Eerlijke nieuwe wereld
Eerlijke nieuwe wereld.indd 1
19-10-12 17:16:38
Eerlijke nieuwe wereld.indd 2
19-10-12 17:16:38
Eerlijke nieuwe wereld Voorbij de grenzen van de natiestaat Essays Peter Bal Ben Crum Henk van Houtum Gerd Junne Ruerd Ruben Esther-Mirjam Sent Ashley Terlouw Ronald Tinnevelt Albert de Vaal Willemijn Verkoren Redactie: Henk van Houtum Joos van Vugt
Klement Soeterbeeck Programma Nijmegen Centre for Border Research
Eerlijke nieuwe wereld.indd 3
19-10-12 17:16:38
Het Soeterbeeck Programma organiseert verdiepende publiekslezingen en -debatten over maatschappelijke onderwerpen. Het Soeterbeeck Programma is onderdeel van de Faculteit Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen van de Radboud Universiteit Nijmegen. Soeterbeeck Programma Postbus 32 6500 AA Nijmegen (024) 361 55 55 info@soeterbeeck.ru.nl www.ru.nl/soeterbeeckprogramma Het Nijmegen Centre for Border Research is een expertisecentrum binnen de Radboud Universiteit Nijmegen dat zich richt op de bestudering van grenzen. Postbus 9108 6500 HK Nijmegen (024) 361 19 25 www.ru.nl/ncbr
© 2012, Uitgeverij Klement, Zoetermeer | Soeterbeeck Programma | Nijmegen Centre for Border Research, Radboud Universiteit Nijmegen Alle rechten voorbehouden. Omslagontwerp: Rob Lucas Afbeelding op omslag: Gustav Klimt, Justitia mit gezücktem Schwert auf erhöhtem Standpunkt, 1898, Galerie Belvedere, Wenen ISBN 978 90 8687 111 7
Eerlijke nieuwe wereld.indd 4
19-10-12 17:16:38
Inhoud
Voorwoord Henk van Houtum en Joos van Vugt
7
Inleiding: Een oneerlijke wereld Henk van Houtum
9
Voorbij de grenzen van herverdeling? Over economische en politieke rechtvaardigheid Ronald Tinnevelt en Peter Bal
23
Biedt Europese integratie een aanzet tot grensoverschrijdende sociale rechtvaardigheid? 51 Ben Crum Globalisering en de beoordeling van de rechtvaardigheid van de mondiale inkomensverdeling Albert de Vaal
75
Wat economen van sociologen, biologen en psychologen kunnen leren over mondiale rechtvaardigheid Esther-Mirjam Sent
105
Rechtvaardigheid en geweld: hoe conflicten zijn ingebed in het mondiale systeem Willemijn Verkoren en Gerd Junne
125
Eerlijke nieuwe wereld.indd 5
19-10-12 17:16:38
Internationale ontwikkelingssamenwerking: van hulp naar verzekering Ruerd Ruben
153
Grenzen aan grenzen. De verdeling van de verantwoordelijkheid voor asielzoekers 175 Ashley Terlouw Over de auteurs
Eerlijke nieuwe wereld.indd 6
203
19-10-12 17:16:38
Voorwoord Henk van Houtum en Joos van Vugt
Dit boek is het resultaat van een samenwerking tussen het Nijmegen Centre for Border Research en het Soeterbeeck Programma, beide onderdelen van de Radboud Universiteit Nijmegen. Een aantal jaren geleden zijn we gestart met het organiseren van periodieke wetenschappelijk-filosofische discussies over mondiale rechtvaardigheid. Voor dit doel is een selecte groep Nederlandse wetenschappers van binnen en buiten de Nijmeegse universiteit uitgenodigd. Er bleek een gemeenschappelijk gevoelde behoefte te bestaan om te verkennen waarom het streven naar een eerlijke wereld voor allen, ongeacht afkomst of woonplek, nog altijd op grenzen stuit, en op welke grenzen in het bijzonder. Het bijeenbrengen van wetenschappers van verschillend pluimage leverde steeds weer boeiende en bevlogen discussies op die in het zoeken naar nuances en verbindingen soms leken op een lijnenspel zoals in het schilderij van Klimt dat op het omslag van dit boek is afgebeeld. Prachtige middagen van academische reflectie, misschien wel zoals academie bedoeld is. Uit de veelheid en rijkdom van alles wat ter tafel kwam is dit boek voortgekomen. Geen samenvatting van de gesprekken, maar eerder een dwarsdoorsnede van de visies en discussies die gevoerd werden, maar door de auteurs uitvergroot en uitgewerkt met de kennis van de gesprekken in het achterhoofd. Wat nu voorligt, is een bundel die klassiek is naar opzet en structuur en tegendraads in haar thematiek. Bewust en onverbeterlijk idealistisch van toon en inhoud.
7
Eerlijke nieuwe wereld.indd 7
19-10-12 17:16:38
Tegen de populistische stroom in die louter wenst te denken in termen van nationaal eigenbelang. En met zinnen die langer zijn dan 140 twitter-tekens. Bedoeld om een perspectief op een andere wereld buiten nauwe blikvensters te schetsen: een eerlijke nieuwe wereld voorbij de nationale grenzen. We danken de wetenschappers die in de afgelopen jaren aan ĂŠĂŠn of meerdere discussies hebben deelgenomen voor hun inzet en hun inbreng. En we danken de auteurs van het boek voor hun bijdragen en de uitgever voor zijn geduld en professionaliteit in het vervaardigen van het boek dat nu voor u ligt. Heel veel leesvreugde gewenst.
8
Eerlijke nieuwe wereld.indd 8
19-10-12 17:16:38
Inleiding: Een oneerlijke wereld Henk van Houtum
1. Een oorverdovende stilte De wereld is ongelijk verdeeld. Dat is geen nieuws. Rijken en armen waren en zijn er in iedere tijd en in iedere samenleving. En die verschillen in welvaart tussen de armen en rijken zijn hardnekkig. Ook in de eenentwintigste eeuw sterven nog steeds talloze mensen als gevolg van armoede terwijl tegelijkertijd mensen sterven als gevolg van een overdaad aan voedsel. De vloek van de armoede en de vloek van de vetzucht gaan gelijk op. Natuurlijk, er is de laatste decennia een toenemende publieke en politieke aandacht voor ontwikkelingsverschillen en dat heeft zeker tal van positieve effecten gehad. Maar de huidige mondiale verdeling tussen armen en rijken is nog steeds niets minder dan schrijnend te noemen. En daar lijkt voorlopig ook geen werkelijke verbetering in te komen. Enkele kerngegevens om een beeld te schetsen:1 • Meer dan een miljard mensen leeft op minder dan een dollar per dag (gemeten in relatieve koopkracht: ‘purchasing power parity’ of ‘ppp’). • Bijna 3 miljard mensen − dat is bijna dan de helft van alle mensen op aarde − hebben minder te besteden dan 2,50 dollar per dag (ppp). • Bijna 80% van de mensheid leeft van minder dan 10 dollar per dag (ppp). 1
Zie ook www.globalissues.org.
9
Eerlijke nieuwe wereld.indd 9
19-10-12 17:16:38
• Een kleine groep mensen, in totaal 6% van de mensheid, heeft bijna 59% van de mondiale rijkdom in handen. Als je de rijkste 20% van de mensen bekijkt is dat zelfs driekwart van de mondiale welvaart. • Het nationale inkomen van de ca. 40 armste landen is minder dan het bezit van de 7 rijkste individuen op aarde. • Eén van de rijkste landen ter wereld en het land met de meeste rijke mensen ter wereld, de Verenigde Staten, hoort tegelijkertijd ook tot de landen met het grootste binnenlandse verschil tussen arme en rijke inwoners. • Het welvaartsverschil tussen de armste en rijkste landen is de afgelopen twee eeuwen exponentieel toegenomen. • Iedere dag sterven er ca. 22.000 kinderen onder de vijf jaar als gevolg van armoede (dat is jaarlijks iets meer dan 8 miljoen). • Ongeveer de helft van alle kinderen leeft in armoede. • Armoedeziekten als tuberculose, ondervoeding en kindersterfte eisen vergelijkbare aantallen slachtoffers als extreme welvaartsziektes zoals obesitas, diabetes en hart- en vaatziekten. • Iets meer dan 10% van de mensheid gebruikt bijna 85% van het voorradige water. • Terwijl op veel plekken op de wereld gebrek is aan elementaire zaken als voedsel en schoon drinkwater, gooit men elders tonnen aan overgebleven voedsel weg en sproeit men dagelijks met schoon drinkwater groene golfterreinen in de woestijn. • Jaarlijks wordt er alleen al in de Verenigde Staten meer geld aan cosmetica besteed dan nodig zou om alle kinderen ter wereld naar school te laten gaan. • Voor minder dan 1% van de jaarlijkse hoeveelheid geld die gespendeerd wordt aan wapens, kunnen alle kinderen op de wereld onderwijs ontvangen. Gezien deze dramatische cijfers zou je redelijkerwijs verwachten dat een bestrijding van de persistente mensonwaardige ongelijkheid op aarde de eerste, meest vanzelfsprekende en onaantastbare prioriteit is van de mensheid. En dat het niet uitmaakt voor de morele waarde van een mensenleven, waar iemand geboren is,
10
Eerlijke nieuwe wereld.indd 10
19-10-12 17:16:39
welk geloof, geslacht of huidskleur iemand heeft, of waar iemand woont. Dat alle mensen gezamenlijk problemen als kindersterfte, toegang tot gezondheidszorg en schoon water te lijf gaan. Dat de successen en de mislukkingen van armoedebeleid dagelijks voorpaginanieuws zijn in alle kranten. Dat een aanzienlijk deel van het budget voor onderzoek en onderwijs gericht is op het vinden van creatieve, wetenschappelijke oplossingen. Dat we, kortom, er alles aan doen om iedereen een fatsoenlijk en menswaardig bestaan te bezorgen. Maar niets is minder waar. De mondiale armoedekloof tussen mensen is nauwelijks een onderwerp van publiek debat. Nederland is daarop helaas geen uitzondering. Het onderwerp krijgt hier nauwelijks aandacht. Het wordt weggedrukt door het nationale nieuws en door mediale hypes als de Hedwigepolder, ruzies binnen politieke partijen, kopvoddentaks, files, consumentenvertrouwen en begrotingstekort. De eenzame politicus die het waagt de armoede in de wereld als een gelijkwaardig of zelfs belangrijker probleem te beschouwen, loopt het risico te worden weggehoond. In verkiezingsdebatten is het onderwerp buitenland, als het al ter sprake komt, vaak zelfs gereduceerd tot ‘Brussel’. En dan gaat het meestal over de mate van afdracht van nationale soevereiniteit of over hoeveel geld het buitenland of de buitenlanders ‘ons’ kosten. In dit opzicht is Nederland helemaal niet uniek. Een naar binnen gekeerd politiek klimaat kenmerkt feitelijk alle 196 staten op de wereld. De armoede elders wordt vaak bejegend met een berustend schouderophalen, soms met verwijten van falend beleid in arme landen zelf, en in het beste geval met een gevoel van onmacht. Grensoverschrijdende, mondiale politieke tegengeluiden zijn schaars.Wat overheerst is een oorverdovende stilte.
2. De wereld is geen blokkendoos Intussen groeit de ongelijkheid gewoon verder. En dat terwijl we in deze eenentwintigste eeuw – misschien wel voor het eerst in de geschiedenis − de organisatorische en technische mogelijkheden hebben om ieder mens een redelijk bestaan te geven. Dat we die
11
Eerlijke nieuwe wereld.indd 11
19-10-12 17:16:39
mogelijkheden niet benutten is buitengewoon teleurstellend. We weten ervan, maar we doen er maar weinig aan. En dat is dus veel vaker het resultaat van niet willen dan van niet kunnen. Het laten voortbestaan van de mondiale armoede is vooral het resultaat van moreel-politieke keuzes die gemaakt worden in zowel de arme als de rijke landen. Meer dan het belang van de wereld wordt primair het strategische belang en de onaantastbaarheid van nationale grenzen en van de nationale welstand benadrukt. En precies dat, die vooropstelling van de nationale grenspolitiek, frustreert elk idealistisch streven naar grotere mondiale rechtvaardigheid. Ondanks vele eeuwen van internationale handel, een groeiende uitwisseling van goederen, diensten en kapitaal en mondiale migratiestromen van mensen wordt er nog steeds gedaan alsof de wereldkaart van omlijnde nationaal gekleurde vakjes de dagelijkse menselijke realiteit weerspiegelt met de grenslijn als een denkbeeldig gerechtvaardigd einde van de horizon. In werkelijkheid is de wereldkaart allang een wirwar van verbindingen en vervlechtingen geworden als was het een artistiek lijnenspel van een tekening van Klimt (zie de omslag van deze bundel).Want uiteraard is geen welvaartsstaat autarkisch. De welvaart van een land is in belangrijke mate afhankelijk van de mate waarin mensen in dat land erin slagen om te kunnen inspelen op mondiale trends en interdependenties. De Europese Unie is daar wellicht het meeste bekende voorbeeld van, zoals ook Ben Crum in deze bundel laat zien. De Nederlandse welvaart na de Tweede Wereldoorlog is voor een belangrijk deel te danken aan de export in en naar Europa, en daarvoor in de Gouden Eeuw dankten we onze welvaart mede aan de (koloniale) exploitatie van gebieden elders. Om uit de veelheid aan mondiale connecties, stromen, verbindingen en interdependenties nog altijd nationaal begrensde containerstaten te destilleren is dus economisch archa誰sch en na誰ef. De wereld is geen blokkendoos. De economie draait juist op de onderlinge verwevenheid en interdependentie van staten. Een binnen grenslijnen opgehokte economie is in een tijdperk waarin bewust gezocht wordt naar de optimalisatie van mondiaal telefoonverkeer, internet, satellietverbindingen, radio- en televisietransmissies
12
Eerlijke nieuwe wereld.indd 12
19-10-12 17:16:39
en de profijtelijke handel in grondstoffen en eindproducten, een anomalie. Grensoverschrijdende handel en wandel, niet statelijke autarkie of schuilen achter de dijken, passen bij de economie van vandaag. Het klassieke onderscheid tussen strikt intranationaal en strikt internationaal is dan ook een illusie (Pogge, 2008). Het is niet alleen irreëel maar ook normatief uiterst dubieus. Het maakt namelijk alles wat de staatsgrenzen overschrijdt tot een exceptie. De boodschap die daarmee wordt verkondigd is dat de statelijke indeling van de wereld vanzelfsprekend, gegeven en moreel juist is en dat ieder land de illusie kan koesteren dat problemen die zich buiten die grenzen voordoen in principe niets te maken hebben met de eigen politieke keuzes en economische strategieën. Dat wringt. Het is alsof het nastreven van het nationale eigenbelang alleen nationaal gelegitimeerd hoeft te worden, zelfs als dat direct of indirect gevolgen heeft voor de welvaart van anderen buiten de nationale grenzen. Dat is in moreel opzicht echter helemaal niet vanzelfsprekend. Waarom accepteren we mondiaal meer onrecht dan op nationaal niveau (zie ook Goodin, 1988;Wenar, 1993)? Waarom moeten de armen die buiten de nationale grenslijn wonen zich tevreden stellen met liefdadigheidsgiften, terwijl dat voor de armen binnen de nationale grenslijn nooit geaccepteerd zou worden? Waarom schreeuwen we moord en brand als Amanda uit Assen 3% moet inleveren, maar zwijgen we in alle talen als Alisha in Abuja vreselijke honger lijdt tot de dood erop volgt? Waarom hebben we in de vorm van gemeenschappelijk betaalde belastingen wél een herverdelingsmechanisme voor Amanda maar niet voor Alisha? Terwijl het in beide gevallen mensen zouden kunnen zijn die we persoonlijk niet kennen en voor wie we a priori ook geen vriendschappelijke of familiaire gevoelens koesteren. Wat maakt de verbeelde gemeenschap die we ‘natie’ noemen zó speciaal dat we op basis van haar toevallig ontstane grenzen een onderscheid maken naar armoede van mensen maken, zelfs tot de dood aan toe? De mondiale rechtvaardigheid stuit kortom letterlijk op nationale grenzen. Maar wat zijn grenzen eigenlijk? Een territoriale grens laat zich definiëren als een abstract idee van en geloof in de aanwezigheid en continuïteit van een ruimtelijk bindende macht, die
13
Eerlijke nieuwe wereld.indd 13
19-10-12 17:16:39
geobjectiveerd wordt in dagelijkse sociale praktijken (Van Houtum, 2009; 2010a). Grenzen moeten dus breed worden opgevat, namelijk als dynamische, overwegend nationale strategische praktijken en niet alleen als fysieke territoriale afbakeningen of louter als lijnen op de kaart. Nationale grenzen maken een verschil in de ruimte door het geloof dat eraan gehecht wordt en de macht waarmee dat geloof wordt bekrachtigd. Daarmee scheppen grenzen afstand en classificeren en demarceren ze soevereiniteit in de ruimte. Per definitie zijn grenzen daarom partieel en selectief, zowel in hun representatie als in de belangen die ze dienen. Ze sluiten sommige gebieden en sommige mensen in en andere gebieden en andere mensen buiten. Grenzen zijn zodoende niet gegeven of vanzelfsprekend, ze zijn altijd afhankelijk van interpretatie en de uitleg die er door een politieke ideologie aan gegeven wordt. Het maken van statelijk vastgelegde verschillen in de ruimte, is kortom het maken van een onderscheid tussen mensen van hier en van daar. Nationale grenzen zijn aldus beschouwd een vorm van gelegaliseerde discriminatie. Dat is op zich nog geen moreel probleem. Want discriminatie tussen mensen, het maken van onderscheid, is onvermijdelijk. Of het nu om het kiezen van een huwelijkspartner, een selectie voor een voetbalteam of een werknemer voor een bedrijf gaat, er wordt voortdurend onderscheid gemaakt tussen mensen. Maar wat het negentiende-eeuwse ideaal van de exclusief begrensde natiestaat, zeker in deze tijd van mondiale vervlechting, normatief dubieus maakt is dat er nog altijd een onderscheid wordt gemaakt tussen mensen op basis van iets waar die mensen niets aan kunnen doen en dat zij ook niet kunnen veranderen, namelijk hun geboortegrond en/of bloedverwantschap.2 Er wordt een ethisch verschil gemaakt tussen mensen die op de eigen grond of uit ingezetenen zijn geboren en zij die dat niet zijn. De norm is dus de vorming en bevestiging van gesegregeerde thuislanden op basis van exclusieve morele verwantschappen. De leuze ‘eigen volk eerst’, waarbij ‘eigen’ wordt gedefinieerd in termen van bloed- en bodem2
Het Nederlandse woord allochtoon (allos = anders, chtonos = aarde, grond) is illustratief voor deze geboortegrondpolitiek.
14
Eerlijke nieuwe wereld.indd 14
19-10-12 17:16:39
verwantschap, is als het gaat om mondiale rechtvaardigheid dus geen uitzondering of onsmakelijke anomalie, maar staande praktijk.Tegelijkertijd en in schril contrast daarmee is het in veel landen bij wet verboden om intern te discrimineren naar afkomst. Waar iemand woont, binnen welke provincie- of gemeentegrenzen, mag niet uitmaken bij bijvoorbeeld een sollicitatie. Of iemand uit Assen komt of uit Almere mag geen rol spelen voor zijn of haar kansen. In Nederland is dat zelfs vastgelegd in het allereerste artikel van de Grondwet. Toch is discriminatie op afkomst precies wat aan de grens zelf wel wordt gedaan. Dat dergelijke discriminatie bepalend kan zijn voor de rest van iemands leven behoeft geen uitgebreid betoog. Iemand die geldt als Mexicaan omdat hij of zij op Mexicaanse grond wordt geboren heeft doorgaans een ander toekomstperspectief dan iemand die net aan de andere kant van de grens, in de Verenigde Staten, wordt geboren.Wanneer je het principe hanteert van morele gelijkwaardigheid van individuen en mondiale kansengelijkheid, dan is het criterium van geboortegrond of bloedverwantschap geen rechtvaardige grond om onderscheid te maken tussen mensen of om ongelijkheid te rechtvaardigen. Maar dat laatste is dus precies wat er nu nog steeds wél gebeurt. Daarmee lijkt de aldus begrensde samenleving verdacht veel op het feodale systeem van privileges en kansenongelijkheid (Carens, 1987). Want we leven in een wereld van begrensde natiestaten waarvan het lidmaatschap en daarmee de toekomst van mensen in belangrijke mate wordt bezegeld door het land waar ooit hun wieg stond (Van Houtum, 2010b).
3. Politieke ideologieën en hun grenzen Dat het vasthouden aan nationale grenzen onvoldoende grond is om een mondiaal armoedeverschil te rechtvaardigen, is iets wat de drie grote politieke ideologieën − liberalisme, confessionalisme en socialisme – in principe ook onderschrijven, althans als we kijken naar hun eigen grondbeginselen. Alledrie hebben ze in de kern een duidelijke grensoverschrijdende morele inslag. Want als bijvoorbeeld liberalen hun eigen ideologie werkelijk serieus nemen, dan
15
Eerlijke nieuwe wereld.indd 15
19-10-12 17:16:39