WERKBOEKJES VOOR DE EREDIENST, NR 37
Met alle heiligen Vieren in verbondenheid met allen die ons voorgingen Wim van Beek
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
Deze publicatie wordt in de reeks Werkboekjes voor de Eredienst uitgegeven door Uitgeverij Boekencentrum op verzoek van de Protestantse Kerk in Nederland. De redactie van de reeks bestaat uit: ds. W. van Beek, ds. N. Beimers, drs. P.M.J. Hoogstrate, drs. S.A. de Jong-Tennekes, dr. D. van Keulen en dr. E. Postma. Vormgeving: Studio Oblong, Jet Frenken Illustratie omslag: ‘Dancing saints’; avondmaalsviering in de St. Gregory, Los Angeles, Californië (USA). In de ruimte waarin het avondmaal gevierd wordt, zijn tal van inspirerende personen uit een ver en nabij verleden dansend afgebeeld. Zij hadden een belangrijke en inspirerende rol in de samenleving, gedeeltelijk ook in de kerk. De gemeente voegt zich bij de avondmaalsviering in hun reidans, en verenigt zo Christus, de gemeente en allen die ons voorgingen met elkaar. Illustraties binnenwerk: Afkomstig uit de lutherse kerk van Woerden (1646) en gemaakt door de auteur. Zij zijn voorbeelden van hoe in de kerkruimte zelf allerlei zaken door de gemeenteleden kunnen worden herkend en ervaren als verbindende schakels tussen heden, verleden en toekomst. ISBN 978 90 239 2687 0 NUR 700 © 2013 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbenden en van de uitgever.
Besteladres: Uitgeverij Boekencentrum Postbus 29 2700 AA Zoetermeer Tel. 079 - 362 82 82 verkoop@boekencentrum.nl www.uitgeverijboekencentrum.nl
Inhoud 1. Samen met alle heiligen 5 2. Een ervaring rijker
7
3. De Heilige – het heilige – de heiligen
12
4. De heiligen gedenken
16
5. Vieren ‘met alle heiligen’
25
6. Getuigen zijn is getuigen van
35
Kalender van geloofsgetuigen
38
Literatuur 46
1. Samen met alle heiligen Het is lange tijd stil geweest rond de heiligen. Althans, in de protestantse traditie. Christus is de enige middelaar. Daar had je geen heiligen voor nodig. In de twintigste eeuw is, met name in de protestantse traditie, opnieuw aandacht gevraagd voor hen die ons voorgingen. Zij die lang geleden stierven en degenen waarvan de verhalen en beelden nog actueel zijn. En niet alleen in de kerk, maar ook in de inmiddels behoorlijk geseculariseerde wereld: daar worden ze zelden heiligen genoemd, eerder idolen of iconen. De heiligen lijken ook vluchtiger geworden, niet meer voor de eeuwigheid. Ze zijn vooral voorbeelden die inspireren. Ze zijn ook nog steeds spelbrekers en dwarsliggers, die zich verzetten tegen allerlei feilen en falen in de samenleving. Want dat is een van de kenmerken van heiligheid. Er zijn nog steeds mensen die geloven dat de wereld rechtvaardiger kan,
heilzamer, voor al wat leeft op aarde. De kerk is zo’n groep mensen. In dit werkboekje wordt met alle heiligen een breed spoor getrokken. 1. Er worden vormen gezocht om onze verbondenheid met hen die ons zijn voorgegaan gestalte te geven. Liturgie, gebedsteksten en liederen blijken veel bruikbare aanzetten te geven. Dit boekje stimuleert en helpt mensen bij de zoektocht naar vormen voor die gedachtenis die bij de eigen gemeente passen. 2. En meer: we dienen te voorkomen dat heiligen een exclusieve plaats gaan bekleden. We zouden namelijk gemakkelijk kunnen vervallen in oh’s en ah’s bij het horen van alle voortreffelijkheden van hen die ons voorgingen. We worden dan toeschouwers en die rol past niet bij een gemeente. Bijbel en belijdenis spreken van een ‘gemeente van 5
heiligen’, oftewel een ‘heilige gemeenschap’. Door de doop zijn wij op de weg van Christus gezet. De gemeente is drager van de boodschap van vergeving en barmhartigheid. Daartoe is de gemeente als geheel en ieder lid daarvan geheiligd. Samen met allen die ons voorgingen zijn ook wij geroepen om het machtsspel van deze wereld te doorbreken en heraut te zijn van het koninkrijk van God dat komt. Het gedenkend vieren met hen die ons voorgingen en die ons omringen, ook in andere geloofsgemeenschappen, overstijgt verre de grenzen van de zichtbare gemeente die bijeenkomt. Hier wordt duidelijk: ‘in Christus is noch west noch oost’. Het is principieel oecumenisch, wereldwijd, en van alle tijden. Bovendien doet dit vieren ons beseffen: wij zijn de eersten niet! Dat kan ons bevrijden van de gedachte dat het bestaan van geloof en kerk alleen maar van ons zou afhangen. Wij zijn ook niet de laatsten. Op onze beurt zijn wij de voorgangers van hen die na ons komen en ook met hen zijn wij nu al verbonden. Wij zijn in Christus allen heiligen.
De icoon ‘Alle Heiligen’ van Jos van Ael (2000) toont een zegenende Christus, omringd door Maria en Mozes en vele heiligen. Johannes de Doper wordt geflankeerd door de patriarchen Abraham en Jakob, terwijl de profeten David en Salomo van bovenaf de Heer loven.
6
2. Een ervaring rijker Een heldere sopraan had het lied ingezet: ‘De heiligen, ons voorgegaan, hebben hier niets verworven, maar zijn aan ’t einde van hun baan als vreemdeling gestorven.’ (Liedboek voor de kerken, Gezang 103). Aan de gemeente werd het refrein in de mond gegeven: Geprezen zij zijn naam! Hij deed hen veilig gaan! Komt, zingen wij tezaam met alle heiligen! Niet alleen werd ik opgenomen in het lied dat om mij heen klonk, maar achter deze stemmen klonken al die stemmen van de heiligen die ons voorgegaan waren. Die heiligen had ik met hun naam horen noemen. In de brief aan de Hebreeën waren ze zojuist voorgelezen. Als een wolk van getuigen. Abel, Henoch, Noach, Abraham, Sara… Allemaal mensen die getuigd hadden
van hun geloof in wat ze niet gezien hadden, maar waarvan ze heilig overtuigd waren geweest. In heel dat hoofdstuk klinkt steeds weer: door het geloof…, door het geloof… Het noemen van al die namen was als het afroepen van een presentielijst. Met elke naam had het ‘present’ geklonken. Hebreeën 11 is een samengebalde getuigenkalender zoals er later in de kerk zoveel zijn gemaakt. Samen vormen al die getuigen een schare die door hun geloof bouwden aan het rijk van God, al zagen ze dat koninkrijk bij hun leven nimmer in heerlijkheid op aarde verschijnen. Komt, zingen wij tezaam met alle heiligen! Zij gaven hier in deze dienst acte de présence. Jakob, Ezau, Jozef, Mozes, Rachab… Door het geloof waren ze in staat tot wondere daden en bouwden ze aan een nieuw Jeruzalem. 7
Hebreeën 11 en het begin van 12 is te lang om in één lezing te laten horen. Door enkele verzen en namen te kiezen zou men echter de slagkracht van de herhaling missen. Er zijn verschillende manieren om hiermee om te gaan. - Men verdeelt het hoofdstuk in een aantal gedeelten. Daartussen kan men strofen van een psalm of gezang zingen. Men kan ook kiezen voor een strofe van een lied over de betreffende geloofsgetuige. - Men kan de geloofsgetuigen door een aantal lectoren laten lezen. Als zij dan ook nog op verschillende plekken in de kerkruimte opstaan en verkondigen, wordt het beeld van de wolk van getuigen versterkt. - Men kan elke naam goed leesbaar aan een lijn hangen. Er kunnen daarna namen worden toegevoegd, tot in onze tijd en onszelf. (Eenzelfde verwerking wordt gebruikt bij de lezing uit Matteüs 1:1-17 op kerstmorgen; zie hoofdstuk 5.) Men kan een parafraserende tekst maken die door betere verstaanbaarheid de spanning van de teksten makkelijker vasthoudt. Bouw de dienst op rond deze lezing.
8
Mijn gedachten voerden me mee naar al die mensen die ons voorgegaan waren. Zonder hen zouden wij hier niet bijeen zijn, niet zingen en niet geloven. Zonder al die mensen zouden wij niet weten van een nieuwe aarde, laat staan er onze bijdrage aan leveren. Niet alleen die met name genoemden, maar al die anderen net zo goed. De naamlozen, de machtelozen, degenen die aan kant geschoven waren, gebeukt, gebukt, de stillen in den lande. Of ze nu veel of maar een beetje geloofden, ook zij hoorden tot de wolk van getuigen die allemaal op hun eigen wijze in hun verlangen gedroomd hadden van de stad van God. Met al die heiligen had ik het lied gezongen. Wijzelf zijn ook heilig en gezaligd. Daar zijn geen lange lijsten met criteria voor heiligverklaring door officiële instituties voor nodig. De dienst van deze morgen gaf me een weids en bevrijdend gevoel. Weids, omdat heel die lange stoet van die mij voorgingen hier samenkwam, tot en met mijn grootouders en ouders, die mij verwekten en het leven schonken. Ik sta in die rij. Bevrijdend, omdat het evangelie door zo velen gedragen wordt.
Als we samen de geloofsbelijdenis spreken, besef ik dat we horen tot één heilige, katholieke en apostolische kerk. De kerk is een gemeenschap van heiligen. Als de avondmaalsliturgie wordt ingezet denk ik: zou het niet veel beter zijn als we weer gaan spreken van ‘communie’? Dat brengt immers veel beter tot uitdrukking dat we een gemeenschap vormen: Christus en al zijn heiligen. In het avondmaalsgebed klinkt het sanctus: ‘Heilig, heilig, heilig is God, o Heer van alle machten…’ Hemel en aarde verenigen zich in de lofzang. Bij alle hoogte en diepte van het heil wordt de menselijke maat van mij en van de mensen die wij zijn niet vergeten. Het gebed loopt uit op de woorden:
Miskelk (1500). Bij eucharistie en avondmaal is gedurende honderden jaren deze beker gebruikt en hebben de mensen zich rond brood en wijn verzameld: gemeenschap van heiligen, verenigd met Jezus Christus en met elkaar. ‘Neemt en drinkt allen daaruit’.
9
Samen met alle nu levenden die wij aan U opdragen: hen met wie wij vreugde beleven en hen over wie wij zorgen hebben…, samen ook, lieve God, met onze doden, die wij uit handen hebben moeten geven en die wij voor U en voor elkaar gedenken…, en samen met alle geloofsgetuigen die onze gidsen zijn geweest op weg naar het land van belofte…, zo, verenigd met heel uw gemeente, al de uwen, in hemel en op aarde, loven wij God van liefde, uw Naam (…) (Dienstboek I, 258) Wij zijn als het brood dat rond zal gaan. Ook wij zijn geroepen om heilzaam, heilig, te leven in deze wereld, royaal het heil delend en uitdelend.
10