De verbeelding van Marga Klompé by Boekencentrum Uitgevers

DE VERBEELDING VAN MARGA KLOMPÉ

De verbeelding van Marga Klompé.indd 1

28-09-12 10:04:34

De verbeelding van Marga KlompĂŠ.indd 2

28-09-12 10:04:35

Erik Borgman Mirjam van Reisen (red.)

De verbeelding van Marga KlompĂŠ Perspectieven op de toekomst

Klement

De verbeelding van Marga KlompĂŠ.indd 3

28-09-12 10:04:35

De verbeelding van Marga Klompé.indd 4

28-09-12 10:04:35

Inhoud

De verbeelding van Marga Klompé Herinnering als vormgeving van de toekomst Erik Borgman / Mirjam van Reisen

Als in een spiegel, in raadsels Het dagboek van Marga Klompé (1948-1949) Iris Plessius

‘... iemand die ... de liefde centraal heeft gesteld’ Het geloof van Marga Klompé Erik Borgman

Instrument van God Marga Klompé en het katholiek sociaal denken als weg naar vrede Arwin van Wilgenburg

Met het oog op immaterieel welzijn Marga Klompé als gids bij de omgang met religieuze groeperingen Sophie van Bijsterveld

105

‘Een bloemetje op tafel hoort erbij’ Menselijke waardigheid als essentie van sociale zekerheid Mirjam van Reisen

125

‘Ik ben nog steeds een fan van haar’ Getuigen over Marga Klompé Kees Bos

157

‘Laat mijn naam zijn als een keten’ De Stichting Zorgcombinatie Marga Klompé als plaats van herinnering Gerrit Damhuis / Maddy Bovens

189

De verbeelding van Marga Klompé.indd 5

28-09-12 10:04:35

De verbeelding van Marga Klompé

Aan mode onderhevig? Marga Klompé van rolmodel tot stijlicoon Liesbeth Hoeven

213

De kracht van verbeelding Ter afsluiting Erik Borgman / Mirjam van Reisen

247

Over de auteurs

253

De verbeelding van Marga Klompé.indd 6

28-09-12 10:04:35

De verbeelding van Marga Klompé Herinnering als vormgeving van de toekomst Erik Borgman / Mirjam van Reisen

Op 16 augustus 2012, haar honderdste geboortedag, werd Marga Klompé geëerd in haar geboortestad Arnhem. Er werd een stenen gedenkstrip geplaatst bij haar geboortehuis met de volgende tekst: In dit huis is op 16 augustus 1912 Marga Klompé geboren. In de Tweede Wereldoorlog actief in het verzet, onder meer als koerierster. In 1956 de eerste vrouwelijke minister. Van 1971 tot 1986 Minister van Staat: een eretitel. Strijdster voor gerechtigheid en vrede.

Charlotte Klompé, die haar zus aan het einde van haar leven heeft verzorgd, onthulde het ereteken. Door een gedenkstrip bij het geboortehuis van Marga Klompé te plaatsen, wordt het gemarkeerd als een herinneringsplaats. Persoonlijke en publieke geschiedenis komen op deze plaats samen. De gedenkstrip legt verbinding tussen de plaats en het verhaal. De Franse geleerde Pierre Nora beschrijft hoe dergelijke lieux de mémoire de verbinding leggen tussen ‘geschiedenis’ en ‘herinnering’.1 De verhouding tussen wat wij geloven dat er gebeurd is en hoe dat aan ons is doorgegeven en dat deel van ons geworden is, is niet zonder spanningen. De manier waarop we over deze relatie denken, wordt mede bepaald door onze visie op kennis en omgekeerd. In deze inleiding gaan we op enkele aspecten van deze relatie nader in.

1. Er is een groeiende aandacht voor herinnering: als object van studie, als vorm van amusement, als duiding van de wereld om ons heen.2 De 1 2

Zie de zeven delen van P. Nora, Les Lieux de Mémoire, Paris 1984-1992. Vgl. G. Rosenfeld, ‘A Looming Crash or a Soft Landing? Forecasting the Future of the Memory “Industry”’, in: Journal of Modern History 81 (2009) 122-158.

De verbeelding van Marga Klompé.indd 7

28-09-12 10:04:35

De verbeelding van Marga Klompé

vertegenwoordigster van de gemeente Arnhem licht het initiatief van de gedenkstrip als volgt toe: In Arnhem werken wij aan de belevingskwaliteit van de stad. Het gaat niet alleen om ‘het mooie plaatje’ maar ook om de manier waarop het publiek de openbare ruimte beleeft. En vooral dat ze aanwezige kwaliteiten en wetenswaardigheden ervaren en beleven. [...] Het accentueren van plekken waar iets bijzonders is gebeurd of waar een beroemde Arnhemmer heeft gewoond, zorgen ervoor dat die plek bewuster wordt beleefd.3

De strip op het huis van Marga Klompé is een uitdrukking van het verlangen Arnhem als stad toe te lichten, te onthullen, te becommentariëren voor mensen die er wonen en voor mensen die de stad bezoeken. Het geboortehuis wordt waarschijnlijk opgenomen in rondleidingen als een toeristische trekpleister. Dankzij dergelijke markeringen is Arnhem zichtbaar als meer dan een op zichzelf staande serie plekken. De stad toont zich als een verhaal waar bewoners en bezoekers een plaats in hebben. Door een verbinding te leggen tussen particuliere plaatsen en gebeurtenissen die collectief gekend worden en verwijzen naar een omvattender verband, wordt Arnhem zichtbaar als deel van de geschiedenis en krijgt de stad betekenis als plaats waar deze geschiedenis herinnerd wordt.4 De strip op het geboortehuis van Marga Klompé markeert het begin van een keten. De kennis van het verleden legt een verbinding met andere tijden, met gebeurtenissen en levens die de wereld hebben gemaakt tot wat zij nu is, vanuit een hoop en een verlangen waarin hedendaagse mensen ook nu nog kunnen delen. Het huis verschijnt zo als bewaarplaats van een verhaal dat in het verleden begon, maar nog altijd voortgaat.

2. Marga Klompé werd op 16 augustus 1912 geboren aan de Rijnstaat in Arnhem, in het huis op nummer 22. Zij zou vooral bekend worden als politica. In 1946 werd zij lid van de Tweede Kamer namens de Katholieke

3 4

E-mail van Mirela Kreger, beleidsadviseur van de gemeente Arnhem, aan Mirjam van Reisen, 12 juni 2012. Voor de spanning tussen de persoonlijke ervaring van bewoners en bezoekers en het officiële gedenken, zie: A. Assmann, Der lange Schatten der Vergangenheit: Erinnerungskultur und Geschichtspolitik, München 2006.

De verbeelding van Marga Klompé.indd 8

28-09-12 10:04:35

Erik Borgman / Mirjam van Reisen

Volks Partij (KVP) en in 1956 werd ze de eerste vrouwelijke minister van Nederland. Klompé heeft zelf ooit gezegd dat haar leven kan worden onderverdeeld in drie fases: die van het onderwijs (tot 1949), die van de politiek (tot 1971) en die van de kerk (tot het einde van haar leven).5 Na haar studie scheikunde aan de Rijksuniversiteit van Utrecht van 1929 tot 1937 behaalde Marga Klompé het doctoraat in de wis- en natuurkunde. Van 1932 tot 1949 doceerde ze scheikunde aan het Mater Dei-lyceum voor meisjes in Nijmegen.Voor veel van haar leerlingen was zij meer dan een docent. Geregeld nodigde ze de meisjes bij haar thuis uit om ze te helpen, maar ook om ze bewust te maken van de mogelijkheden die zij hadden naast die van het huwelijk. In 1942 begon Marga Klompé in Utrecht aan een studie geneeskunde. De Rijksuniversiteit moest echter sluiten vanwege de oorlog en zij kon haar studie niet afmaken. In de oorlog was Marga Klompé actief in het verzet. Over deze periode van haar leven is weinig bekend, maar we weten dat ze onder meer koerierster was onder de schuilnaam ‘dr. Meerbergen’ en een rol speelde bij de evacuatie van Arnhem in september 1944. Hierna dook ze onder als Truus van Aken. Naast haar werk als docente was Marga Klompé na de oorlog actief in verschillende internationale organisaties die zich bezighielden met mensenrechten en vrede. Zij viel hierbij op en werd onder de aandacht gebracht van KVP-voorman Carl Romme (1896-1980), die haar vroeg actief te worden in de politiek. Op 12 augustus 1948 werd Klompé beëdigd als lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Zij werd Nederlands afgevaardigde bij de Verenigde Naties, waar ze actief was binnen de zogenoemde Derde Commissie die onderhandelde over de tekst van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens. Klompé was bovendien de eerste vrouwelijke Nederlandse afgevaardigde binnen de Raad van Europa. Van 1956 tot 1963 was Marga Klompé minister van Maatschappelijk Werk, de eerste vrouwelijke minister in Nederland. Van 1966 tot 1971 was zij minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. Marga Klompé voerde de Algemene Bijstandswet in, die erop gericht was de bijstand aan kansarmen van een gunst te veranderen in een recht. Ook was zij verantwoordelijk voor de invoering van de Wet op de Bejaardenoorden en de Woonwagenwet. 5

Dossier ‘over personen’, artikel van Marga Klompé als bijdrage aan herdenking bij overlijden of jubileumviering t.b.v. Jan Hooyman; Nationaal Archief, Den Haag, Collectie 358 M.A.M. Klompé, nummer toegang 2.21.183.44, inventarisnummer 156. Voor biografische gegevens zie verder G. Mostert, Marga Klompé 1912-1986: Een biografie, Amsterdam 2011.

De verbeelding van Marga Klompé.indd 9

28-09-12 10:04:35

De verbeelding van Marga Klompé

Toen Marga Klompé de politieke arena verliet, werd zij actief binnen organisaties van de Rooms-Katholieke Kerk. Ze was lid van verschillende commissies en raden, maar haar meest geprofileerde kerkelijk functie was haar voorzitterschap van de Nederlandse commissie Justitia et Pax. In deze hoedanigheid zette zij zich vanuit en namens de kerk in voor internationale solidariteit, voor gerechtigheid en vrede. Marga Klompé leeft tot op de dag van vandaag in de herinnering voort vanwege haar inzet ter bevordering van de mensenrechten, het sociaal welzijn en de internationale sociale verantwoordelijkheid. Zij overleed in Den Haag op 28 oktober 1986.6

3. De aandacht voor herinnering heeft de geschiedschrijving beïnvloed. Allereerst kijken wij anders naar de geschiedschrijving zelf en waar deze over gaat en moet gaan. Ieder van ons herinnert zich andere dingen en wie onderscheidt op welke gronden de hoofd- van de bijzaken? In plaats van de schijn op te houden dat dit onderscheid duidelijk zou zijn, maken we het belang van de uiteenlopende herinneringen inzet van gesprek en debat. De aandacht voor herinnering suggereert ook nieuwe bronnen van geschiedschrijving. Daar waar gearchiveerde documenten geen inzicht geven in het verleden, blijken herinneringen en vormen van orale overlevering vaak een toegang te bieden. Dit maakt het ook mogelijk de geschiedenis te schrijven van groepen wier ervaringen en perspectieven vaak niet in officiële teksten terechtkomen. Maar de belangrijkste invloed van de aandacht voor herinnering op de geschiedschrijving is waarschijnlijk het inzicht dat elke geschiedschrijving zijn eigen kaders meeneemt. Is het eigenlijk wel mogelijk de historische waarheid te kennen? En als die onkenbaar is, wat willen we dan met onze geschiedschrijving bereiken? Op 4 augustus 1962 maakte de Amerikaanse actrice Marilyn Monroe een eind aan haar leven. De popart-kunstenaar Andy Warhol (1928-1987) produceerde naar aanleiding hiervan een grote serie portretten op basis van één oude foto van haar. Door daarbij verschillende kleuren en kleurenpaletten te gebruiken, zette hij verschillende accenten en bracht zo de veelvoudige wijze aan het licht waarop iconen uit de toen net opkomende populaire beeldcultuur door het publiek worden ingekleurd. Niet6

Zie M. van Reisen. ‘Op de wieken van de Zuidenwind’. Marga Klompés gedachtegoed over Internationale Sociale Verantwoordelijkheid: Sociale insluiting als een relevante maatstaf in de wetenschap, inaugurale rede, Tilburg 2011.

De verbeelding van Marga Klompé.indd 10

28-09-12 10:04:35

Erik Borgman / Mirjam van Reisen

temin blijft Marilyn Monroe een icoon en wordt ze nergens zichtbaar als de unieke menselijke persoon die ze uiteraard ook was. Wat overblijft is het spoor dat zij in de publieke ruimte heeft achtergelaten.7 Voor de omslag van dit boek is een vergelijkbaar procedé toegepast bij een portret van Marga Klompé. Het boek gaat over het beeld dat zij heeft achtergelaten en hoe dat ons, een eeuw na haar geboorte en een kwart eeuw na haar dood, nog altijd vergezelt en beïnvloedt. Door steeds hernieuwde en ook steeds nieuwe toe-eigening, zoveel is duidelijk. In een steeds ander kleurenpallet. Een icoon is een afbeelding waarop een persoon zo is uitvergroot dat we de mens achter het beeld vergeten. Marga Klompés iconische verbeelding is allereerst die van de eerste vrouwelijke minister van Nederland. Zij is ruwweg van dezelfde generatie als Warhol. Het beeld dat van haar overblijft in de publieke ruimte lijkt onaantastbaar, maar krijgt steeds opnieuw vorm door de collectieve en individuele herinneringen. In de kerk van St. Jacobus aan de Parkstraat, waar Marga Klompé vrijwel dagelijks naar de eucharistie ging, komt dit jaar een portret van haar te hangen tussen de schilderijen van de voormalige pastoors: een enkele vrouwelijke leek tussen gewijde mannen. Als icoon krijgt Klompé gestalte in een standbeeld in de Tweede Kamer, een eer die nooit eerder aan een vrouwelijk parlementslid of minister te beurt is gevallen. Maar ook Tilburg University zet een beeld van haar op de campus en de Stichting Zorgcombinatie Marga Klompé, de zorginstelling die Klompés naam draagt, plaatst een beeld op enkele van haar locaties. De beelden zijn van de Tilburgse kunstenares Margot Homan en scheppen samen een keten van herkenbare plaatsen waar de herinnering van Klompé zich manifesteert. Zij geven de officiële geschiedenis door: de eerste vrouwelijke minister met een sterke sociale inslag en een uitgesproken visie op maatschappelijke verantwoordelijkheid – Marga Klompé. Als zij er dan nog staan, communiceren deze beelden over 200 jaar nog altijd deze feiten. Maar bij nader toezien onthullen de borstbeelden van Klompé meer. Een daadkrachtige kin. Een hand die visionair naar boven wijst. Homan schrijft over het beeld dat zij van Klompé maakt: Zo is het gebaar van haar hand (en arm) te begrijpen als een interpretatie van de ‘overtuiging’ (als ook ‘het overtuigen’) vanuit een innerlijke passie, een retorisch moment van betrokkenheid, een geste om ‘de ander’ te overtuigen, te betrekken in haar idealen. Het puur politieke is in deze niet 7

Vgl.V. Bockris, Andy Warhol:The Biography, Cambridge 2003, 152-153.

De verbeelding van Marga Klompé.indd 11

28-09-12 10:04:35

De verbeelding van Marga Klompé het hoofdaspect, maar wel datgene waarvan de politiek een instrument zou moeten zijn: de democratische idealen van rechtvaardigheid, vrijheid en algemeen welbevinden.

Warhols verbeelding van Marilyn Monroe laat zien dat door de verschillen in toe-eigening het beeld van Monroe steeds verandert. Het ‘is voor mij een interessante opdracht, juist ook omdat het hier om een wilskrachtige vrouw gaat’, schrijft beeldhouwster Margot Homan over haar sculptuur van Klompé. Hiermee zegt zij iets over Klompé, maar evenzeer iets over haarzelf. Het beeld dat Homan van Klompé maakt, is een reflectie van wat haar aanspreekt: Ik heb één en ander uitgedrukt in haar houding, enigszins schuin naar voren, haar ogen vol vuur, de gebarende hand ook om de toeschouwer in het beeld te betrekken, en haar gezicht getypeerd naar haar verschillende leeftijdsfases.8

4. Van beeldvorming naar verbeelding: de beelden die door de jaren heen van Marga Klompé zijn gemaakt, onthullen steeds ook iets van de op dat moment vigerende tijdgeest. Klompé zelf is als verzetstrijdster tijdens de Tweede Wereldoorlog vooral bezig met de opbouw en reconstructie van een nieuw Europa. Hoop en inzet voor een nieuwe toekomst zijn hiervan de bouwstenen. De meeste portretten van Klompé reflecteren echter niet zozeer haar aspiraties, maar brengen haar in beeld vanuit een bepaalde veronderstelde identiteit: de vrouw, de katholiek, de politica. Op basis hiervan wordt zij door feministen vaak bekritiseerd, als politica soms miskend en zeker meestal niet goed begrepen in haar relatie tot kerk en geloof, tot God en godsdienst. Onze vraag in dit boek is of dit niet anders kan en moet.Wij zijn hier minder uit op het ontwikkelen van een nieuw beeld van Marga Klompé, al zal uit de pagina’s van dit boek ongetwijfeld ook een bepaald beeld oprijzen.Wij hebben echter vooral gezocht naar mogelijkheden om de verbeelding van Marga Klompé, haar hoop en haar inzet, haar verlangen en haar visie op onze situatie te laten inwerken. Hoe brengen wij haar tot spreken en hoe verandert wat zij zegt ons beeld van onszelf? Bij het achterhalen hoe Klompé zichzelf en haar context zag, zijn egodocumenten een belangrijke aanvulling op de meer gebruikelijke 8

E-mail van Margot Homan aan Mirjam van Reisen, 26 aug. 2012.

De verbeelding van Marga Klompé.indd 12

28-09-12 10:04:35

Erik Borgman / Mirjam van Reisen

historische bronnen. Iris Plessius presenteert in het eerste hoofdstuk van dit boek het dagboek dat Marga Klompé bijhield tijdens het eerste jaar van haar kamerlidmaatschap. Een dagboek kan ons een inkijk geven in het gesprek dat een persoon met zichzelf voert en hoe zij haar zelfportret en de wereld inkleurt vanuit haar zelf- en tijdsbeeld. Dit maakt het mogelijk Klompé niet alleen te verbeelden, maar te pogen de verbeelding van Klompé aan het licht te brengen. De onderzoeker probeert dan een relatie aan te gaan met het onderwerp van onderzoek als een subject in plaats van haar als een object te beschrijven. Belangrijk is hierbij niet alleen hoe Marga Klompé zelf spreekt en zichzelf definieert, maar ook hoe zij zichzelf door anderen laat kennen en definiëren, en hoe zij hierop reageert. Inzet van het onderzoek is het dan te achterhalen hoe het onderwerp van studie zichzelf onthult en vormgeeft in wisselwerking met de omgeving waarin het geplaatst wordt. Anders gezegd, de relatie tussen onderzoeker en onderzoeksonderwerp is wederkerig en Marga Klompé zelf wordt als erfl ater tegelijkertijd partner in het gesprek over haar nalatenschap. Maar wat kunnen en willen wij Marga Klompé van zichzelf laten onthullen? Zij die Marga Klompé van nabij gekend hebben, nemen daar vaak expliciete beslissingen over. ‘Ik zou deze herinnering niet willen opnemen in het boek’, schrijft iemand die haar goed kende,‘want ze was ineens zo kwetsbaar. En dat is geen woord dat bij haar past, ook al was ze dat natuurlijk ook echt wel eens.’9 Blijkbaar is het moeilijk te tornen aan het beeld van Marga Klompé als sterke, zelfstandige en krachtdadige vrouw. Toch onthult ook het dagboek haar kwetsbaarheid: ‘Heb mij erg eenzaam gevoeld’, schrijft ze in een van de meest intieme notities van dit dagboek na een zonsondergang op het strand. De in 2011 verschenen biografie over Marga Klompé van Gerard Mostert presenteert soms een beeld van een bittere of verbeten Klompé. De oud-leerlingen van Mater Dei beschrijven hun vroegere lerares als bevlogen, inspirerend, geïnteresseerd. Zij kon haar leraarschap maar moeilijk opgeven en kwam ook als kamerlid nog haar leerlingen begeleiden om ze door hun examen te slepen. Ieder iconisch beeld, of het nu positief of negatief is, zet aan tot discussie. Hoe komen we tot kleuring en waardering, tot interpretatie en beeldvorming? Wat

Ter voorbereiding van dit boek werd een aantal mensen die Klompé persoonlijk gekend hebben of zich door hun latere werkzaamheden sterk met Klompé verbonden voelden, geïnterviewd door Kees Bos en Mirjam van Reisen. Deze interviews zijn verwerkt in het hoofdstuk van Kees Bos. Sommigen van hen hebben per e-mail enkele aanvullende vragen beantwoord en enkele citaten hieruit zijn in deze inleiding verwerkt.

De verbeelding van Marga Klompé.indd 13

28-09-12 10:04:35

De verbeelding van Marga Klompé

zeggen die over Klompé en over ons? Dergelijke vragen zouden in het onderzoek naar de betekenis van Marga Klompé meer dan tot nog toe gesteld, en waar mogelijk beantwoord moeten worden. Marga Klompé is wel overleden, maar lijkt voor hen die haar na stonden, nog geenszins dood. ‘Ik ben nog altijd met haar in gesprek’, zegt iemand die Klompé goed kende. De opmerking suggereert dat herinnering geen eenzijdige inspanning is van degene die zich iets in herinnering brengt, maar eerder een gesprek waarbij de herinnerde zich op onverwachte wijze en momenten aan het woord kan melden. Marga Klompé, als iemand die een belangrijke rol heeft gespeeld in de naoorlogse wederopbouw, is herkenbaar aanwezig in de vormgeving van de huidige Nederlandse samenleving. Zij kan ons helpen om bepaalde karakteristieken van de maatschappij van nu te begrijpen, maar eveneens om deze opnieuw op te toekomst te richten. Wat voor haar een bron was van hoop en uitzicht, en de visie die zij van daaruit ontwikkelde, kunnen ons opnieuw vooruit helpen als wij toestaan dat ze opnieuw tot leven komen. Het CDA-Tweede Kamerlid Kathleen Ferrier, die Klompé als elfjarig meisje leerde kennen, verwoordt deze hoop: We leven in een wereld die steeds vluchtiger wordt en waarbij het, ook voor politici, veel te veel om de korte termijn gaat. Het is snel scoren, de waan van de dag. Terwijl juist deze tijd ons vraagt terug te gaan naar onze principes. Klompé is daarvan een groot voorbeeld. Levend en werkend vanuit haar principes en daarvan niet wijkend. Wat ze ook deed. Daarmee toonde ze lange termijn visie en politiek leiderschap dat nu zo pijnlijk ontbreekt.10

5. Wie wil begrijpen hoe Marga Klompé dacht over het maatschappelijke project van wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog, kan niet heen om haar geloof. In geloof verbeeldt Klompé zich als wat zij noemt ‘een instrument van God’. De grondslag van haar eigen bestaan ligt voor haar in het absolute, in God uit wiens liefde alles wat is, voortkomt. Het is volgens haar aan mensen gegeven een rol te spelen in de voortgaande schepping: niet door een goddelijk geacht plan te realiseren, maar door in alles de liefde uit te drukken en zich daardoor met God te verbinden. In het tweede hoofdstuk van dit boek onderzoekt Erik Borgman het geloof van Marga Klompé en de rol die dit speelt in haar maatschappelijke opstelling. 10

E-mail van Kathleen Ferrier aan Mirjam van Reisen, 24 aug. 2012.

De verbeelding van Marga Klompé.indd 14

28-09-12 10:04:35

Erik Borgman / Mirjam van Reisen

Door zich in haar diepste wezen een instrument van God te weten, was Klompé krachtig, moedig en ambitieus in wat zij voor de samenleving wilde bereiken. Tegelijkertijd relativeerde zij haar eigen opvattingen en stond open voor wat zich, vaak ondanks alles, toch aandient. De ontdekking dat het verlangde niet bereikt is, leidt niet tot verbittering, maar tot herleving van de hoop. Volgens de Duits-Joodse filosoof Walter Benjamin zijn wij niet zozeer de erfgenamen van wat vorige generaties tot een succesvol einde hebben gebracht, maar van hun hoop en hun onvervuld verlangen.11 Dit lijkt in ieder geval te gelden voor Marga Klompé: een vrouw die veel bereikt heeft, maar zoveel van wat zij hoopte, ook niet gerealiseerd zag. Het is misschien wel vooral in de resterende hoop dat zij nog altijd aanspreekt. Haar herinneren wordt dan een appèl om verder te gaan in haar spoor. Arwin van Wilgenburg plaats in het derde hoofdstuk Klompés visies op Nederland en de internationale verhoudingen en wat ons hierin te doen staat, in de traditie van het katholiek sociaal denken. Hij laat zien dat de inzet van deze traditie om ieder in verantwoordelijkheid te verbinden met de gemeenschap van allen, zeer actueel is, juist in een tijd waarin volop gediscussieerd wordt over de mogelijke grenzen van de solidariteit en de zorg die wij elkaar verschuldigd zijn. Sophie van Bijsterveld gaat vervolgens na hoe de visie van Marga Klompé op de omgang met culturele en religieuze verschillen in de huidige Nederlandse discussie hierover een weg vooruit kan wijzen. Juist ook de onvervulde aspiraties van Klompé maken haar interessant. Een vrouw die veel heeft gerealiseerd, maar ook veel heeft laten liggen dat nog onvervuld bleef. In het tot vervulling brengen spelen wij zelf een rol. Mirjam van Reisen analyseert de betekenis van Klompés uitgangspunt van menselijke waardigheid voor internationale armoedebestrijding.Voor Klompé is het fundamenteel dat mensen die geholpen worden met wat zij zelf niet kunnen, niet een gunst ontvangen maar krijgen waar zij recht op hebben.Vanuit deze visie geeft zij vorm aan de Algemene Bijstandswet en vanuit dezelfde visie zoekt zij haar weg in de internationale verhoudingen. Marga Klompé is er diep van overtuigd dat mensen tot hun recht komen wanneer zij op basis van hun eigen inzichten en visies hun leven vormgeven en daar recht op hebben. Dit schept niet alleen verplichtingen voor nationale staten ten opzicht van hun burgers, maar betekent ook een belangrijke verantwoordelijkheid bij het vormgeven van internationale 11

W. Benjamin, ‘Thesen über den Begriff der Geschichte’, in: id., Gesammelte Werke, I/2, Frankfurt a.M. 1991, 690-708.

De verbeelding van Marga Klompé.indd 15

28-09-12 10:04:35