Onheil dat voorbijgaat
Dr. G.C. Vreugdenhil
Onheil dat voorbijgaat Psalm 91 en de (oudoosterse) bedreiging door demonen
Boekencentrum Academic, Zoetermeer
www.uitgeverijboekencentrum.nl Boekencentrum Academic is een onderdeel van Uitgeverij Boekencentrum
Ontwerp omslag: Oblong, Jet Frenken ISBN 978 90 239 2746 4 NUR 703 Š 2013 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
twwh rb[y d[ hsxa $ypnk-lcb In de schaduw van Uw vleugels schuil ik, totdat het onheil voorbij is gegaan. (Psalm 57,2)
WOORD VOORAF De directe aanleiding voor dit onderzoek ligt in Chili. Tijdens ons verblijf in het Zuid-Amerikaanse land hebben we ervaren dat het geloof in de realiteit van geesten en demonen een grote rol speelt in het dagelijkse leven. De overtuiging dat er kwade machten zijn die het op de mens gemunt hebben, speelt niet alleen een rol in het Chileense volksgeloof, dat sowieso erg openstaat voor magie en bijgeloof, maar is ook in veel Chileense pinksterkerken te vinden. In mijn werk als docent Oude Testament aan de Evangelische Theologische Faculteit (FET) van Chili, heb ik regelmatig mensen ontmoet die vertelden dat in hun huis (kwade) geesten woonden met wie zij contact hadden. Ik hoorde van mensen dat in hun huiskamer bepaalde voorwerpen zomaar van plaats konden veranderen. Soms waren er vermoedens van demonische beïnvloeding of bezetenheid, leefde er angst voor het mal del ojo ('het boze oog') of hoorden mensen stemmen die hen aanzetten tot automutilatie, haat of zelfs moord. Het is in deze context dat Psalm 91 bijzonder populair is. De psalm wordt namelijk zeer frequent afgebeeld op kleine schilderijtjes die bij de ingang van het huis worden ophangen of op voorwerpen van porselein in de vorm van een opengeslagen boek. Men moet niet vreemd opkijken als een bij Psalm 91 opengeslagen Bijbel op het nachtkastje van een slaapkamer of bij een ziekenhuisbed te vinden is. Soms wordt Psalm 91 gelezen aan het begin van een vergadering of voor het slapengaan. Het lijkt erop dat aan de psalm een soort magische kracht wordt toegekend om mensen tegen onheil te beschermen. Sommigen gebruiken de psalm – of delen ervan – zelfs als amulet, in de vorm van een hanger om de hals. Een dergelijk gebruik van Psalm 91 roept vragen op. Is het toekennen van magische krachten aan de psalm of het gebruik van de psalm als amulet ter bescherming tegen onheil of kwade geesten een verantwoord en adequaat gebruik van de bijbeltekst? Waar komt een dergelijk gebruik van de psalm trouwens vandaan? Heeft dit misschien zijn wortels in de (historische en culturele) context waarin de psalm ontstaan is? Hebben de inhoud en boodschap van de psalm misschien te maken met een magische perceptie van de werkelijkheid in het oude Oosten? Of heeft de populariteit van Psalm 91 eenvoudigweg te maken met het feit dat de hoofdboodschap van de psalm betrekking heeft op de bescherming van God? In deze studie zoeken we op deze vragen een antwoord en trachten we te begrijpen waarom Psalm 91 zo vaak in verband gebracht wordt met demonen. De vragen die in deze studie aan de orde komen, zijn niet geheel nieuw. Al in 1880 promoveerde Johannes Theodoor de Visser aan de Universiteit Utrecht op een proefschrift over De Daemonologie van het Oude Testament. In deze studie onderzoekt hij de bijbelse voorstellingen omtrent geesten en demonen en de invloed die deze machten van het kwaad hebben op de kerken en de gelovigen. De Visser is geïnteresseerd in de vraag in hoeverre de demonologie van het Nieuwe Testament zijn wortels heeft in het Oude Testament. In zijn onderzoek komt hij tot de conclusie dat het geloof in onreine geesten en demonen een wezenlijk bestandsdeel vormt van het oudtestamentische godsgeloof. In de afgelopen 133 jaar na het verschijnen van het proefschrift van De Visser is er in de oudtestamentische wetenschap veel veranderd. De kennis van de oudoosterse culturen en religies is exponentieel toegenomen. De ontsluiting van primaire bronnen heeft enorm veel kennis opgeleverd aangaande de oudoosterse opvattingen
8 │ Woord vooraf over God en goden, geesten en demonen, koningen en volken. Literaire, linguïstische, historische, archeologische en socio-economisch studies hebben onze kennis van het oude Oosten en Israël enorm vergroot. Hoewel de tijden zijn veranderd, zijn de vragen die indertijd door De Visser aan de orde zijn gesteld nog steeds relevant. In deze studie onderzoeken we behulp van moderne methodieken hoe teksten uit de Bijbel en de wereld van het oude Oosten spreken over de realiteit van geesten en demonen en welke rol zij toekennen aan de machten van het kwaad. Deze studie kon echter niet tot stand komen zonder de hulp van anderen. Ik wil mijn promotor, prof. dr. B.E.J.H. Becking, hartelijk danken voor zijn stimulerende en betrokken begeleiding. Van zijn kritische vragen en scherp oog voor details heb ik veel geleerd. De gesprekken die we de afgelopen jaren hebben gehad, zijn voor mijn persoonlijke vorming erg belangrijk geweest. Verder dank ik dr. M.C.A. Korpel en prof. dr. M.J. Paul voor hun waardevolle adviezen en kritische commentaar op eerdere versies of hoofdstukken van mijn studie. Mijn dank geldt ook de deelnemers aan het promovendiberaad van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland (sectie bijbelwetenschappen) voor hun commentaar en reactie op delen uit eerdere hoofdstukken. Verder wil ik mijn dank uitspreken aan mijn Chileense collega's van de FET en de predikanten Luis Cruz Villalobos en Luis Pantoja Rodríguez die mij stimuleerden om met mijn studie over Psalm 91 en demonisch onheil een bijdrage te leveren aan de theologiebeoefening in Latijns-Amerika. Mw. Tini van Selm ben ik zeer erkentelijk voor de zorgvuldige stilistische en taalkundige correctie van de tekst. Ik dank ook mijn vader Johan Vreugdenhil voor zijn grondige lezing van het manuscript en waardevolle opmerkingen en correcties. Ik ben mw. Simone Perreijn van uitgeverij Boekencentrum erkentelijk voor haar hulp bij de uitgave van dit proefschrift en dank mw. Rhodé Maatkamp voor de samenvatting in het Engels. Een bijzonder woord van dank komt mw. Berry de Rooij toe, die mij toestond een van haar schilderijen te gebruiken voor de voorkant van dit boek. Het begin van mijn onderzoek ligt in Chili, maar het grootste gedeelte van dit proefschrift is voltooid in de pastorie van de hervormde gemeente van Woerden. De combinatie van predikantschap en onderzoek was soms een zoektocht. Ik bedank de kerkenraad van wijk Oost voor het in mij gestelde vertrouwen om naast een intensief predikantschap te kunnen werken aan een promotieonderzoek. Het meeleven en gebed van de gemeente en mijn (Woerdense) collega's heeft mij zeer bemoedigd. In het bijzonder dank ik Gerton van der Wilt die mij steeds gestimuleerd heeft mijn studie af te ronden. Hoewel een proefschrift allereerst geschreven wordt voor vakgenoten, hoop ik dat mijn studie ook een bijdrage kan leveren aan de gelovige en kerkelijk bezinning op de hedendaagse realiteit van geesten en demonen. Ten slotte wil ik mijn vrouw Corine danken voor haar liefde, steun en meeleven. Zij heeft mij altijd gestimuleerd en soms ook in de luwte gehouden, zodat ik met mijn onderzoek bezig kon zijn. Ook mijn kinderen dank ik voor hun geduld en meeleven. Gelukkig ben ik de afgelopen jaren voor hen geen afwezige vader geweest, maar deze studie legde wel een groot beslag op ons gezinsleven. Bovenal komt mijn dank toe aan God, die mij de kracht, wijsheid en vreugde heeft gegeven om met dit onderzoek bezig te zijn.
INHOUDSOPGAVE Woord vooraf
7
1 Inleiding 1.1 Aanleiding: magisch gebruik van Psalm 91 in Chili 1.2 Amulet tegen demonen 1.3 Psalm 91 en demonen: toelichting op vraagstelling 1.4 Demonen, wereldbeeld en religie 1.4.1 Geesten en demonen 1.4.1.1 Complexiteit in het begrip 'demon' 1.4.1.2 Demonen in de Griekse cultuur 1.4.1.3 Demonen in het oude Nabije Oosten 1.4.2 Religie, wereldbeeld en demonen 1.4.3 Sociale stratificatie van religie 1.4.4 Primaire en secundaire religie 1.5 Methodische overwegingen 1.5.1 Exegetische methode van Talstra 1.5.2 Exegetische principes van delimitation criticism 1.5.3 Cognitieve literaire analyse volgens Van Wolde 1.6 Opzet van de studie
15 15 16 22 24 25 26 27 29 31 35 37 39 41 43 44 47
2 Demonen in het oude Oosten 2.1 Onheil en bedreiging door demonen 2.2 Demonen in het oude Oosten 2.2.1 Demonen in de religie van het oude Egypte 2.2.2 Demonen in de religie van Ugarit en Syrië 2.2.3 Demonen in de religie van oude Arabische volken 2.2.4 Demonen in de religie van het oude Mesopotamië 2.2.5 Conclusie en vooruitblik 2.3 Utukkū Lemnūtu: demonen in de religie van Mesopotamië 2.3.1 De besloten binnenwereld van het huis 2.3.2 Onderweg langs eenzame plaatsen 2.3.3 Gevangen onder het net van magie en toverij 2.3.4 Besmet door ziekte en bedreigd door de dood 2.4 Conclusie: demonen en de religiositeit van de oudoosterse mens
50 50 54 55 60 64 65 69 71 72 82 86 91 94
3 Demonen in het oude Israël 3.1 Inleiding 3.2 Demonen in het Oude Testament 3.2.1 Demonen volgens de vroege oudtestamentische wetenschap 3.2.2 Demonen volgens de latere oudtestamentische wetenschap 3.2.3 Demonen volgens de recente oudtestamentische wetenschap 3.2.4 Demonen en het Oude Testament: conclusie en vooruitblik 3.3 Demonen in het oude Israël (context) 3.4 Intermezzo
99 99 101 101 107 114 121 123 127
10 │ Inhoudsopgave 3.4.1 Tekst, context en demonen 3.4.2 Persoonlijke vroomheid, Psalmen en demonen 3.4.3 Vijanden, demonen en de Psalmen 3.5 Demonen in het oude Israël (Psalmen) 3.5.1 De besloten binnenwereld van het huis 3.5.2 Onderweg langs eenzame plaatsen 3.5.3 Gevangen onder het net van magie en toverij 3.5.4 Besmet door ziekte en bedreigd door de dood 3.5.5 Persoonlijke vroomheid, demonen en de Psalmen 3.6 Conclusie en vooruitblik 4 Tekst en structuur van Psalm 91 4.1 Inleiding 4.2 Tekstkritische en structurele vragen 4.2.1 Psalm 91,2a: 'ik zeg' of 'hij zegt'? 4.2.2 Psalm 91,2: zelfstandig of een geheel met vers 1? 4.2.3 Psalm 91,3b: deber ('pest') of dābār ('woord')? 4.2.4 Psalm 91,9a: zelfstandige colon of onderdeel van 9b-10? 4.2.5 Opnieuw Psalm 91,9 en de literaire context van de verzen 8-10 4.3 Enkele structuuranalyses van Psalm 91 4.3.1 Analyse van Loretz 4.3.2 Analyse van Van der Lugt 4.3.3 Analyse van Fokkelman 4.3.4 Analyse van Labuschagne 4.3.5 Concluderende opmerkingen en openstaande vragen 4.4 Structuur van Psalm 91 naar het syntactisch analysemodel van Talstra 4.4.1 Vertaling en syntaxis 4.4.2 Taal en structuur van Psalm 91: syntaxis en participanten 4.4.3 Structuur en strategie van Psalm 91: actanten en communicatie 4.4.3.1 Actanten en communicatie: de tekst als toneel 4.4.3.2 Woordherhalingen en semantiek: de tekst als expressie 4.4.3.3 Presentatie en retorische vorm: de tekst als kunstwerk 4.4.4 Concluderende opmerkingen analyse Talstra 4.5 Structuur van Psalm 91 volgens analyse van delimitation criticism 4.5.1 Tekst en vertaling van Psalm 91 4.5.2 Psalm 91: indeling in verzen 4.5.3 Psalm 91: indeling in strofen 4.5.4 Psalm 91: indeling in cantikels 4.5.5 Psalm 91: indeling in canto's 4.5.6 Concluderende opmerkingen analyse delimitation criticism 4.6 Structuur van Psalm 91: conclusie
128 132 136 139 139 141 143 143 146 147 149 149 150 150 151 156 157 161 165 166 167 169 171 175 175 176 177 183 184 188 189 190 191 193 199 204 207 209 211 213
5 Context en genre van Psalm 91 215 5.1 Inleiding 215 5.2 Bouwsteen 1: het genre van Psalm 91 in het onderzoek van de Psalmen 218 5.2.1 Psalm 91: overblijfsel van een genezingsritueel?
Inhoudsopgave │ 11 (Mowinckel en Seybold) 5.2.2 Psalm 91: ziektepsalm? (Gunkel, Albertz, Seybold) 5.2.3 Psalm 91: cultische instructie aan de enkeling? (Hugger) 5.2.4 Psalm 91: gebed tot een persoonlijke beschermgod? (Vorländer) 5.2.5 Psalm 91: cultische of 'royal' profetie? (Hilber, Starbuck) 5.2.6 Psalm 91: vertrouwenspsalm? (Hugger, Albertz, Van Grol en Zenger) 5.2.7 Psalm 91: wijsheidspsalm? (Gunkel, Tate, Booij, Van Gemeren) 5.2.8 Psalm 91: individuele klaagpsalm? (Vorländer, Albertz, De Vos) 5.2.9 Psalm 91: bekeringspsalm? (Eissfeldt, Wagner) 5.2.10 Psalm 91: magische bezweringspsalm? (Lichtenberger, Eshel, Smoak) 5.2.11 Genre en Psalm 91: enkele concluderende opmerkingen 5.3 Bouwsteen 2: de structuur van Psalm 91 5.3.1 Een mens die zich bedreigd voelt 5.3.2 Een mens die hulp en bescherming zoekt 5.3.3 Een mens die op JHWH vertrouwt 5.3.4 Een vertegenwoordiger die namens JHWH spreekt 5.3.5 Concluderende opmerkingen 5.4 Bouwsteen 3: demonen en de Umwelt van het oude Oosten 5.4.1 Bedreiging door demonen in het oude Oosten 5.4.2 Bedreiging (door demonen) in het oude Israël 5.4.3 Concluderende opmerkingen 5.5 Bouwsteen 4: de familiaire (huis)godsdienst 5.5.1 Psalm 91 en de rituelen van de familiaire huisgodsdienst 5.5.2 Psalm 91 en de geloofswereld van de familiaire huisgodsdienst 5.5.3 Psalm 91 en de familiaire godsdienst in de iconografie 5.6 Psalm 91: context en genre 5.6.1 Psalm 91 en de situationele context van de familiaire godsdienst 5.6.2 Psalm 91 en het genre van instructie en belijdenis
219 220 223 224 226 228 231 232 235 237 241 242 243 243 244 245 247 247 247 249 252 252 254 260 263 264 264 270
6 In het spanningsveld van tekst en context 6.1 Inleiding 6.2 Van context naar tekst, van tekst naar context 6.3 Cognitieve taalanalyse en Psalm 91 6.4 Cognitieve methode, matrix en beelden 6.5 Vooruitblik: bedreiging en bescherming
275 275 279 281 286 291
7 Beelden van bedreiging 7.1 Inleiding 7.2 Net van de vogelvanger 7.2.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 7.2.2 Lexicale betekenis 7.2.3 Analyse van de bijbelteksten 7.2.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 7.2.5 Analyse van het prototypisch scenario
293 293 295 295 299 299 303 305
12 │ Inhoudsopgave 7.2.6 Analyse van het mentale beeld 7.3 Magisch woord 7.3.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 7.3.2 Lexicale betekenis 7.3.3 Analyse van de bijbelteksten 7.3.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 7.3.5 Analyse van het prototypisch scenario 7.3.6 Analyse van het mentale beeld 7.4 Bevrijden 7.5 Vrees (niet) 7.6 Schrik van de nacht 7.6.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 7.6.2 Lexicale betekenis 7.6.3 Analyse van de bijbelteksten 7.6.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 7.6.5 Analyse van het prototypisch scenario 7.6.6 Analyse van het mentale beeld 7.7 Pijl die overdag vliegt 7.7.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 7.7.2 Lexicale betekenis 7.7.3 Analyse van de bijbelteksten 7.7.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 7.7.5 Analyse van het prototypisch scenario 7.7.6 Analyse van het mentale beeld 7.8 Pest die in het duister rondgaat 7.8.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 7.8.2 Lexicale betekenis 7.8.3 Analyse van de bijbelteksten 7.8.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 7.8.5 Analyse van het prototypisch scenario 7.8.6 Analyse van het mentale beeld 7.9 Verderf dat vernietigt op de middag 7.9.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 7.9.2 Lexicale betekenis 7.9.3 Analyse van de bijbelteksten 7.9.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 7.9.5 Analyse van het prototypisch scenario 7.9.6 Analyse van het mentale beeld 7.10 Kwaad dat treft 7.10.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 7.10.2 Lexicale betekenis 7.10.3 Analyse van de bijbelteksten 7.10.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 7.10.5 Analyse van het prototypisch scenario 7.10.6 Analyse van het mentale beeld 7.11 Naderende plaag
307 307 308 311 314 316 323 324 325 328 333 333 334 335 336 342 342 343 343 344 344 347 353 353 354 354 354 354 357 361 362 362 362 362 363 367 369 369 370 370 376 377 377 378 379 379
Inhoudsopgave │ 13 7.11.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 7.11.2 Lexicale betekenis 7.11.3 Analyse van de bijbelteksten 7.11.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 7.11.5 Analyse van het prototypisch scenario 7.11.6 Analyse van het mentale beeld 7.12 Leeuw 7.12.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 7.12.2 Lexicale betekenis 7.12.3 Analyse van de bijbelteksten 7.12.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 7.12.5 Analyse van het prototypisch scenario 7.12.6 Analyse van het mentale beeld 7.13 Slang en draak 7.13.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 7.13.2 Lexicale betekenis 7.13.3 Analyse van de bijbelteksten 7.13.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 7.13.5 Analyse van het prototypisch scenario 7.13.6 Analyse van het mentale beeld 7.14 Treden en vertrappen 7.15 Conclusie beelden van bedreiging 7.15.1 Wat de werkwoorden veronderstellen 7.15.2 Wat de mentale beelden veronderstellen 7.15.3 Wat de beelden van bedreiging veronderstellen 7.15.4 Algemene conclusie 8 Beelden van bescherming 8.1 Inleiding 8.2 Schuilplaats 8.2.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 8.2.2 Lexicale betekenis 8.2.3 Analyse van de bijbelteksten 8.2.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 8.2.5 Analyse van het prototypisch scenario 8.2.6 Analyse van het mentale beeld 8.3 Schaduw 8.3.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 8.3.2 Lexicale betekenis 8.3.3 Analyse van de bijbelteksten 8.3.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 8.3.5 Analyse van het prototypisch scenario 8.3.6 Analyse van het mentale beeld 8.4 Vleugels 8.4.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 8.4.2 Lexicale betekenis
379 381 384 385 387 388 388 388 392 393 394 395 395 396 396 400 401 404 404 405 406 410 410 411 412 420 421 421 422 422 423 425 430 435 436 437 437 439 440 442 445 446 447 447 452
14 │ Inhoudsopgave 8.4.3 Analyse van de bijbelteksten 8.4.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 8.4.5 Analyse van het prototypisch scenario 8.4.6 Analyse van het mentale beeld 8.5 Schuilen 8.6 Schild 8.6.1 Culturele achtergrond en cognitieve domeinen 8.6.2 Lexicale betekenis 8.6.3 Analyse van de bijbelteksten 8.6.4 Analyse van profiel – basis – cognitief domein 8.6.5 Analyse van het prototypisch scenario 8.6.6 Analyse van het mentale beeld 8.7 Bevrijden 8.8 Beschutten 8.9 Conclusies beelden van bescherming 8.9.1 Wat beelden van bescherming profileren en veronderstellen 8.9.2 Wat de mentale beelden veronderstellen 8.9.3 Wat werkwoorden profileren en veronderstellen 8.9.4 Algemene conclusie
453 460 464 465 466 469 469 471 473 474 477 478 478 481 484 484 486 486 488
9 Bedreiging, bescherming en vertrouwen 9.1 Terugblik en samenvatting 9.1.1 Demonen in het oude Oosten en Israël (context) 9.1.2 Structuur, context en genre van Psalm 91 (tekst) 9.1.3 Bedreiging en bescherming (context – tekst) 9.2 Balans en bijdrage 9.2.1 Mens in nood 9.2.2 Bescherming door JHWH 9.2.3 Huis en heiligdom 9.2.4 Instructie en belijdenis van vertrouwen 9.2.5 Van huis en heiligdom naar JHWH: transpositie van ruimte naar persoon 9.2.6 Psalm 91: amulet of mezoeza?
490 490 491 494 499 505 505 507 508 509
10 Relevantie en actualiteit 10.1 Vragenderwijs 10.2 Kritisch realisme 10.3 Relevant en actueel
513 513 515 524
Summary Verklaring van gebruikte afkortingen Lijst van aangehaalde literatuur Lijst van bijbelteksten Lijst van auteurs Curriculum vitae
510 511
533 537 540 555 567 570