Handboek Apologetiek
Alister McGrath
Handboek Apologetiek Communicatie van het christelijk geloof
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
isbn 978 90 239 2367 1 nur 702 De bijbelteksten in deze uitgave zijn geciteerd uit De Nieuwe Bijbelvertaling, © 2004/2007 Nederlands Bijbelgenootschap, Haarlem Vertaling Arend Smilde Ontwerp omslag Mulder van Meurs Layout en dtp binnenwerk ZetProducties, Haarlem Oorspronkelijk verschenen bij Baker Books, een divisie van Baker Publishing Group, Grand Rapids, Michigan, USA, onder de titel Mere Apologetics. © Engelse uitgave 2012 Alister E. McGrath © Nederlandse vertaling 2012 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden www.uitgeverijboekencentrum.nl
Inhoud Inleiding 9 1. In de startblokken 11 Een definitie van apologetiek 12 Basisthema’s van christelijke apologetiek 15 1. Verdedigen 15 2. Aanprijzen 17 3. Vertalen 18 Apologetiek en evangelisatie 20 De beperkingen van apologetiek 22 En verder 24 Verder lezen 24 2. Apologetiek en hedendaagse cultuur 27 Apologetiek en moderniteit 27 Opkomend postmodernisme 29 Apologetiek en postmodernisme 32 De aanpak in dit boek 36 1. Begrijp het geloof 36 2. Begrijp het publiek 37 3. Communiceer helder 37 4. Zoek raakvlakken 38 5. Breng het hele evangelie 39 6. Praktijk, praktijk, praktijk 40 En verder 40 Verder lezen 41
3. De theologische basis van apologetiek 41 De juiste context 42 Apologetiek en een theologische visie op de werkelijkheid 47 Een voorbeeld van hoe het werkt: theologische analyse van het kruis 49 1. Het kruis van Christus is de grondslag voor vergeving van de zonden van mensen 50 2. Het kruis en de opstanding van Christus overwinnen zonde en dood 51 3. Het kruis brengt genezing voor een gebroken en gewonde mensheid 52 4. Het kruis toont de liefde van God voor de mensheid 54 En verder 56 Verder lezen 56 4. H et belang van het publiek – Kansen en kwesties 59 Apologetiek bij de joden: Petrus’ Pinksterpreek (Handelingen 2) 61 Apologetiek bij de Grieken: Paulus’ preek in Athene (Handelingen 17) 65 Apologetiek bij de Romeinen: Paulus’ redevoeringen voor de rechter (Handelingen 24-26) 68 Apologetiek en het publiek: algemene principes 71 Apologetiek en publiek: specifieke kwesties 72 En verder 73 Verder lezen 73 5. De redelijkheid van het christelijk geloof 75 Begrijpen wat geloof is 77 Waarom is de redelijkheid van het christendom van belang? 83 Wetenschapsfilosofie als bron voor apologetiek 87 1. Verklaring als aanwijzen van oorzaken 90 2. Op zoek naar de beste verklaring 91 3. Verklaren als unificatie van onze kijk op de werkelijkheid 92 Dingen begrijpelijk maken. Een case study 93 En verder 97 Verder lezen 98
6. Richtingwijzers naar geloof – Vormen van apologetisch gesprek 99 Aanwijzingen en bewijzen 99 Aanwijzing 1: De schepping – de oorsprong van het heelal 102 Aanwijzing 2: Fijnregeling – Een heelal dat op leven is aangelegd? 105 Aanwijzing 3: Orde – de structuur van de fysieke wereld 108 Aanwijzing 4: Moraal – Verlangen naar gerechtigheid 111 Aanwijzing 5: Verlangen – Een instinctieve hang naar God 117 Aanwijzing 6: Schoonheid – De pracht van de natuur 122 Aanwijzing 7: Relatie – God als persoon 125 Aanwijzing 8: Eeuwigheid – De intuïtie die ‘hoop’ heet 128 Alle aanwijzingen samen: op zoek naar een patroon 130 En verder 134 Verder lezen 135 7. Toegangsdeuren voor de apologeet – Aanknopingspunten van geloof 137 Toegangsdeuren en apologetiek: enkele gedachten 138 Toegangsdeur 1: Uitleggen 140 Toegangsdeur 2: Argumentatie 142 Toegangsdeur 3: Verhalen 149 Toegangsdeur 4: Beelden 162 En verder 167 Verder lezen 169 8. V ragen over het geloof – De juiste aanpak 171 Vragen en moeilijkheden: enkele uitgangspunten 174 1. Wees wellevend 174 2. Wat is precies de vraag? 174 3. Geef geen voorverpakte antwoorden op echte vragen 175 4. Besef hoe belangrijk het is om te leren van andere apologeten 175 Case study 1: Waarom laat God lijden toe? 176 Case study 2: God als hulpstuk 182 Toepassingen in de praktijk 186 Verder lezen 194
9. C onclusie – Ontwikkel je eigen apologetische aanpak 197 Ken jezelf 197 Leer van anderen 198 In de praktijk 199 En ten slotte... 201 Leessuggesties Nederlandse literatuur 203 Noten 205
Inleiding Dit boek is een inleiding in de apologetiek, het deelgebied van christelijk denken dat zich bezighoudt met verantwoording van de kernthema’s van het christelijk geloof en doeltreffende communicatie met de niet-christelijke wereld. Het wil een geëngageerde houding bevorderen: christenen stimuleren tot interactie met de gangbare denkbeelden in onze cultuur en voorkomen dat christenen daarvoor weglopen of doen alsof je ze kunt negeren. Apologetiek wil gelovigen aan het denken zetten en denkers aan het geloven. Verstand, verbeelding en onze diepste verlangens worden hierbij ingeschakeld. Apologetiek opent harten, ogen en gedachten. De grote apologeet G.K. Chesterton (1874-1936) zei weleens dat gedachten, net als monden, opengaan om zich dan weer te sluiten met iets degelijks erin.1 Apologetiek houdt in dat de intellectuele degelijkheid, de poëtische rijkdom en de spirituele diepgang van het evangelie worden uitgebazuind op een manier die aansluiting kan vinden bij onze cultuur. Apologetiek moeten we niet zien als een defensieve en vijandige reactie tegen de wereld, maar als een manier om de schatten van het christelijk geloof te etaleren, op te poetsen en aan te prijzen. Het stimuleert gelovigen hun geloof op waarde te schatten en het uit te leggen en aan te prijzen aan mensen buiten de kerk. Apologetiek wil de intellectuele, morele, poëtische en relationele rijkdom van het christelijk geloof laten zien – ten dele om daarmee gelovigen een hart onder de riem te steken en te helpen bij hun geloofsontwikkeling, maar allereerst om te zorgen dat mensen buiten de geloofsgemeenschap zich bewust kunnen worden van het meeslepende visioen dat het hart van het christelijk evangelie vormt. Het doel van dit boek is de lezer in te leiden tot de hoofdthema’s van de apologetiek, door elementair inzicht te geven in wat de apologetiek onderneemt en hoe zij te werk gaat. Ik heb geprobeerd er een toegankelijk, interessant en bruikbaar boek van te maken, maar geef ook tips voor gevorderden die dieper op de dingen willen ingaan als ze daartoe in de 9
gelegenheid zijn. Het is geen alomvattend boek, dus het vraagt wel om aanvulling door meer specialistisch werk voor gevorderden. Het behoort ook niet tot een bepaalde apologetische richting of school. In plaats van zich tot één specifieke opvatting van apologetiek te beperken, put dit boek uit een collectieve rijkdom. Het wil de lezer prikkelen en toerusten om een apologetische houding te ontwikkelen en om uit te zoeken hoe het evangelie zich aan onze cultuur laat uitleggen en aanprijzen. Op veel punten weerspiegelt dit boek de aanpak van C.S. Lewis (1898-1963), wellicht de grootste apologeet van de twintigste eeuw. Het wil je helpen een idee te krijgen van de kwesties die aan de orde zijn en manieren waarop christenen daarop kunnen reageren. Aan het einde zul je, zoals het hoort bij een inleiding, alleen maar meer willen weten en verder willen gaan. Niet al je vragen kunnen hier worden beantwoord! Alle in dit boek verwerkte stof is in een periode van zes jaren uitgeprobeerd bij studenten en een breder publiek, allereerst in de basiscursus ‘An Introduction to Christian Apologetics’ die ik geef aan het Oxford Centre for Christian Apologetics. Dit cursusmateriaal is aangevuld met materiaal dat ontwikkeld is op zomerscholen in Oxford en aan het Regent College in Vancouver, Canada, over de centrale thema’s van de apologetiek en hoe de kerk daarmee aan de slag kan gaan om op een positieve en doeltreffende manier te reageren op de vragen van onze cultuur. Ik dank mijn studenten voor hun reacties, ideeën en stimulansen, want die waren belangrijk bij het ontwikkelen van de in dit boek beschreven aanpak. Ik hoop dat het andere mensen zal helpen te ontdekken waarom apologetiek zo interessant is en tegelijk van levensbelang voor de toekomst van het christelijk geloof. Alister McGrath King’s College, Londen december 2010
10
1. In de startblokken Het zendingsbevel geeft iedere christen het voorrecht en de verantwoordelijkheid om het goede nieuws te prediken tot het einde van de geschiedenis: ‘Ga dus op weg en maak alle volken tot mijn leerlingen’ (Matteüs 28:19). Iedere christen die vandaag leeft staat via een complexe keten van historische gebeurtenissen in verbinding met dit scharniermoment. We hebben allemaal een stamboom van geloof die teruggaat tot in de nevelen van de geschiedenis. De eeuwen door hebben andere mensen, als in een grote historische estafetteloop, dit goede nieuws van generatie op generatie doorgegeven. Nu hebben wij het stokje in handen. Wij zijn aan de beurt. Aan ons de taak om het goede nieuws door te geven aan mensen rondom en na ons. Een spannend idee is dat. Ten eerste ga je hierdoor beter zien hoe wijzelf in een groter geheel passen. Maar voor velen is het ook een nogal drukkende gedachte. Het lijkt te veel gevraagd. Kunnen wij dit wel? Is zo’n verantwoordelijkheid niet veel te groot voor ons? Belangrijk is te beseffen dat christenen altijd al hebben gemeend dat de taak van geloofsoverdracht overweldigend groot is. We hebben het gevoel dat we daar niet de wijsheid, het inzicht en de kracht voor hebben – en dat gevoel is terecht. Maar we dienen wel te beseffen dat God ons kent, precies zoals we zijn (Psalm 139). Hij kent onze diepste geheimen, onze kracht en zwakte. En door ons kan God spreken tot de wereld waarvoor Christus gestorven is. Een van de grote thema’s van de christelijke Bijbel is dat wanneer God ons vraagt iets voor Hem te doen, Hij ons ook de dingen geeft die we daarvoor nodig hebben. Omdat Hij ons kent zoals we zijn, rust Hij ons toe voor wat Hij wil dat wij doen. Het zendingsbevel omvat een gebod en een belofte. Het gebod van de opgestane Christus is een forse uitdaging: ‘Ga op weg en maak alle volken tot mijn leerlingen’ (vs 19). Zijn belofte aan die leerlingen is even geruststellend als bemoedigend: ‘En houd dit 11
voor ogen: ik ben met jullie, alle dagen, tot aan de voltooiing van deze wereld’ (vs 20). Het is een zeer troostrijke gedachte. We zijn niet alleen. De opgestane Christus is bij ons en met ons, terwijl wij ons best doen het goede nieuws over Christus, wie Hij is en wat Hij voor ons gedaan heeft, over te brengen en door te geven. Maar de wetenschap dat we op onze geloofsreis gezelschap hebben en kracht ontvangen van de opgestane Christus is toch geen antwoord op de vele vragen waar we mee te maken krijgen bij het presenteren en proclameren van het evangelie. Wie zou ooit recht kunnen doen aan het opwindende, aan de vreugde en de verwondering van het christelijk evangelie? Keer op keer merk je dat woorden tekortschieten om uitdrukking te geven aan die rijkdom. Hoe ga je doeltreffend in op de vragen die onze cultuur heeft over God, of op haar bezwaren tegen het geloof? Hoe vind je beeldende, accurate en flexibele manieren om het evangelie uit te leggen en zo te verwoorden dat het kan aansluiten bij de hoop en vrees van de mensen om ons heen? Hoe kunnen christenen hun geloof uitleggen in termen die iets te betekenen hebben voor mensen buiten de kerk? Hoe gaan we om met misverstanden of verkeerde voorstellingen van het christelijk geloof? Hoe vertellen we onze cultuur over de waarheid, aantrekkelijkheid en vreugde van het christelijk evangelie? Dit zijn vragen waarover al sinds de tijd van het Nieuwe Testament door christenen wordt nagedacht. Dit gedachtegoed – het onderwerp van dit boek – heet vanouds apologetiek.
Een definitie van apologetiek
Wat is dus apologetiek? Augustinus van Hippo (354-430), een van de grootste theologen van de christelijke kerk, heeft veel waardering geoogst als bijbeluitlegger, prediker en schrijver over de genade van God. Een van zijn voornaamste bijdragen aan de ontwikkeling van de christelijke theologie is zijn denken over de leer van de Drie-eenheid. Het zal de lezer bekend zijn dat veel mensen moeite hebben met deze leer. Maar zo had ook Augustinus zijn problemen met de formule ‘drie personen, één God’. Waarom, vroeg hij zich af, gebruikten christenen hier toch het woord ‘persoon’? Dat was niet handig. Er moest toch een beter woord te vinden zijn? Ten slotte kwam Augustinus tot de conclusie dat een beter 12
woord waarschijnlijk niet te vinden was, en dat de kerk hier toch maar het woord ‘persoon’ moest blijven gebruiken. Ik heb vaak hetzelfde gevoel bij het woord ‘apologetiek’. Het lijkt niet zo’n handig woord. Engelstalige mensen denken bij apologetics vaak aan apologize, ‘excuses aanbieden’. Nu is er ongetwijfeld veel waarvoor de christelijke kerk excuses moet aanbieden. Maar dat is toch niet waar het in de apologetiek om draait. Er komt bij dat het Engelse woord als meervoud klinkt terwijl het enkelvoud is. Christelijke schrijvers hebben door de eeuwen heen gezocht naar andere termen, maar blijkbaar is er nooit een aangeslagen. We moeten het maar houden op ‘apologetiek’. Maar ook al kun je het woord niet veranderen, je kunt wel zorgen dat je de betekenisrijkdom ervan begrijpt. De term ‘apologetiek’ wordt duidelijker als we kijken naar de betekenis van het Griekse woord waar het op teruggaat, ἀπολογία. Een apologia is een ‘verdediging’, een beredeneerd bewijs van de onschuld van iemand die voor de rechter staat, of een demonstratie van de juistheid van een argument of overtuiging. We komen het woord tegen in 1 Petrus 3:15,16 voor veel mensen een klassieke bijbeltekst over het belang van apologetiek: Erken Christus als Heer en eer hem met heel uw hart. Vraagt iemand u waarop de hoop die in u leeft gebaseerd is, wees dan steeds bereid om u te verantwoorden. Doe dat dan vooral zachtmoedig en met respect. Dat is een belangrijke tekst, die het waard is om in zijn volledige context gelezen te worden. De eerste brief van Petrus is gericht aan christenen in het deel van het Romeinse rijk dat Asia Minor heette, Klein-Azië (het tegenwoordige Turkije). Petrus biedt troost en bemoediging met het oog op dreigende vervolging. Hij stimuleert zijn lezers op kritiek en vragen in te gaan door zachtmoedig en respectvol uit te leggen wat de basis en inhoud van het geloof is. Petrus gaat er duidelijk van uit dat christelijke denkbeelden verkeerd begrepen of weergegeven worden en hij dringt er bij zijn lezers op aan om deze dingen recht te zetten – maar wel op een wellevende en vriendelijke manier. Apologetiek is voor Petrus verdediging van de waarheid met 13
zachtmoedigheid en respect. Het doel van apologetiek is niet om mensen buiten de kerk in het harnas te jagen of te kleineren, maar hen te helpen de ogen te openen voor de realiteit, de betrouwbaarheid en relevantie van het christelijk geloof. Het moet niet wringen, er moet geen tegenstelling zijn tussen de verkondigde boodschap en de stijl van verkondiging. We moeten innemend, grootmoedig en hoffelijk zijn. Levert het evangelie problemen op, laten het dan problemen zijn die voortvloeien uit de eigen aard en inhoud van het evangelie, niet uit de manier waarop het gebracht wordt.2 Het evangelie mag aanstootgevend zijn; maar het wordt anders als de manier van verdediging ook aanstoot geeft door onverstandige woordkeus of een agressieve en afwijzende houding tegenover de buitenwacht. Christenen hebben dit advies al sinds de vroegste kerkgeschiedenis serieus genomen. Meteen al in het Nieuwe Testament lezen we diverse belangrijke passages – de meeste in het boek Handelingen – met uitleg, aanprijzing en verdediging van het christelijk geloof, voor diverse soorten publiek. In de beroemde Pinksterpreek van Petrus bijvoorbeeld wordt uitgelegd dat Jezus van Nazaret het culminatiepunt is van IsraÍls hoop en verwachting (Handelingen 2). In een al even beroemde preek voor de Atheense filosofen legt Paulus uit dat Jezus van Nazaret het culminatiepunt is van de lange zoektocht van de mens naar wijsheid (Handelingen 17). Dit engagement is er gedurende de hele kerkgeschiedenis gebleven. Vroegchristelijke auteurs vonden het vooral van belang op het platonisme te reageren. Hoe konden ze de waarheid en kracht van het evangelie overbrengen bij een publiek dat gewend was aan een platoonse manier van denken? Deze benadering hield in dat men zowel mogelijkheden als moeilijkheden signaleerde, om dan vervolgens de mogelijkheden aan te grijpen en de moeilijkheden te ondervangen. Maar platonisme raakte in de vroege middeleeuwen uit de mode. Aan de meeste westerse universiteiten van de dertiende tot begin zestiende eeuw was Aristoteles de filosoof bij uitstek. Opnieuw namen christelijke apologeten de uitdaging aan. Ze signaleerden de moeilijkheden die Aristoteles oplevert, zoals zijn geloof in het eeuwig bestaan van de wereld. En ze signaleerden ook de openingen die de aristotelische filosofie voor het geloof biedt. Dit werk 14
gaat tot op vandaag door, met nieuwe intellectuele en culturele kansen en uitdagingen. Het gevoel kan je weleens bekruipen dat de uitdagingen ten gevolge van cultuurverandering overweldigend groot zijn – en zo kun je de kansen uit het oog verliezen.
basisthema’s van christelijke apologetiek
Voordat we die mogelijkheden gaan verkennen moeten we nog iets langer nadenken over wat apologetiek is. Welke kwesties komen hier aan de orde? Wat voor hulp biedt apologetiek bij het verkondigen en overbrengen van de boodschap? De drie taken van de apologeet in heden en verleden kunnen we samenvatten in drie termen: verdedigen, aanprijzen, vertalen. 1. Verdedigen Hierbij gaat de apologeet op zoek naar de hinderpalen voor geloof. Zijn die ontstaan door misverstanden of verkeerde voorstelling van zaken? Dan moeten die worden gecorrigeerd. Zijn ze ontstaan door echte problemen met wat het christelijk geloof voor waar houdt? Dan moet daarop ingegaan worden. Het is van belang in te zien dat verdediging in het algemeen een reactie is. Iemand heeft ergens problemen mee, en het is onze plicht daarop te reageren. Gelukkig zijn er uitstekende reacties mogelijk, en de apologeet moet die kennen en begrijpen. Eerlijke vragen, oprecht gesteld, dienen doeltreffend maar vriendelijk te worden beantwoord. Maar ieder mens heeft weer andere vragen en interesses en problemen. De apologeet moet zijn publiek dan ook kennen. Welke problemen ervaren mensen met het christelijk evangelie? Een van de eerste dingen waar de apologeet achter komt bij het apologetenwerk – dit in onderscheid van het lezen van boeken daarover – is dat er enorme verschillen bestaan tussen soorten publiek. Ieder mens heeft zijn of haar eigen specifieke moeilijkheden met geloof en we mogen niemand reduceren tot een standaardgeval. Vaak zijn het moeilijkheden van verstandelijke aard. Het gaat dan om bewijzen voor het geloof of voor een paar centrale christelijke leerstukken. Maar lang niet alle moeilijkheden vallen in deze categorie. Soms gaan ze veel dieper, en betreffen ze niet zozeer de rationele doordenking 15