Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 1
Over geloven gesproken
Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 2
De Toer Reeks bestaat uit kleine krachtige boeken die het gesprek in de gemeente over allerlei thema’s willen stimuleren en verdiepen. De redactie is in handen van drs. Annelies Bouwman-Meeuse, medewerker Protestants Centrum voor Toerusting en Educatie en coördinator vrijwilligerswerk voor het Protestants Landelijk Diensten Centrum, drs. Hanna van Dorssen, theologe en communicatieadviseur van de Protestantse Kerk & Diaconie Amsterdam en drs. René van der Rijst, predikant te Haarlem-Noord & Spaarndam. Reeds verschenen:
Bert L. van der Woude (red.), Wie kan er aarden hier beneden? Over de betekenis van de hemel (2008)
Mirjam van Veen, Koppig profeet en werelds geleerde. Een boekje open over Johannes Calvijn (2009) Jan L. de Jong, Voorbij het Woord. Beeldende kunst als bron van bijbeluitleg (2009)
Piet van Midden, Oersoep en oervloed. Bijbels spreken over schepping (2010)
Hanna van Dorssen (red.), Wie is God? Een vraag van alle eeuwen (2010)
Hanna van Dorssen (red.), Lieve deugd. Zeven deugdelijke bijbelse figuren (2012)
Alfred C. Bronswijk, Geloven op ooghoogte. Iconen – geschiedenis, schoonheid, betekenis (2012)
Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 3
RenĂŠ van der Rijst
Over geloven gesproken
Het geloofsgesprek tussen ouders en volwassen kinderen
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 4
Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk Forest Stewardship Council (FSC) draagt. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Ook is het papier 100% chloor- en zwavelvrij gebleekt.
www.uitgeverijboekencentrum.nl Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke ISBN 978 90 239 2682 5 NUR 707
Š 2013 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 5
Inhoud
Inleiding
7
1
Wat geloof je?
15
3
De Bijbel
35
5
Leven en dood, hemel en hel
2
4
Kerk
Bidden
25 45 53
Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 6
Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 7
7
Inleiding
In gesprekken merk ik vaak dat mensen het moeilijk vinden om met hun volwassen kinderen over geloof te praten. Hetzelfde geldt voor die kinderen. Ook wanneer zij zelf nog steeds gelovig en/of kerkelijk zijn, kunnen ze het daar met hun ouders vaak niet goed over hebben. Dat kan ermee te maken hebben dat die ouders – zestigers, zeventigers of nog ouder – zelf vaak niet uit een praatcultuur komen. In hun eigen jeugd werd doorgaans niet over geloven gepraat. Er werd wel gediscussieerd over geloofsinhouden en bijbelteksten, na de kerkdienst bijvoorbeeld of op de ‘jongelingsvereniging’, maar er werd weinig gesproken over de beleving van geloof en over wat dat voor je betekent. De emotionele kant kwam doorgaans niet aan bod – over emoties werd sowieso weinig gesproken. Daardoor missen zij vaak de woorden om uit te drukken wat ze geloven, wat hen beweegt. Geloof laat zich sowieso moeilijk in woorden vangen. Vaak was het ook niet nodig om over geloven te praten, omdat het zo vanzelfsprekend was. Je hoefde niet te verantwoorden wat je geloofde, je hoefde het niet uit te leggen. Het was gewoon dat je geloofde – wie niet geloofde had iets uit te leggen. Voor de kinderen is dat anders. In onze tijd is geloven niet langer vanzelfsprekend. De kinderen leven in een omgeving die veelal onkerkelijk is en zichzelf vaak als ‘ongelovig’ benoemt. De ouders weten vaak wel veel over de inhoud van het geloof – ze hebben doorgaans een grote bijbelkennis, ze kennen de geloofsbelijdenis en soms ook de catechismus uit hun
Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 8
8
Over geloven gesproken
hoofd – maar ze kunnen moeilijk zeggen wat dat geloof met hen doet, waar het hen raakt. De kinderen op hun beurt weten doorgaans een stuk minder, maar zijn wel bezig met die ervaring. Dat is voor hen belangrijk: geraakt worden, de beleving van het geloof. Daar botst het soms: de kinderen willen het hebben over de beleving, de ouders praten gemakkelijker over de inhoud of over de kerkelijke gang van zaken.
Dat het gesprek tussen ouders en kinderen over geloven vaak moeizaam verloopt, kan er ook mee te maken hebben dat ouders zich niet willen bemoeien met het geloof – of het ongeloof – van hun kinderen. Die zijn nu volwassen, dat is hun zaak. Wanneer die kinderen niet langer naar de kerk gaan en zich ook niet meer gelovig noemen, kan er ook schuldgevoel meespelen: zij, de ouders, hebben de belofte die ze bij de doop hebben gedaan, niet waargemaakt. Toen hebben ze beloofd hun kinderen gelovig op te voeden, maar dat is niet gelukt. Nu hun kinderen volwassen zijn, willen ze hen niet alsnog proberen te bekeren. Overigens: de ouders beoordelen dit doorgaans op de kerkgang van hun kinderen. Kinderen zeggen soms dat ze nog wel gelovig zijn, al gaan ze niet meer naar de kerk. Voor de kinderen kan dit ook een reden zijn het met hun ouders niet over geloven te hebben: het gesprek hierover komt snel in een verwijtende sfeer. Zij, de kinderen, krijgen het gevoel dat ze iets missen. Mét geloof zouden ze beter af zijn geweest. Zijzelf missen dat geloof echter niet – soms vinden ze dat ze beter af zijn zonder geloof. En de kerk missen ze vaak al helemaal niet. Andersom komt ook voor: kinderen die wél gelovig zijn (geworden), terwijl hun ouders weinig of niets geloven. De ouders hebben dan soms het gevoel dat hun kinderen hen willen bekeren. Of de kinderen stuiten op onbegrip over hun door hun ouders soms als ‘achterhaald’ benoemde geloof.
Hoewel het gesprek over geloven en kerk tussen ouders en kinderen vaak een mijnenveld is en daarom vermeden wordt,
Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 9
Inleiding
9
is mijn indruk dat dit gesprek wel gemist wordt, omdat geloven voor ouders en/of kinderen een belangrijk deel van hun leven uitmaakt. Het zegt iets over hun diepste drijfveren, verlangens, hoop. Met dit boekje hoop ik enige hulp te bieden bij het op gang brengen van dat gesprek. Opzet
Ik heb voor dit boekje een aantal mensen geïnterviewd: ouders en kinderen; gelovig, niet langer gelovig; kerkelijk uit verschillende tradities of niet meer kerkelijk. Hoewel ik geprobeerd heb zo veel mogelijk verschillende mensen te interviewen, is het geen representatief onderzoek. Daarvoor is het aantal geïnterviewden te klein evenals de geografische spreiding en het verschil in gelovige of kerkelijke richtingen. Het is ook niet mijn bedoeling om een overzicht te geven van wat ouders en kinderen wel of niet geloven en waarom. Het gaat mij erom het gesprek op gang te brengen. Ik heb alle geïnterviewden vijf vragen gesteld: 1. Wat geloof je? 2. Hoe kijk je tegen de kerk aan? 3. Wat is de rol van de Bijbel in jouw leven? 4. Bid je weleens en waarom (niet)? en 5. Hoe denk je over ‘hemel en hel’? Er zijn meer vragen te bedenken natuurlijk, maar in deze vragen komen de belangrijkste kwesties wel aan de orde. Als het gesprek tussen ouders en kinderen op gang komt, hoeft dat natuurlijk niet tot deze thema’s beperkt te blijven. In vijf hoofdstukken beschrijf ik steeds een aantal veranderingen en verschuivingen in de opvattingen rond deze vragen. In aparte tekstblokken staan de antwoorden die de geïnterviewden hebben gegeven, gesplitst in de antwoorden van de ouders en van de kinderen. Bedacht moet worden dat ik, als ik het over ‘kinderen’ heb, volwassen kinderen bedoel. De jongste van deze kinderen zijn begin 20, de oudste ruim 50, met zelf alweer volwassen kinderen. Doorgaans zijn de mensen die ik gesproken heb niet elkaars ouders of kinderen. Praktisch was dat veelal niet mogelijk.
Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 10
10
Over geloven gesproken
Wel hadden de interviews vaak tot gevolg dat deze ouders alsnog het gesprek met hun eigen kinderen aangingen en andersom. Ik maak in de tekstblokjes met uitspraken van ouders en kinderen geen onderscheid tussen gelovig en ongelovig, kerkelijk en niet (meer) kerkelijk. Soms blijkt dat wel uit de uitspraken, maar vaker is de grens niet zo scherp te trekken. Mensen die zeggen niets te geloven, blijken vooral bepaalde opvattingen niet te kunnen of willen onderschrijven, terwijl ze wel iets anders geloven. Mensen die wel zeggen te geloven, onderschrijven die opvattingen soms ook niet. Aan het eind van ieder hoofdstuk staan gespreksvragen. Aan de slag
Het zou natuurlijk het mooiste zijn als dit boekje besproken werd in een gespreksgroep met ouders en kinderen samen. In veel gevallen zal dat praktisch echter niet mogelijk zijn, omdat ouders en kinderen te ver uit elkaar wonen. Een andere mogelijkheid is een gespreksgroep voor zowel ‘ouders’ als ‘kinderen’ die in een paar bijeenkomsten dit boekje bespreken om vervolgens het gesprek aan te gaan met hun eigen kinderen of hun eigen ouders, bijvoorbeeld door hun dezelfde vragen te stellen die in dit boekje gesteld worden. In een terugkombijeenkomst kunnen vervolgens de ervaringen uitgewisseld worden. Het doel van zo’n gespreksgroep is dan tweeledig: elkaar helpen het eigen geloof te verwoorden én het onderlinge gesprek oefenen. In rollenspelen kunnen ‘ouders’ en ‘kinderen’ eventueel spelen dat ze elkaars ouders of kinderen zijn. Het is belangrijk bij dit gesprek, dat er vooral naar elkaar geluisterd wordt en er geen discussie ontstaat over hoe je geloof moet zien. Het gaat niet om de ware opvatting, maar om het onderlinge gesprek. Datzelfde geldt voor het onderlinge gesprek tussen ouders en hun eigen kinderen: dat begint met interesse voor wat de ander te vertellen heeft. Hoe heeft het geloof – of ongeloof –
Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 11
Inleiding
11
van ouders en kinderen zich ontwikkeld? Hoe en wat geloofde je toen je een kind was, wat geloof je nu? Wat betekent voor jou ‘geloven’?
Ten slotte wil ik graag alle geïnterviewden bedanken voor hun openheid. Ik heb de gesprekken als heel goed ervaren. Ouders over het geloof van hun kinderen Mijn kinderen geloven denk ik nog wel in God als een hoog wezen. En de kerk zit nog in hun woordenschat. Maar ze hebben geen enkele behoefte aan een kerkdienst. Nou ja, mijn dochter gaat met kerst geloof ik nog. Geloven speelt niet echt meer een rol in het leven van mijn kinderen. Dat vind ik niet erg, maar ik vind het wel jammer dat ze een rijke schat aan traditie, aan verhalen, niet in hun leven hebben geïntegreerd. Ze weten er nog best iets van, maar het raakt ze niet meer. Wat voor mij de kern van mijn leven is, dat wordt door mijn kinderen niet gedeeld. We hebben het er ook niet echt over. Het lijkt een soort taboe-onderwerp. Doordat mijn kinderen niet meer naar de kerk gaan, missen ze toch wel de troost van geloven. Ik vind het toch wel jammer dat ze niet meer naar de kerk gaan en niks meer geloven. Ik bid elke dag dat ze toch God zoeken. Onze jongste dochter gelooft nog wel iets, geloof ik. En ze zijn allemaal heel maatschappelijk betrokken. Je zou je geloof eigenlijk uit moeten dragen aan je kinderen, maar dat doe ik niet. Ik had mijn kinderen ook willen opvoeden in geloof, maar dat is niet gebeurd. Ik weet eigenlijk niet wat zij geloven. We praten er nooit over. Mijn kleinkinderen zijn ook niet gedoopt.
Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 12
12
Over geloven gesproken
Kinderen over het geloof van hun ouders Mijn ouders hebben hun eigen geloofsideeĂŤn. Die houden ze ook voor zichzelf. Ze praten er nooit over. Ze hebben het alleen over praktische dingen: dat ze bloemen hebben weggebracht of iets anders voor de kerk hebben gedaan. Ze hebben het ook nooit over zichzelf. Ik zou het met mijn ouders best over geloven kunnen hebben, maar dat doe ik niet vaak. Het is gemakkelijker het er met leeftijdsgenoten over te hebben, die zitten in dezelfde fase. Je ouders hebben overal al een mening over gevormd. Ik geloof minder letterlijk dan mijn ouders, denk ik, maar ook minder rotsvast. Ik weet eigenlijk niet of mijn geloof anders is dan dat van mijn ouders. Ik heb het daar nooit over met mijn ouders. Wij denken dat de oudere generatie alles letterlijk gelooft, maar misschien is dat helemaal niet zo. Geloven heeft voor mijn ouders een veel vastere plek in hun leven, doordat ze bijna wekelijks naar de kerk gaan en ook nog meer binnen een zuil leven. Voor mijn gevoel wisselen mijn ouders hun geloof niet met elkaar of met anderen uit, zoals wij dat doen. Mijn ouders spreken daar niet over met mij. Ik denk dat de vrees van ouders is: je bent nu volwassen en zelfstandig, ik wil me daar niet te veel mee bemoeien. Voor mij is de kern van geloven toch ook gewoon een gegeven, net als voor mijn ouders.
Over geloven gesproken_Over geloven gesproken-binnenwerk 17-12-12 09:57 Pagina 13
Inleiding
Gespreksvragen
13
1. Vindt u het belangrijk over geloof te praten? Waarom wel/niet? En doet u het vaak eigenlijk? Waarom wel/niet? 2. Kunt u met uw eigen ouders of uw eigen kinderen over geloven praten? En zo ja, gebeurt het ook? 3. Als u er niet met hen over kunt praten, hoe komt dat dan? Mist u het? 4. Voor de ouders: kon u het met uw eigen ouders over geloven hebben? 5. Voor de kinderen: hoe doen jullie dat met jullie kinderen, als jullie die hebben? 6. Kruip eens in de huid van je ouders / je kinderen. Wat zouden zij tegen jou zeggen als het om ‘geloven’ gaat? Wat zou je graag willen, dat ze zeggen?