogen 4.15.1 Interpretatie vanuit het perspectief van de gelovige 4.15.2 Boek der Natuur universeel toegankelijk 4.15.3 Universele leesbaarheid met daarbij geloofsmatige interpretatie 4.15.4 Een coherente interpretatie 4.16 Naar een auteursintentionele uitleg
122 125 131 133 136 141 147 153 154 158 160 160 163
5. Godskennis in de geschriften van De Brès 5.1 Inleiding 5.2 Confession de foy (1561) 5.2.1 Analyse van artikel 2 5.2.2 Artikel 2 in de context van de Confession de foy 5.3 Le Baston de la foy chrestienne (1559) 5.3.1 Edities van Le Baston 5.3.2 Karakter van Le Baston 5.3.3 Godskennis in Le Baston 5.4 Naar een auteursintentionele uitleg: een tussenbalans
166 166 167 167 174 177 178 181 183 189
6. NGB artikel 2 en de gereformeerde confessies voor 1561 6.1 Inleiding 6.2 Openbaring en godskennis in de gereformeerde confessies 6.3 Instruction (1537) 6.4 Catéchisme de l’Eglise de Genève (1542) 6.5 Catechismus Ecclesiae Londinensis (1551) 6.6 Confessio Gallicana (1559) 6.7 NGB artikel 2 in het spectrum van gereformeerde confessies 6.7.1 De NGB en de andere confessies 6.7.2 Invloed van andere confessies 6.7.3 De NGB en de CG over godskennis 6.7.4 Conclusie
193 193 194 200 210 215 217 224 225 226 227 229
7. Reformatorische stemmen over godskennis 7.1 Inleiding 7.2 Philippus Melanchthon 7.2.1 Loci communes (1521/1535) 7.2.2 Commentarii in Epistolam Pauli ad Romanos (1532/1540) 7.2.3 Conclusie
230 230 232 232 239 245
12122_Prachtig boek 5.0
7.3
7.4
7.5
7.6
20-12-2012
13:07
Pagina 11
Inhoudsopgave
11
Heinrich Bullinger 7.3.1 In Sanctissimam Pauli ad Romanos Epistolam (1533) 7.3.2 Decades 7.3.3 Conclusie Martin Bucer 7.4.1 Metaphrases et Ennarationes perpetuae Epistolarum Pauli Apostoli (1536) 7.4.2 Conclusie Johannes Calvijn 7.5.1 Commentarius in Epistolam Pauli ad Romanos (1540) 7.5.2 Institutie (1539) 7.5.3 Institutie (1559) 7.5.4 Conclusie NGB artikel 2 in de context van de vroegreformatorische theologie 7.6.1 Scheppingsmatige godskennis 7.6.2 Boekmetafoor 7.6.3 Design-argument 7.6.4 Comparatief 7.6.5 Structuur van artikel 2 7.6.6 Conclusie
247 247 250 253 254 255 262 263 265 273 282 293 295 295 297 298 299 301 302
8. De metafoor van de twee boeken 8.1 Inleiding 8.2 Geschiedenis van de boekmetafoor 8.2.1 Vroegchristelijke tijd 8.2.2 Middeleeuwen 8.2.3 Vroege reformatie 8.2.4 Vroegmoderne tijd: de troop bij natuuronderzoekers 8.3 De boekmetafoor in artikel 2 8.4 Conclusie
303 303 304 304 312 322 331 337 341
9. Balans en perspectief 9.1 Inleiding 9.2 Auteursintenties als hermeneutisch principe 9.3 Interpretatie van artikel 2 9.3.1 Coherente interpretatie 9.3.2 Auteursintentionele interpretatie 9.4 Artikel 2 in de huidige theologische discussie 9.4.1 Existentieel bezwaar 9.4.2 Epistemologisch bezwaar 9.4.3 Cultureel bezwaar 9.4.4 Christologisch bezwaar
343 343 343 344 345 346 353 354 356 360 364
12122_Prachtig boek 5.0
20-12-2012
13:07
Pagina 12
12 9.5
Actualisering van artikel 2 9.5.1 Gods eerste boek 9.5.2 Gods tweede boek
371 371 377
Summary Résumé Geraadpleegde bronnen en literatuur Index Curriculum vitae
379 384 390 402 407
12122_Prachtig boek 5.0
20-12-2012
13:07
Pagina 13
Lijst van afkortingen
ABB BCHEWB BSHPB BLGNP CC CO CG CR HTR HWPh IJST JFSE KT NAKG NGB NNBW NTT OEV OS PL RHPR SJT TR TRE WJT ZTK
Archives et Bibliothèques de Belgique (1968-) Bulletin de la Commission de l’Histoire des Églises Wallones (1899-) Bulletin de la Société d’Histoire du Protestantisme Belge (1904-1986) D. Nauta (e.a.), Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme, Kampen 1978-2006 Corpus Christianorum, Turnhout J. Calvijn, Joannis Calvini Opera quae supersunt omnia, G. Baum, E. Cunitz en E. Reuss (ed.), Braunschweig 1863-1900 Confessio Gallicana Corpus Reformatorum, C.G. Bretschneider en H.E. Bindseil (ed.), Braunschweig 1834-1860 The Harvard Theological Review (1908-) J. Ritter (red.), Historisches Wörterbuch der Philosophie, Darmstadt 1971 International Journal of Systematic Theology (1999-) Journal of Faith and Science Exchange (1997-) Kerk en Theologie (1950-) Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis (1900-2006) Nederlandse Geloofsbelijdenis P.J. Blok en P.C. Molhuysen (red.), Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, Leiden 1911-1937 Nederlands theologisch tijdschrift (1946-) Onder eigen vaandel: driemaandelijksch theologisch tijdschrift (19261942) J. Calvijn, Joannis Calvini Opera selecta, P. Barth en G. Niesel (ed.), München 1926-1936 J.-P. Migne (ed.), Patrologia Latina, Paris 1844-1890 Revue d’Histoire et de Philosophie Religieuses (1921-) Scottish Journal of Theology (1948-) Theologia reformata (1958-) G. Krause en G. Müller (red.), Theologische Realenzyklopädie, Berlin 1977-2007 The Westminster Theological Journal (1938-) Zeitschrift für Theologie und Kirche (1891-)