Tijd voor het geheim van Christus by Boekencentrum Uitgevers

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 1

tijd voor het geheim van christus

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 2

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 3

Tijd voor het geheim van Christus Het liturgisch jaar in de gereformeerde kerkdienst Harrie de Hullu

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 4

www.uitgeverijboekencentrum.nl

Ontwerp omslag Geert de Koning Foto omslag Getty Images / Loma Wilson Ontwerp binnenwerk Anton Sinke ISBN 978 90 239 239 2636 8 NUR 709 ÂŠ 2012 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden Fotoverantwoording p. 10-11: Harrie en Jadita de Hullu; p. 17: arthistory390; p. 54-55: Harrie en Jadita de Hullu; p. 63: Fotoarchief Kerkinactie/Freek Visser; p. 86-87: Harrie en Jadita de Hullu, James Emery (graf ); p. 107: AP Photo/Sebastian Scheiner; p. 122-123: Harrie en Jadita de Hullu, Laura Padgett (bewegwijzering); p. 148: Carolyn Cades De uitgever heeft getracht de rechten voor de opgenomen afbeeldingen te regelen. Mocht u desondanks menen rechten te kunnen doen gelden, neemt u dan contact op met de uitgeverij.

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 5

Woord vooraf

Het was de eerste maandag van het nieuwe jaar. Het was een mooi kerstfeest geweest. De kerkdiensten rond de jaarwisseling hadden er nog een beetje bij aangesloten. En nu begon het gewone leven weer. En wat doe je daarin nu met het kerstfeest dat je gevierd hebt? Die maandag voelde ik een sterk verlangen om samen met de gemeente te ervaren hoe je het wonder van het kerstfeest kunt vasthouden in het leven van elke dag. Het frustreerde me dat Kerst vaak een mooi feest is, dat wekenlang wordt voorbereid, maar op het hoogtepunt ineens over is. Alsof je een deur achter je dichttrekt. Dit bracht mij bij het liturgisch jaar. Ik wist iets van een traditie waarin iedere zondag zijn eigen kleur had, zijn eigen liederen en bijbellezingen. In het kerkgenootschap waarin ik predikant ben, de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, zijn we vertrouwd met Kerst, Goede Vrijdag, Pasen, Hemelvaartsdag en Pinksteren als losse feestdagen. Kerst en Pasen worden soms voorbereid door adventszondagen en een veertigdagentijd. Maar toen ik mij in het kerkelijk jaar ging verdiepen ontdekte ik een traditie waarin de kerk er niet alleen wekenlang naartoe leefde om de geheimen van het christelijk geloof te vieren, maar die ook wekenlang de viering van dat geheim wist vast te houden. Op het kerstfeest volgde de epifaniĂŤntijd, waarin zondag aan zondag de glorie van de mensgeworden Zoon van God straalde bij de verschijning van de magiĂŤrs, de doop in de Jordaan, het eerste wonder op de bruiloft in Kana enzovoort. En op de paaszondag volgde een vreugdetijd van zeven weken, tot en met de pinksterdag, om met het geheim van de opstanding het leven in te gaan. Ik leerde het liturgisch jaar kennen als een manier om tijd te nemen voor het geheim van Christus. Daarover gaat dit boek. Ik ben ervan overtuigd dat wij, eenentwintigste-eeuwse gereformeerden, meer tijd moeten nemen om het geheim van Christus te leren kennen, te bewonderen en te vieren. Daarbij wil het liturgisch jaar helpen. Het is een zondag na sinterklaas. De dominee zegt dat het een adventszondag is. Hoezo advent? Gisteravond hebben we sinterklaas gevierd, straks spelen de kinderen met hun nieuwe speelgoed en morgen zijn we

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 6

op het werk weer druk met de afronding van het kalenderjaar. Hebben die woorden van de dominee en die vier kaarsen voor in de kerk een meerwaarde? Ik ben er steeds meer van overtuigd geraakt dat die meerwaarde er inderdaad is. Het is een verrijking om je samen met de wereldkerk een tijd lang te concentreren op de verwachting van Christus. Door de ervaring van twintig eeuwen verwachten zijn er liturgieĂŤn ontstaan met passende liederen en bijbelgedeelten die aanvuren en bemoedigen. In het geheel van liederen, lezingen en gebeden is veel wijsheid te ontdekken. En het verbindt je met kerkgangers uit 651 of 1483, die heel andere kleren droegen en andere banen hadden, maar die net als jij onderweg waren naar de komst van Christus en daarin aangemoedigd moesten worden. Ze hoorden en zongen over de Heer die in aantocht was, zoals Hij eerder al op het kerstfeest gekomen was. Ik merk in mijn omgeving dat de aandacht voor het liturgisch jaar toeneemt. De een voelt zich er door aangesproken, de ander zegt het weinig. Daarom dit boek, waarin ik beschrijf hoe het kerkelijk jaar ontstond en hoe de kerken van de Reformatie ermee omgingen (hoofdstuk 1 en 2). Hierbij geef ik een afweging van voors en tegens (hoofdstuk 3). Ik laat verder zien hoe het liturgisch jaar in de gereformeerde kerkdienst kan worden gevolgd. Daarbij geef ik praktische informatie over leesroosters, liederen, liturgische kleuren enzovoort (hoofdstuk 4). Dit alles vormt het eerste deel van het boek. In het tweede, derde en vierde deel geef ik meer uitgewerkte informatie over de verschillende periodes van het liturgisch jaar. Het tweede deel cirkelt rond het geheim van Christusâ&#x20AC;&#x2122; menswording. Het gaat over het kerstfeest met de voorbereidingstijd en de tijd die erop volgt. Het derde deel gaat over de paastijd, vanaf de zogenaamde zondag Septuagesima, negen weken voor Pasen, tot en met Pinksteren en de Trinitatiszondag die erop volgt. Een tijd om stil te staan bij het geheim van de verlossing door Christus. En ten slotte een deel over de zomer- en herfsttijd. Hoe kun je deze tijd zonder Christusfeesten als een tijd voor zijn geheim vieren? Deze hoofdstukken (5 tot 13) geven informatie over ieder van deze periodes en geven van zondag tot zondag beknopte aanwijzingen. Hoofdstuk 14 vormt de afsluiting en dat betekent in de jaarcyclus tegelijk het begin van een nieuw jaar. Bij het verschijnen van dit boek dank ik dr. Koenraad Ouwens die mij introduceerde in de boeiende wereld van de leesroosters, en Anje de Heer,

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 7

prof.dr. Kees de Ruijter en ds. Hans Ruiter die mij hielpen met hun waardevolle opmerkingen bij het manuscript van dit boek. Ik heb dit boek met plezier geschreven, zoals het liturgisch jaar mij van zondag tot zondag vreugde geeft. Dat is ook wat ik u en uw gemeente gun. Harrie de Hullu, augustus 2012

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 8

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 9

Inhoud

Deel I. Tijd voor het geheim 1. Het ontstaan van de jaarcyclus 2. In de kerken van de Reformatie 3. Evaluatie vanuit bijbel en cultuur 4. Het liturgisch jaar in de praktijk van de gereformeerde kerkdienst De eerste zondag van advent volgens drie verschillende orden

13 23 27 37 48

Deel II. Tijd voor het geheim van Christus’ menswording 5. De voorbereidingstijd: advent 6. De feesttijd van Kerst en epifanie 7. De extensietijd van epifanie

57 66 75

Deel III. Tijd voor het geheim van Christus’ sterven en opstanding 8. De voorbereidingstijd van veertig of zeventig dagen 89 9. Het paasfeest 102 10. De vreugdetijd van Pasen tot Pinksteren 112 Deel IV. Met Christus op weg naar het laatste geheim 11. Zomer en herfst: op weg met Christus 12. De najaarscyclus van Israël 13. Het geheim van Christus’ terugkomst

125 147 153

14. Het jaar rond

158

Bijlagen 1. Psalmen in diverse bundels 2. Orde van dienst in aansluiting bij het ordinarium

160 163

Literatuur Trefwoordenregister

168 174

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 10

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 11

Tijd voor het geheim

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 12

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 13

1| Het ontstaan van de jaarcyclus

Het oudste christelijke feest: Pasen Wie met het liturgisch jaar wil kennismaken kan het missaal van de RoomsKatholieke Kerk doorbladeren. In het ordinarium staan de elementen die in iedere mis terugkomen.1 In de Nederlandse vertalingen van het missaal wordt dat het vast gedeelte genoemd. Een groot deel van het misboek bestaat echter uit de aanwijzingen voor het proprium of tijdeigen, waarin voor iedere zondag in het jaar aangegeven wordt wat er gezongen, gebeden en gelezen moet worden.2 Ook het Dienstboek van de PKN3 is op een vergelijkbare manier opgebouwd. Meer informatie over het liturgisch jaar vind je in De adem van het jaar. Ook hierin worden voor iedere zondag liederen, gebeden en lezingen aangegeven, meestal ontleend aan het missaal dat van 1570 tot de herziening van 1969 in gebruik was in de Rooms-Katholieke Kerk. Als extra geeft dit boek bij iedere zondag een toelichting en bredere informatie over de kerstkring, de paaskring en de zomertijd. Maar het valt niet mee er op die manier wat meer inzicht in te krijgen. Zoals oude kerken in de loop van de eeuwen allerlei uitbreidingen en aanbouwsels kregen, zo is ook het kerkelijk jaar uitgegroeid tot een imposante kathedraal. In dit boek beginnen we de rondleiding bij de oudste plattegrond en volgen van daaruit de groei van het bouwwerk.4 Veel details en soms zelfs complete zijruimten zullen we overslaan. Bij het zien van de oudste plattegrond valt ons oog direct op het paasfeest. Het oudste feest van de christelijke kerk is de wekelijkse viering van de opstanding, de zondag. Deze dag herinnert aan de joodse sabbat, de zevende dag. God zelf had aan zijn volk een dag gegeven om stil te staan bij zijn wonderen. Hij dwong ze daar zelfs toe door een gebod. Zo belangrijk is het de tijd te nemen om zijn grote daden te gedenken.

1 2 3 4

Dagmissaal, 694-726. Dagmissaal, 3-685. Zie voor het tijdeigen: Dienstboek I, 1-150 en 357-519 en voor de toelichting 906-930. Veel informatie over de ontwikkeling van het liturgisch jaar geeft Auf der Maur, Feiern.

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 14

Voor de christelijke kerk was de eerste dag van de week de dag van de Heer, de dag van Christus’ opstanding. De gemeente kwam samen voor lofprijzing, gebed, verkondiging en maaltijd van de Heer. Daarnaast was er het jaarlijkse paasfeest. We weten niet met zekerheid wanneer de viering ervan begonnen is. De eerste christen van wie we zeker weten dat hij het paasfeest vierde was Polycarpus, een leerling van de apostel Johannes, die bisschop werd in Smyrna.5 Hij verschilde met de bisschop van Rome van mening over de dag waarop het paasfeest gevierd moest worden, op 14 Nissan6 of op de zondag erna. Ondanks dat verschil staat wel vast dat de jaarlijkse paasviering in de tweede eeuw algemeen was onder de christenen. Mogelijk kenden de christenen in de tijd van het Nieuwe Testament al een paasviering. Handelingen 20:6 vertelt dat Paulus met zijn vertrek uit Filippi wacht tot na het pesachfeest. Wellicht heeft hij het gevierd met de gemeente. Dat kan op de joodse manier gebeurd zijn, maar ook met een nieuwe christelijke invulling. Overigens lezen we in vers 5 dat Paulus’ medereizigers al voor het feest vertrekken. Vierden zij het paasfeest niet? Of deden ze het op een andere manier onderweg? In 1 Korintiërs 16:8 schrijft Paulus dat hij tot het pinksterfeest in Efeze blijft. Je krijgt de indruk dat dit feest voor Paulus en voor de christenen in Korinte betekenis heeft. Ook in deze brief, vermoedelijk rond Pasen geschreven of ontvangen, vinden we sporen van de pesachviering. Paulus roept de gemeente op het feest te vieren ‘met ongedesemd brood van reinheid en waarheid’, want ‘ons Pesachlam, Christus, is geslacht’ (5:6-8).7 Opvallend is dat de andere joodse feesten niet genoemd worden na de evangeliën8, alleen die twee die wij in het christelijk liturgisch jaar nog steeds kennen: Pesach en Wekenfeest. Hoe vierden de eerste christenen het paasfeest? Enkele bronnen uit de tweede eeuw helpen om een beeld te vormen.9 Net als het pesachmaal begon de christelijke paasviering ’s avonds. Ze lazen die nacht uit het Oude Testament over de uittocht. Ook andere gedeelten uit het Oude Testament en het evan5 6 7

Eusebius, Historia ecclesiastica 5,24,16. De datum van het joodse pesachfeest, die op iedere dag van de week kan vallen. Verschillende commentaren stellen dat Paulus hier het wekelijkse paasfeest, de zondag, bedoelt, of dat de gemeente permanent in de paasvreugde leeft; deze opvattingen doen geen recht aan de datering van de brief rond het jaarlijkse paasfeest (16:8). Vgl. ook hoofdstuk 15 over de opstanding. De viering van de grote verzoendag wordt in Hebreeën 9 uitdrukkelijk als verouderd genoemd. Zie noot 126 en 127.

Tijd voor het geheim van christus_Tijd voor het geheim van christus-binnenwerk 18-09-12 14:49 Pagina 15

gelie werden gelezen. Er klonken psalmen. Terwijl het joodse feest een maaltijd was, die voor middernacht eindigde, werd er tijdens het christelijke feest gevast, de hele nacht tot de hanen begonnen te kraaien. Dan werd de opstanding gevierd en eindigde het vasten. In hoofdstuk 9 bekijken we allerlei details van deze paasnacht, maar we gaan nu terug naar de plattegrond.

Vijftig dagen paasvreugde De tijd voor de vreugde over de opstanding werd uitgebouwd. Het Oude Testament kende al een extensietijd (uitbreidingstijd) van het pesachfeest. Zeven dagen werd er ongezuurd brood gegeten. De laatste dag werd Atsèrèt genoemd, slotfeest. Maar de extensie reikte nog verder in de tijd. Vanaf de sabbat na Pesach10 werden vijftig dagen geteld, de zogenaamde Omertelling. Op de vijftigste dag werd opnieuw een soort afsluitend feest gevierd, het Wekenfeest of pinksterfeest. Ook deze dag werd in het latere jodendom Atsèrèt genoemd11, waaruit wel blijkt dat men het echt als de afsluiting van de Omertijd beschouwde. Een vergelijkbare extensie kreeg het christelijke paasfeest. Tertullianus, een christen in Noord-Afrika rond 200 n.Chr., vermeldt op verschillende plaatsen in zijn geschriften de Pentakoste.12 Hij bedoelt daarmee de vijftig dagen van Pasen tot Pinksteren die als een tijd van grote vreugde gevierd worden. Je mag dan niet geknield maar alleen staande bidden. Er mag in die tijd niet gevast worden. Alle dagen zijn als zondagen. Het schijnt zelfs dat er geen handel gedreven werd en dat er niet gewerkt werd. In Noord-Afrika, waar in die tijd Latijn gesproken werd, droeg deze vijftigdagentijd een Griekse naam, Pentakoste. Dat wijst erop dat deze vreugdetijd al oud was en waarschijnlijk uit het Griekssprekende deel van de christelijke wereld stamde. We concluderen hieruit dat de christelijke kerk ruim voor 200 n.Chr. aansluitend bij het paasfeest een vijftigdagentijd gekend heeft om de vreugde van Pasen vast te houden. Een christen mag iedere dag leven uit de opstanding en iedere week beginnen met de dag van de opgestane Heer. Toch lukt het niet om zich dat altijd even sterk bewust te zijn. De kerk ontdekte al gauw dat het goed was een tijd te reserveren om daar extra bij stil te staan. Ik heb mij erover verbaasd dat Tertullianus zelfs schrijft dat er zeven weken lang niet gewerkt werd, juist in een periode waarin in het Middellandse Zeegebied geoogst wordt. Dat was natuurlijk niet vol te houden. Maar de zeven weken 10

Discussiepunt was of de Omertelling moest beginnen na 15 Nissan of na de eerste weeksabbat, Strack Billerbeck, Kommentar II, 598-600. Josephus, Antiquitates, 3,10,6, zie ook rabbijnse bronnen: Strack Billerbeck, Kommentar II, 597 noot c. Tertullianus, De idolatreia 14; De oratione 23; De corona 3; De ieuniis 14.