door spinoza’s lens
Tinneke Beeckman
Door Spinoza’s lens Macht, meditatie, manifestatie, evolutie en seksualiteit
Pelckmans / Klement | Kalmthout
Voor meer info: www.pelckmans.be Š 2012, Tinneke Beeckman en Pelckmans Uitgeverij nv, Brasschaatsteenweg 308, 2920 Kalmthout Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande en schriftelijke toestemming van de uitgever, behalve ingeval van wettelijke uitzondering. Informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking tot de reproductie vindt u op www.reprobel.be. All rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored or made public by any means whatsoever, whether electronic or mechanical, without prior permission in writing from the publisher. d/2012/0055/392 isbn 978 90 289 6834 9 nur 730 Cover Studio Uitgeverij Pelckmans Opmaak www.intertext.be
Inhoud
Voorwoord 9 Vrij debat, geloof en politiek 15 Spinoza’s Nederlandse republiek 15 2 Politiek en theologie 18 3 De Bijbel – gehoorzaamheid 22 4 Spinoza’s God – Tegen ‘droefheid’ 26 5 Radicaliteit van Spinoza’s vrijheid van denken – John Locke 30 6 Vrijheid van meningsuiting en de belediging – vrijheid vandaag 36 Besluit 39 hoofdstuk i 1
Revolte en Manifestatie 43 Opstand in de Nederlanden 45 Spinoza, filosoof van de passies 47 Emoties van de opstand: verontwaardiging en angst 51 3.1 Verontwaardiging – een emotie ten goede? 51 3.2 Typologie van de verontwaardiging 53 3.3 Typologie van de angst 58 3.4 Invloed van angst op regimes, van regimes op angst 60 Macht van de bevolking 63 Politieke macht en recht 65
Hoofdstuk ii
1 2 3 4 5
5.1 Naturalisme en macht 65 5.2 Interventie van de geneesheer 67 6 Vandaag 68 Besluit 71 Politiek en Moraal 79 Spinoza’s visie op politieke filosofen 80 Machiavelli’s invloed 82 Politiek en passies 85 Eerste tegenpool – Thomas van Aquino (1225-1274) 87 5 Goed en kwaad bij Spinoza 91 5.1 Kwaad vanuit het perspectief van God 93 5.2 Kwaad vanuit het perspectief van het individu 97 5.3 Kwaad vanuit het perspectief van de gemeenschap 101 5.4 Moraal, moralisme en zelfbedrog 103 6 Tweede tegenpool – Thomas More (1478-1535) 106 Besluit 110 Hoofdstuk III
1 2 3 4
Meditatie 115 1 Zintuiglijkheid voor Spinoza 116 2 ‘Aanvaarden’ of ‘actie ondernemen’ 118 3 Verbeelding en ervaring van het lichaam 121 4 De meditatie-ervaring 126 5 Verdere spinozistische reflecties 133 5.1 Het ‘zelf’ 134 5.2 Verlangen naar gelijkmoedigheid 137 5.3 Dwalen op weg naar de rede 139 Besluit 142 Hoofdstuk IV
Darwin 145 1 Wat is naturalisme? 146 1.1 In Spinoza’s woorden 146 Hoofdstuk V
2 3
1.2 Tegen doelgerichtheid in de natuur 148 1.3 Descriptief tegenover normatief denken 150 1.4 Houding tegenover monotheïstisch geloof 152 Verwantschappen tussen soorten, ook bij Spinoza? 154 Bestaat de ideale mens voor Spinoza? 162 3.1 Mensheid en ‘notiones communes’ 163 3.2 Toch een norm voor de menselijke natuur in de Ethica? 164 4 Darwins natuurlijke selectie 167 5 Wetenschappelijke interpretaties van causaliteit 170 5.1 Spinoza’s wetenschappelijkheid 171 5.2 Darwins wetenschappelijkheid 173 Besluit 175 Seksualiteit 181 1 Liefde als ‘blijheid’ 183 2 Verlangen als tekort 186 2.1 Hobbes en Freud over verlangen 186 2.2 Verlangen als tekort bij Spinoza? 188 3 Obsessie als slavernij 189 4 Tegen ascese 192 5 Tegen bijgeloof 195 6 Inzicht in seksualiteit 199 7 Passie als bron van conflict 200 8 Over vrouwen 203 9 Actieve passies 204 10 Recht en passie – vandaag relevant? 206 Besluit 207 Hoofdstuk VI
Nawoord door Eric Schliesser 211 Bibliografie 219 Register 229
Voorwoord
A
ls ik schrijf – over welk onderwerp ook – heb ik vaak het gevoel dat Spinoza bij me aan tafel zit. Als ik rondkijk, dan lijkt het alsof ik de wereld nu anders zie, sinds ik Spinoza begon te lezen. Zijn denken biedt perspectieven, die ik zonder hem niet opmerkte. Uit deze zelfobservatie ontstond het idee voor een boek rond enkele thema’s, bekeken vanuit een spinozistisch perspectief. De onderneming is enigszins gewaagd. Spinoza werd bijna vierhonderd jaar geleden in Amsterdam geboren (1632-1677), schreef als filosoof en werkte als lenzenslijper. Hij leefde dus in een andere wereld dan de onze, had een andere achtergrond, zag andere noden. De perspectieven die ik bied, zijn bij Spinoza vaak niet direct aanwezig. Zo schreef hij nooit over meditatie, en nooit uitgebreid over seksualiteit. Ook niet al te expliciet over revolte. Om begrijpelijke redenen ook niet over Darwin, aangezien die pas tweehonderd jaar na hem kwam. Eigenlijk zijn vooral politiek, moraal en vrij debat zijn thema’s. Kan ik dan garanderen dat Spinoza het met mijn benadering eens zou zijn? Met de verbanden die ik leg, met mijn wendingen, associaties? Natuurlijk niet. Toch meen ik dat die beperking mij niet mag weerhouden om te doen wat ikzelf nuttig acht: mijn lectuur van Spinoza’s werk aanbieden, en neerschrijven hoe Spinoza mij in de verwarrende wereld vandaag begeleidt. 9
door spinoza's lens
Er zit enige geruststelling in de bedenking dat Spinoza niet in een leven na de dood geloofde. Dat, als hij het genie is waar ik hem voor houd, hij nu niet ergens zit en toekijkt. Ook is het een troost dat hij – mocht hij me toch zien – misschien zachtjes het hoofd schudt omdat mijn respect voor hem aanleiding geeft tot een soort schuldgevoel. Baruch de Spinoza had het op zulke droeve passies niet echt begrepen. Wat is Spinoza’s charme? Hij vindt de rede belangrijk, maar kijkt recht in het hart van mensen. Hij is een realist en beschrijft de werkelijkheid zoals die is. Geen illusies, geen utopie, maar zijn werk straalt wel van verlangen naar een betere wereld, waar iedereen het beste uit zichzelf kan halen. Hij is een naturalist: de mens is noch het hoogtepunt, noch het centrum van de schepping. Maar de mens is daarom niet verloren, integendeel. Spinoza ontwerpt een filosofie tegen angst en onmacht, tegen wanhoop. Tegen voortdurende strijd en rivaliteit. Hij kiest voor het leven, voor actie ondernemen, en dit zonder valse beloftes. Alles is wat het is, en wat je er zelf van maakt. Die gedachten lopen als een rode draad door dit boek. Elk hoofdstuk behandelt een andere vraagstelling. Zes perspectieven voor de mens vandaag komen aan bod: vrij debat en geloof, revolte en manifestatie, politiek en moraal, meditatie, Darwins evolutietheorie, en tot besluit seksualiteit. De lezer kan één thema, één hoofdstuk kiezen en dat afzonderlijk lezen. Ik heb het boek zo geschreven dat de nodige achtergrond in dat ene hoofdstuk ook te vinden is. Wie het hele boek leest, krijgt de meest brede kijk op Spinoza’s denken. Maar dan zullen sommige concepten meer dan eens voorkomen, want enkele centrale begrippen duiken onvermijdelijk meermaals op, zoals ‘conatus’, ‘droefheid’, ‘blijheid’, ‘Deus sive Na10
voorwoord
tura’, ‘verbeelding’, ‘aandoeningen’, ‘potentia’, ‘potestas’. Af en toe heb ik in het notenapparaat aangegeven in welk ander hoofdstuk meer informatie over dat concept of onderwerp te vinden is. Drie hoofdstukken hebben een politiek thema. In het eerste hoofdstuk, ‘vrij debat, geloof en politiek’ behandel ik Spinoza’s tijd, zijn bezorgdheid over de inmenging van godsdienst in de politiek, en zijn pleidooi voor vrije meningsuiting. Het tweede hoofdstuk, over ‘revolte en manifestatie’, sluit aan bij recente uitdrukkingen van een verlangen naar verandering: de ‘Arabische Lente’, de ‘Occupy’-beweging in Wall Street en elders. Hoe bepalen verontwaardiging en angst politieke regimes? Waarin bestaat duurzame politieke verandering? Hoe denkt Spinoza over politieke macht? In het derde hoofdstuk bespreek ik Spinoza ‘omkering van morele waarden’ in de politiek. Onder invloed van Machiavelli bekritiseert Spinoza een aantal voorgangers, zoals de scholastische denker Thomas van Aquino en de utopist Thomas More. Na de politieke thema’s komen bewustzijn, sensualiteit en licha melijkheid aan de beurt. De laatste drie hoofdstukken behandelen meditatie, Darwin en seksualiteit. In het eerste daarvan vat ik ‘meditatie’ op als ‘mindfulness’. Ik ga op zoek naar de zintuiglijkheid en de lichamelijkheid bij Spinoza, en hoe die de plaats van de rede voor hem bepalen. Ik vertel over mijn persoonlijke omgang met Spinoza’s denken als praktische filosofie. Zelfkennis, waar begint die? In het vijfde hoofdstuk confronteer ik Spinoza met Charles Darwin, wiens wereldbeeld mij als filosofe altijd al heeft gefascineerd. Zijn Darwins ideeën, zoals verwantschappen tussen soorten en natuurlijke selectie, mogelijk binnen het naturalisme van Spinoza? Ik geef de harmonie tussen Darwins theorie en die van Spinoza het voordeel van de twijfel, al zijn er enkele kritische punten. 11
door spinoza's lens
Tot slot verschijnt Spinoza als filosoof van de passies, in het hoofdstuk over seksualiteit. Een thema dat vandaag, zoals altijd al, actueel is: enerzijds lijken de rechten van vrouwen en holebi’s verworven, maar vaak zijn ze dat niet helemaal. Anderzijds blijven seksuele verlangens obsessief en alomtegenwoordig, en kunnen liefdesrelaties ook dramatisch zijn. Spinoza schrijft niet alleen alsof hij daar alles van weet, hij heeft voor de lezer vandaag ook opmerkelijke inzichten.
Dankwoord Dank aan de uitgever Karl Drabbe, die aantoont dat vrijheid en strengheid wel degelijk samengaan. Tijd is het mooiste geschenk voor wie wil denken. Zonder de jarenlange steun van het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek Vlaanderen zou dit werk er niet liggen. Dank uiteraard ook aan Eric Schliesser (UGent), zowel voor het elegante nawoord als voor de jarenlange collegiale generositeit. Ook aan Wiep van Bunge (Erasmus Universiteit Rotterdam) voor zijn inspirerende bezoeken aan de Vrije Universiteit Brussel, waar hij de leerstoel ‘De Nederlanden in de Wereld’ bekleedde. Aan Else Walravens, voormalig directeur van het ‘Centrum voor de Verlichting en het Hedendaagse Humanisme’ (vub), voor de ruimte die ze haar medewerkers gaf om hun ideeën te ontwikkelen. Delen van het boek heb ik in lezingen voorgesteld, soms voor een academisch gezelschap, soms voor een breed publiek. Dank dus aan collega’s die gaandeweg nuttige respons hebben geboden, zoals Hasana Sharp, William Roberts, Sara Gracia da Silva, Syliane Charles-Malinowski en vele anderen.
12
voorwoord
Gelukkig kon ik rekenen op de steun van enkele lieve vrienden. Dank aan mijn broer, Anton, en aan Isabel Wagemans, die delen van het boek welwillend maar kritisch hebben nagelezen. En dank aan Pieter Van Nuffel. Dank ook aan Ludo, Dirk, Jan, Erik, Bert, Cheb, Paul, Jan en Rik voor de warme aanmoedigingen onderweg. En aan Steven, Evelyne en de anderen van café ‘Patine’ in Antwerpen, voor de inspirerende sfeer.
13
HOOFDSTUK I
Vrij debat, geloof en politiek Hoe tolerant moet je zijn tegenover niet-tolerante burgers? Met welke argumenten verdedig je de vrijheid van meningsuiting? Wat betekent vrijheid van denken? Waar ligt de grens, en hoe kan je de samenleving best organiseren om haar vreedzaam te houden? Welke emoties liggen aan de basis van religieus fanatisme? Hoe vroomheid van valse manipulatie onderscheiden? Welke rol speelt de overheid ten opzichte van geloof? De vragen klinken actueel, maar behoorden in de zeventiende eeuw al tot de kern van het maatschappelijke en filosofische debat.1 Spinoza is daarbij een uitgesproken voorstander van de vrijheid van filosoferen. Zijn positie maakt deel uit van zijn denken over God, de mens, de natuur. Hoe beleeft Spinoza zijn tijd? Welke zijn de uitdagingen in de Nederlanden tijdens de 17de eeuw?
1 Spinoza’s Nederlandse Republiek
S
pinoza (1632-1677) wordt als Baruch de Spinoza in een joods koopmansgezin in Amsterdam geboren. Van jongs af aan volgt hij les aan de Talmoedschool, en kent hij het Oude Testament bijzonder goed. Hij schrijft ook een Hebreeuwse grammatica. Precies omdat Amsterdam de mogelijkheid biedt om het joodse geloof te beleven, leeft er een sterk identiteitsgevoel binnen de joodse gemeenschap, met een zekere onaf15