Over muziek
Over muziek.indd 1
26-09-12 18:06:20
Over muziek.indd 2
26-09-12 18:06:21
Henri Oosthout
Over muziek
Klement | Pelckmans
Over muziek.indd 3
26-09-12 18:06:21
© Uitgeverij Klement, Zoetermeer, 2012 Alle rechten voorbehouden. Omslagontwerp: Prezns – Marco Bolsenbroek Omslagillustratie: William Turner, Music Party, Petworth, 1835, Tate Gallery, Londen ISBN 978 90 8687 096 7 (Nederland) ISBN 978 90 289 6685 7 (België) D/2012/0055/378
Over muziek.indd 4
26-09-12 18:06:21
Inhoud
Ter inleiding Van citer en schalmei Mimesis (1) Mimesis (2) Zingen om seks Taal Tertsen en drieklanken Con dolore De essentie van het leven Het onzinnige van muziek Tijdkunst Bij wijze van conclusie En uw toonladders, meneer Wagner?
7 13 29 47 67 81 93 111 131 147 163 181 191
– 5 –
Over muziek.indd 5
26-09-12 18:06:21
in patris memoriam
Over muziek.indd 6
26-09-12 18:06:21
Ter inleiding
Hoe moet men over muziek schrijven? Of kan men, zoals Epicurus in de oudheid aanraadde, maar beter niet over muziek schrijven? Dat over muziek veel te zeggen valt, lijdt geen twijfel. Of bespiegelingen van een meer filosofische aard het raadsel muziek tot klaarheid zullen brengen, is een andere zaak. Wie schrijft over Mozart, over harmonieleer, over de geschiedenis van de opera, over de huidige muziekcultuur, over muzikale concoursen of over de verdorven aspecten van de moderne muziekindustrie, kan zich baseren op een veelheid aan bronnen en feiten. Wie schrijft over het raadsel van de muziek – waarom muziek ons raakt en boeit zoals zij dat doet – loopt licht het gevaar te verdwalen in filosofische en pseudofilosofische bespiegelingen die op het eerste gezicht van diepzinnigheid lijken te getuigen maar die in feite even fluïde en ongrijpbaar zijn als het raadsel zelf. In dat geval, zo lijkt het, kan men zich maar beter bij de beoefening van muziek houden en van muziek genieten. Bestaat muziek eigenlijk wel? In de ogen van de musicus is deze vraag onzinnig; onder filosofen leidt zij tot een gewichtig debat. Een partituur is geen muziek, slechts inkt op papier, tenzij de partituur door iemand wordt gelezen die voldoende getraind is om de compositie in zichzelf te horen. Het geluid
– 7 –
Over muziek.indd 7
26-09-12 18:06:21
uit een CD-speler is geen muziek, slechts vibraties van luchtmoleculen, als er niemand in de buurt is om die trillingen als muziek te beleven. Sommige vogels en andere diersoorten brengen geluiden voort die voor ons als muziek klinken. Of die dieren daarbij zelf een ervaring hebben die enigszins met de menselijke muzikale ervaring overeenkomt, onttrekt zich aan onze waarneming. Muziek bestaat dus slechts, zo lijkt het, als menselijke ervaring en in het menselijke bewustzijn. Dit doet aan de realiteit van muziek niets af. Beter gezegd: de vraag of muziek even werkelijk is als de vibrerende moleculen die ons oor treffen, is een schijnprobleem. Zowel de fysisch meetbare geluidsgolf als de onmeetbare schoonheid van de melodie behoren tot de fenomenen waarmee wij mensen de wereld om ons heen ordenen, al behoren zij dan ook tot verschillende lagen binnen die ordening. Dat onze wereld uit verschillende niveaus is opgebouwd – bits en het internet, een lichaam van vlees en bloed en een menselijke persoonlijkheid, trillende lucht en de Suite gothique voor orgel van Leon Boëllmann – heet in het filosofische jargon ‘emergentie’. Deze term suggereert dat het hogere of complexere niveau uit het lagere ‘opduikt’. Hij betekent niet dat het hogere ook volledig uit of door het lagere te verklaren valt. Vrij naar Socrates: de biologie kan wel leren hoe mijn lichaam recht op deze stoel kan blijven zitten, maar niet waarom ik op deze stoel zit, namelijk om een hoofdstuk van ‘Over muziek’ te schrijven. Anderzijds kon zelfs de wijze Socrates met welke motivatie dan ook niet zonder hulptoestel door het luchtruim vliegen, omdat het menselijke lichaam daarvoor nu eenmaal niet is toegerust. Bij emergentie geldt dat het hogere wel gebonden is door de wetten die op een lager niveau gelden, maar dat die fundamentele wetten omgekeerd niet de gedragingen op een hoger niveau kunnen voorspellen.
– 8 –
Over muziek.indd 8
26-09-12 18:06:21
Niet alleen de natuur maakt bij de overgang van het ene niveau naar het andere een sprong. Wijzelf hebben voor elk hoger niveau een nieuwe taal, nieuwe begrippen en een nieuwe manier van denken nodig. Men kan de sprongen proberen te verkleinen – tussen het fysische fenomeen van de geluidtrilling en het muzikale bewustzijn kan men bijvoorbeeld een biologische theorie van de waarneming schuiven – maar ook de kleinste overgang opent een nieuwe kijk op de wereld. Muziek bestaat dus, zij het op een andere manier en op een ander niveau dan de trillingen waaruit zij opduikt, en hoewel het voortbrengen van muziek gebonden is aan fysische wetten, gebeurt er in de muzikale ervaring iets dat niet uitsluitend in fysische termen kan worden beschreven. Muziek vertegenwoordigt een niveau op zichzelf, zoals de fysica en de psychologie verschillende niveaus vertegenwoordigen. Men kan met goed recht zeggen dat een persoon op biofysisch niveau niets anders is dan zijn brein, maar dit laat onverlet dat diezelfde persoon op een ander niveau kan worden beschreven met behulp van begrippen als karakter, emoties, wil en gedachten. Zo bespeuren wij ook in de muzikale ervaring iets dat alleen daar te vinden is en niet in de fysisch-mathematische organisatie van de wereld, niet in de biologische structuur van ons gehoorapparaat en zelfs niet, beweren wij, op het psychologische niveau van onze gemoedstoestand en onze emoties. Deze laatste toevoeging is wel van belang, omdat de verbinding tussen muziek en gemoed voor de hand lijkt te liggen en ook in het spraakgebruik algemeen gangbaar is. Muziek, zegt men, ‘drukt iets uit,’ is romantisch, melancholiek of vrolijk, roept een bepaalde sfeer op en zou zelfs afscheid en weerzien, een wandeling bij maanlicht, de slag bij Waterloo of de beginselen van de vrijmetselarij kunnen verklanken.
– 9 –
Over muziek.indd 9
26-09-12 18:06:21
Wie wat langer over de vermeende betekenis van muziek nadenkt, ziet in dat aan zulke overeenkomsten een grote mate van willekeur kleeft: waarom in plaats van die wandeling niet een boottochtje bij ondergaande zon, of een reis per ruimteschip tussen de ‘Zuilen van de schepping’ in het sterrenbeeld Slang? Filosofen (en menige musicus) menen dan ook doorgaans dat muziek iets algemeners en tegelijkertijd iets diepers moet uitdrukken dan dergelijke trivialiteiten. Muziek weerspiegelt de harmonie en de strenge orde van de kosmos, ja, zij is pure wiskunde, volgens de een. Zij brengt ons maatschappelijke en religieuze waarden bij, die van de christelijke traditie in het bijzonder, volgens de ander. Deze verheffende functie wordt gewoonlijk op rekening geschreven van wat in het Westen met enige devotie ‘klassieke muziek’ heet. Andere muziekstijlen, vooral populair in de jeugdcultuur, zouden dan juist weer de rauwe levensdrift verklanken die zich uit in schaamteloze sensualiteit en erotiek. Dan heet muziek een teken van culturele decadentie en zou zij het verval van de morele orde inluiden. In al deze gevallen wordt aan de muziek een vermogen tot nabootsen of verbeelden (mimesis) toegekend dat op de keper beschouwd heel moeilijk te verklaren valt. Het is al lastig te duiden welke overeenkomst er bestaat tussen klank en metrum enerzijds en een bepaald karakter, een landschap, een gemoedstoestand anderzijds. Het is volstrekt onduidelijk wat het verband is tussen muziek en de algemene relativiteitstheorie. Het is evenmin bij voorbaat helder wat muziek heeft uit te staan met christelijke naastenliefde of met zorgeloze seks. Wie zowel de muziek als de naastenliefde op een voetstuk plaatst, ervaart in beide schoonheid en voelt zich tot beide aangetrokken. Het schone uit zich echter in vele gedaanten en voor sommigen staat de vervoering van de muziek dichter bij de
– 10 –
Over muziek.indd 10
26-09-12 18:06:21
schoonheid van het fysisch-mathematische wereldbeeld dan bij de vluchtigheid van de intermenselijke relaties. De sceptische muziekbeschouwer beweert dat het zuiver muzikale, het bijzondere dat muziek onderscheidt van de geluidstrillingen waaruit zij is opgebouwd, inderdaad zuiver muzikaal is. Ja, muziek heeft wiskundige aspecten (intervallen, ritme), maar muziek is geen wiskunde. Ja, muziek brengt menigeen in vervoering, maar muziek is geen roman en muziek op zichzelf is geen poëzie, al voegt zij zich in het lied naar de taal en al is het poëtische, door klank en ritme, niet volledig van het muzikale te scheiden. Weliswaar zijn wij geneigd en dikwijls zelfs gedwongen om het muzikale bij wijze van metafoor te beschrijven in termen die aan een ander niveau zijn ontleend (het ‘karakter’ of de ‘sfeer’ van een muziekstuk, de ‘beweging’ van een melodie). Dergelijke metaforen verklaren echter niets. Zij vragen eerder zelf om verklaring. Of men er dan inderdaad maar het zwijgen toe moet doen? Misschien niet. Het werkt verfrissend om muziek als intrigerend fenomeen op zichzelf te beschouwen in plaats van in haar de ‘stem uit een andere wereld’ te horen die ons ‘de betekenis van een spirituele en religieuze gemeenschap bijbrengt’ (Roger Scruton) of een duivelse uitnodiging tot de leegte van zinnelijk genot (Søren Kierkegaard). Wij doen de muziek pas recht wanneer wij vaststellen dat zij wel aan wiskundige patronen beantwoordt (zoals alles in de wereld gehoorzaamt aan de stelling van Pythagoras en aan de regel dat één plus één gelijk is aan twee), maar dat de muzikale ervaring geen wiskunde is en evenmin de sleutel tot de geheimen van het universum. Drie mensentypen is het gegeven tot de ware schoonheid achter alle kunst door te dringen, schreef de Griekse denker Plotinus: de filosoof, de minnaar en de musicus. De musicus kan minnaar zijn, de minnares kan zingen, maar de musicus
– 11 –
Over muziek.indd 11
26-09-12 18:06:21
is geen filosoof, geen dichter, geen wiskundige, en hij hoeft dat ook niet te zijn. Tegenover Ludwig van Beethovens: ‘Muziek is hogere openbaring dan alle wijsheid en filosofie,’ waagt de scepticus te veronderstellen dat muziek helemaal niets openbaart, dat zij eenvoudig muziek is. Des te groter is het raadsel van de schoonheid die muziek ons laat beleven en van de vervoering waarin zij ons kan brengen. Toen Epicurus beweerde dat muziek slechts een streling voor het oor is, een frivole tijdpassering, deed hij dat wellicht meer om ethici en moralisten te provoceren dan uit volle overtuiging. In de moderne wereld is muziek alomtegenwoordig. Zij wordt door velen hartstochtelijk beoefend en voor de nog grotere schare die naar haar luistert is zij een bron van schoonheid en ontroering, levenslust of troost. Ook de sceptische muziekbeschouwer, juist de sceptische muziekbeschouwer, moet zich daarom de vraag stellen hoe klanken en ritmen een schone kunst kunnen zijn: hoe zij ons een schoonheid kunnen onthullen die wij zonder hen niet zouden ervaren. Is muziek als schone kunst nog mimesis, en zo ja, in welke zin? Waarom beroert muziek ons en waarin schuilt haar magische werking?
– 12 –
Over muziek.indd 12
26-09-12 18:06:21
Van citer en schalmei
Mythos In de nevelen van de oudste Griekse geschiedenis heeft Achilles zich verbitterd teruggetrokken uit de strijd om de trotse stad Troje. Zonder hem, vertelt Homerus, kunnen de Grieken de strijd niet winnen. Gezanten krijgen de taak om een verzoening tot stand te brengen. Zo gaan zij dan langs het strand van de ruisende zee, de eerbiedwaardige Nestor en de sluwe Odysseus, om te zien of zij Achilles op andere gedachten kunnen brengen. Zij treffen de held in zijn tent, spelend op een kunstig bewerkte citer met een zilveren dwarsstang, die hij op de vijand heeft buitgemaakt. Hij geniet van de muziek en bezingt de daden van roemrijke mannen, en de andere aanwezigen wachten zwijgend tot hij zijn instrument heeft neergelegd. Niet alleen stoere helden zingen en spelen. De citer, een instrument met aanvankelijk vier snaren, later uitgebreid tot zeven, behoorde toe aan de god Apollo. Van oorsprong nietGrieks (in Homerus’ Ilias staat hij nog aan de kant van de Trojanen) werd Apollo bij de Grieken de verhevenste en de zuiverste van de Olympische goden. ‘Onstuimige minnaar die liefde ademt’ heet hij bij de dichter Aeschylus: symbool van rijpe mannelijke schoonheid, verlener van hoge gaven aan de
– 13 –
Over muziek.indd 13
26-09-12 18:06:21
vrouw die hij liefheeft maar verdelger zonder mededogen van de vrouw die hem afwijst. Apollo vernietigt ook schadelijke veldmuizen. Hij is arts en profeet. Hij bevordert wetgeving, religie en filosofie. En hij leidt bovenal het gezelschap van de negen Muzen, van wie er tenminste zes met spel of zang worden geassocieerd: Euterpe, blazend op de dubbele aulos, Melpomene van de dramatische en Polyhymnia van de ernstige zangkunst, Calliope ‘met de mooie stem’ die helden bezingt en de panfluit bespeelt, Erato, die het minnedicht met snarenspel begeleidt, en Terpsichore, die haar dansen eveneens op de klanken van de citer uitvoert. Niet toevallig heten de Muzen dochters van Mnemosyne, godin van de herinnering. Zij begunstigen immers de podiumkunsten – zang en toneelspel, voordracht en dans – die alle op het geheugen een beroep doen. Apollo’s Muzen hebben merkwaardige tegenhangers in de Sirenen. Deze geheimzinnige wezens, gewoonlijk afgebeeld als half vogel, half vrouw, zijn de Muzen van het dodenrijk, waar zij de gestorvenen verzorgen en beklagen. Een andere legende vertelt dat zij, in een kunstzinnige wedstrijd door de bovenwereldse Muzen verslagen, hun vleugels hadden verloren en in zee waren gestort. De Sirenen hadden echter ook een sinistere kant, zoals hun naam, afwisselend uitgelegd als ‘wurgers’, ‘verzengers’ of ‘tovenaressen’, doet vermoeden. Bij Homerus zetelen zij op een bloeiende weide, omringd door rottende lijken. Wie de zang van de Sirenen hoort, kan hun verleiding niet weerstaan, maar niemand is ooit van hun eiland teruggekeerd. De list van Odysseus is bekend. Deze sluwe avonturier geeft zijn matrozen opdracht hun oren met was dicht te stoppen. Zelf laat hij zich stevig aan de mast van zijn schip vastbinden, zodat hij de heldere Sirenenzang zonder gevaar kan beluisteren:
– 14 –
Over muziek.indd 14
26-09-12 18:06:21
‘Hierheen, veelgeprezen Odysseus, roemrijkste van de Grieken. Leg uw schip stil en luister naar onze stem, want nog nooit is iemand aan ons voorbijgevaren op een donker schip voordat hij de honingzoete klanken uit onze monden had gehoord; en niemand keerde van hier terug zonder genoten te hebben en zijn kennis te hebben verrijkt. Wij weten namelijk alles wat Grieken en Trojanen op de brede vlakte voor Troje door de wil van de goden hebben doorstaan, en wij weten alles wat er gebeurt op de aarde die velen voedt.’
De verbinding van muziek en dood hoeft geen verbazing te wekken. Muziek is van bovenmenselijke oorsprong, zowel goddelijke inspiratie als noodlottige gave, en zoals iedere manifestatie van het goddelijke kan zij de mens verheffen maar ook te gronde richten. De boze tovenares Circe, die argeloze bezoekers van haar eiland in wolven en zwijnen verandert, zingt zo prachtig dat de vloer van haar paleis ervan ‘schalt’, zegt Homerus met een werkwoord dat gewoonlijk het loeien van koeien of het knarsen van een scharnier aanduidt: geen dichterlijke slordigheid maar teken van Circes sinistere goddelijke macht. De pees van Odysseus’ boog ‘zingt schoon als de stem van een zwaluw,’ maar onder de klaplopers die zich Odysseus’ huis en hof hebben toegeëigend, veroorzaakt dit geluid blinde paniek: weldra zullen de pijlen van Odysseus hun fatale werk doen. Apollo zelf hanteert naast de citer als vast attribuut een zilveren boog. Hij die de mensen door zijn kunst beschaving en ethische principes inblaast, zaait als de ‘van ver (of: naar willekeur) treffende’ dood en verderf. De waarheid gebiedt overigens te zeggen dat de Griekse citer niet boogvormig was. De citer had de vorm van een U met een dwarsstang aan de bovenkant. De snaren, verticaal gespannen tussen de dwarsstang en de bodem van de U, waren
– 15 –
Over muziek.indd 15
26-09-12 18:06:21