Berlijn
Reisgids vooR de Bewuste BezoekeR
Berlijn tekst en foto’s: katharina kunter tekstbewerking: Anko Beldsnijder
Meinema | Averbode
de Reisgids voor de bewuste bezoeker richt zich op diegenen die bewust op zoek zijn naar de geschiedenis, de cultuur, de spiritualiteit en de godsdienst(en) van het land, de regio of de stad die zij bezoeken. Niet alleen sporen uit de oudheid, maar ook recente geschiedenis en hedendaagse uitingen van spiritueel leven komen aan bod. de locale keuken en de natuur krijgen eveneens aandacht. de reisgidsen bieden in kort bestek achtergrondinformatie, maar ook beschrijvingen van routes en wandelingen die het betreffende gebied op een verrassende wijze ontsluiten voor geïnteresseerde reizigers. de Reisgids voor de bewuste bezoeker leent zich voor gebruik vóór, tijdens en na de reis en verhoogt uw reisplezier. Redactie: Jan Hofstra, Piet van Midden en Piet van veldhuizen verschenen: - Piet van Midden, Israël en de Palestijnse Gebieden (tweede druk) - Peter Morée, Praag - katharina kunter, Berlijn - Piet van veldhuizen, Polen in voorbereiding: - Piet van Midden, Jordanië - Paul van der velde, Boeddhistisch India - Jielis van Baalen, Egypte - Huibert teekens, Amsterdam www.uitgeverijmeinema.nl www.averbode.com/religie Boekverzorging: studio Anton sinke, Nieuwerkerk a/d iJssel isBN 978 90 211 4198 5 (Nederland) isBN 978 90 317 2638 7 (België) NuR 512 d/2008/39/74 © 2008 uitgeverij Meinema, zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud 1. MetRoPool zoNdeR ceNtRuM .....................................................................................9 2. HelP! BeRliJN, duitseRs eN HuN gescHiedeNis........................................................11 - oorsprong ..................................................................................................................12 - de Middeleeuwen ......................................................................................................13 - de vroeg-moderne tijd ..............................................................................................19 - industrialisatie in de negentiende eeuw.....................................................................31 - Politieke stagnatie en de eenwording van duitsland .................................................33 - gründerzeit ...............................................................................................................33 - Revolutie, geweld en oorlog.......................................................................................34 - de gouden Jaren .......................................................................................................35 - de Bruine Jaren ..........................................................................................................37 - koude oorlog .............................................................................................................41 - de Wende in 1989.......................................................................................................44 3. Het ModeRNe BeRliJN: ‘ARM, MAAR sexy’..................................................................46 - Berlijn is failliet ..........................................................................................................49 - ‘ich bin schwul und das ist auch gut so’: homosexualiteit en Berlijn ...........................50 - kinderen in Berlijn en de babyboom in Prenzlauer Berg .............................................52 4. ‘veRgANgeNHeitsBewältiguNg’: de HistoRiscH Bewuste duitseR eN ziJN gescHiedeNis ...............................................................................................................54 - Nationaal-socialisme ..................................................................................................56 - de tweede wereldoorlog ............................................................................................75 - ddR ............................................................................................................................89 5. oNtdekkiNgstocHteN dooR de stAdsdeleN............................................................98 - charlottenburg-wilmersdorf ....................................................................................100 • Het mooiste warenhuis van duitsland: wertheim..................................................103 • Heinrich zille – schilder van de gewone man........................................................107 • olympische spelen 1936 .......................................................................................108 • wandeling in de voetsporen van dietrich Bonhoeffer............................................111
5
- tempelhof-schöneberg.............................................................................................114 • ‘My little kraut’: Marlene dietrich .........................................................................121 - steglitz-zehlendorf ..................................................................................................122 • dorpskerk in het verzet: st.-Annen in dahlem ......................................................125 - wannsee...................................................................................................................127 - Friedrichshain-kreuzberg..........................................................................................133 - Pankow (weißensee, Prenzlauer Berg) .....................................................................141 • wladimir kaminer: een Russische duitser met cultstatus .....................................149 - wandeling door Prenzlauer Berg en Mitte: in het voetspoor van de protestantse ddR-oppositie ..........................................................................................................150 - Berlin-Mitte..............................................................................................................156 • wereldhoofdstad germania ..................................................................................157 - Mitte: .......................................................................................................................162 • ‘ik ben een communist, geen idioot’: Bertolt Brecht en het Berliner ensemble .....164 • de Humboldt-universiteit .....................................................................................166 - de spandauer vorstadt en het scheunenviertel ........................................................172 • otto weidt – een Berlijnse oskar schindler ..........................................................178 6. Bewust ReizeN Met tReiN, Boot, Bus eN Fiets.......................................................180 - Bus 100: van west naar oost ....................................................................................181 - de Ringbahn: een rondje Berlijn ...............................................................................183 - Berlijn per boot ........................................................................................................187 - Met de fiets langs de Berlijnse muur ........................................................................190 7. Met kiNdeReN oP stAP .............................................................................................191 - Musea voor kinderen ...............................................................................................192 - käthe kruse: de duitse Barbie ..................................................................................193 - in het spoor van Emiel en zijn detectives ...................................................................195 8. sPiRituele PlAAtseN oM tot Rust te koMeN ........................................................198 - Het stiltecentrum in de Brandenburger tor ..............................................................198 - Het dorotheenstädtischer Friedhof ..........................................................................201 - de joodse begraafplaats schönhauser Allee .............................................................203 - Het Boeddhistische Huis in Frohnau .........................................................................206 - Rixdorf, een Boheems dorp midden in Berlijn...........................................................208
6
9. PRAktiscHe tiPs.........................................................................................................213 - eten en drinken in Berlijn ........................................................................................213 - de ‘Berliner schnauze’ ..............................................................................................214 - kranten ...................................................................................................................215 - weer.........................................................................................................................216 - vervoer ....................................................................................................................216 - eerste hulp ...............................................................................................................217 - tijdsplanning............................................................................................................217 10. BeRliN iN Boek eN FilM.............................................................................................219 - schrijvers over Berlijn ..............................................................................................219 - Bibliografieën in Berlijn............................................................................................220 - geschiedenis van Berlijn...........................................................................................220 - websites ..................................................................................................................220 - Films ........................................................................................................................221 Registers ......................................................................................................................222 dankwoord...................................................................................................................228
7
1 | Metropool zonder centrum Berlijn heeft als geen andere stad een centrale en cruciale rol in de moderne europese geschiedenis gespeeld. de industriële Revolutie, het Nationalisme, het Fascisme, de eerste en tweede wereldoorlog, de koude oorlog en de deling van duitsland hebben hier bijzondere sporen achtergelaten. dat maakt Berlijn tot een unieke spiegel van de geschiedenis. toch is Berlijn beslist niet alleen historie. Het is een van de snelst veranderende en meest fascinerende steden van europa, een wereldstad, open, dynamisch en met flair. vooral na de val van de Muur is de stad in een stroomversnelling gekomen. ze heeft zich stormachtig ontwikkeld en kent een rijk en levendig cultureel leven. omdat het leven in de hoofdstad relatief goedkoop is en ook de huren laag zijn, trekken vooral jonge mensen van over de hele wereld hierheen. ‘Berlijn is meer een werelddeel dan een stad’, zei de romantische duitse schrijver Jean Paul over deze stad in de achttiende eeuw. dat is vandaag méér waar dan ooit. Berlijn is een uitgestrekte stad met vele aspecten, die men niet in drie dagen ‘gezien’ kan hebben. Bovendien is de structuur van Berlijn niet echt gemakkelijk te doorgronden, want er is geen centrale binnenstad zoals in Rome, londen of Praag. in Berlijn vormen de verschillende districten, stadsdelen en buurtjes samen de kern van de stad. deze grote
verscheidenheid is het kenmerk van Berlijn. de toerist die Berlijn bezoekt en zo snel mogelijk de highlights van het centrum wil bekijken, krijgt daarom slechts een zeer beperkt beeld van de stad. Het ‘echte Berlijn’ zal voor hem of haar verborgen blijven. deze reisgids is bestemd voor bezoekers en Berlijnfans die meer willen dan oppervlakkig rondkijken. dit Berlijnboek kan op verschillende manieren worden gebruikt – bij de voorbereiding van een trip en op reis, ter verdieping voor kenners van de stad, of gewoon om te lezen ter ontspanning. Het boek biedt diverse invalshoeken om de stad te ontdekken. Het is gestructureerd naar thema’s en naar stadsdelen. de bezoeker kan vervolgens zelf bepalen waar hij of zij het zwaartepunt van een bezoek wil leggen. uitgangspunt van het boek is dat een inten-
Berliner Bär
9
Het centrum van de Duitse politiek: de Rijksdag.
se reiservaring niet ontstaat door een rondrit langs zoveel mogelijk bekende bezienswaardigheden, maar juist door concentratie op bijzondere gebouwen, opmerkelijke personen of een boeiend stadsdeel.
Tip. in deze magazines is tevens een complete adreslijst van musea, theaters en andere organisaties opgenomen. tot slot: u vindt hier geen aanbevelingen met betrekking tot restaurants, clubs en andere uitgaansgelegenheden. er zijn in Berlijn zo veel gezellige, bijzondere of elegante bars, cafĂŠs en restaurants dat het onmogelijk zou zijn een representatief overzicht te maken. voor iedereen is er iets passends en betaalbaars te vinden. wie Berlijn met al haar facetten bewust gaat ontdekken, zal ook de historische schaduwzijden van de stad leren kennen. de bezoeker zal daarbij al snel ervaren dat hij of zij niet alleen geconfronteerd wordt met levenloze, gestolde geschiedenis, maar dat de ontdekkingsreis ook de eigen, bewuste waarneming van het heden beĂŻnvloedt.
Het beste kan deze reiswijzer worden gebruikt in combinatie met een grote stadsplattegrond met stratenregister. in dit boek worden steeds de wegen, straten en haltes van het openbaar vervoer aangegeven, maar als u van de beschreven routes wilt afwijken is een plattegrond een onmisbaar hulpmiddel. Natuurlijk kunt u ook voorbijgangers om hulp vragen of een blik werpen op de grote stadsplattegronden die u aantreft bij ieder u- en s-Bahnstation en bij elke tramhalte. op het internet kunt u uitzoeken waar u wilt overnachten, en over culturele evenementen kunt u lezen in de Berlijnse kranten of de tweewekelijks verschijnende evenementenmagazines Zitty of
10
2 | Help! Berlijn, Duitsers en hun geschiedenis Hoe zoekt u nu uw weg in een stad waarin u op elke straathoek met de duitsers en hun geschiedenis geconfronteerd wordt? Natuurlijk zou u kunnen proberen om beide zoveel mogelijk te ontlopen; dat is echter niet zo makkelijk. Al bij aankomst op het station of de luchthaven zal de bezoeker kunnen vaststellen dat Berlijn niet zo multicultureel en internationaal oogt als Amsterdam, Brussel, londen of New york. Autochtone duitsers en allochtonen met een onopvallende, vooral (oost-)europese achtergrond domineren het straatbeeld, behalve in stadswijken als wedding, Neukölln of kreuzberg. inmiddels kunt u met de engelse taal een heel eind komen. wat zeker heeft geholpen is dat alle chauffeurs van het Berlijnse openbaar vervoer voor het wereldkampioenschap voetbal van 2006 engelse les hebben gehad. zo konden ze internationale reizigers ook in het engels te woord te staan. Maar zelfs wie geen duits spreekt en met een grote boog om alle historische gebouwen en monumenten heenloopt, moet rekening houden met toeristen die in de buurt van de Potsdamer Platz vragen: ‘And where is the bunker?’ Bezoekers van Berlijn worden tegen wil en dank met duitsland, de duitsers en hun geschiedenis geconfronteerd. dat is echter geen reden tot paniek. de duitse en Berlijnse geschiedenis is meer dan alleen Hitler, de Holocaust en de
stasi – en de hedendaagse duitsers kunnen leuke en openhartige gesprekspartners zijn. daarvan raken in elk geval steeds meer duitsers overtuigd. zo was er in 2006 op de duitse bestsellerlijsten een boek te vinden van de bekende journalist Matthias Matussek, lange tijd redacteur bij het weekblad Der Spiegel. zijn boek had de titel: Wir Deutschen. Warum uns die andern gern haben können. (wij duitsers. waarom anderen van ons zouden kunnen houden). over de duitsers, Berlijn en geschiedenis schrijft hij: ‘[Berlijn] is de meest ontspannen metropool ten westen van Moskou en ten oosten van lissabon. wie denkt er nu in het stompzinnige triomfalistische londen of het nog stommere, brallerige New york na over het drama van de geschiedenis? in Berlijn doe je daarentegen de hele tijd niets anders.’ om u tijdens een bezoek een beetje een Berlijner of Berlijnse te kunnen voelen, helpt het om wat meer van de geschiedenis te weten. Historische gebeurtenissen in Berlijn waren meestal een spiegel van de duitse (en europese) geschiedenis – maar vaak waren de gebeurtenissen hier sterker, intensiever, dramatischer, gekker of interessanter. dit hoofdstuk over de geschiedenis van Berlijn is daarom bedoeld als hulpmiddel om belangrijke thema’s, personen, gebeurtenissen en jaartallen waarover in
11
deze reisgids wordt geschreven in een historisch perspectief te kunnen plaatsen.
gelegen. ook bouwden ze hun huizen aan waterwegen. de naam Berlijn dateert vermoedelijk uit de beginperiode van deze slavische vestiging: de lettercombinatie ‘brl’ stamt uit het oud-slavisch en betekent moeras, drassig land, vochtige plaats. Berlijn was dus een droge plaats aan het water van de spree.
Oorsprong de eerste sporen van menselijke aanwezigheid in de omgeving van Berlijn dateren uit de prehistorie, van ca. 60.000 v. c. wie zich hier meer in wil verdiepen kan terecht in het Museum für vor- und Frühgeschichte in schloss charlottenburg, waar de bezoeker een tocht vanuit het stenen tijdperk via de brons- en ijzertijd tot in de Middeleeuwen kan maken. Hier kunt u onder andere de beroemde gouden hoed uit de bronstijd zien (www.smb.museum/mvf). ook kunt u een excursie maken naar het museumdorp düppel in de wijk zehlendorf. dit is een openluchtmuseum waar een heel Middeleeuws dorp met omgeving is gereconstrueerd met alles wat daar bijhoort: dieren, planten en gereedschap. u kunt hier als verfrissing zelfs een origineel ‘heksendrankje’ drinken (www.dueppel.de). Rond 1170 vestigden zich in düppel de eerste mensen. veertien jaar eerder had Albrecht i von Brandenburg, ook wel Albrecht de Beer genoemd (1100-1170), de slavische vorst Jaxa von köpenick verslagen. Hij veroverde het gebied dat tegenwoordig de Mark Brandenburg wordt genoemd (Mark = grensgebied) en werd in 1157 de eerste markgraaf van Brandenburg. dit gebied werd toen bewoond door slavische volkeren. de slaven waren in de zesde eeuw naar dit nagenoeg onbewoonde land getrokken en hadden zich op plaatsen gevestigd waar vroeger germaanse nederzettingen hadden
onder Albrecht i en zijn opvolgers ontstonden meer nederzettingen en ook de eerste kloosters in de regio Berlijn. voor de markgraven was het van belang dat ze het verkregen land zo goed mogelijk tegen de slaven verdedigden. daarvoor pasten ze een dubbele strategie toe: enerzijds probeerden ze nieuwe, christelijke kolonisten voor de Mark Brandenburg te werven. Rond 400.000 mensen gaven in de twaalfde en dertiende eeuw gehoor aan de oproep om zich in het oosten te vestigen. een belangrijke groep nieuwe kolonisten was afkomstig uit vlaanderen. zij waren vaak door verwoestende stormvloeden verdreven en daarom blij dat ze zich hier in het oosten konden vestigen. Met hun kennis van dijkbouw konden ze bovendien veel bijdragen aan het indijken van de elbe en de Havel; hiermee werd omstreeks 1160 begonnen. veel vlamingen vestigden zich in het huidige Fläming in het zuidwesten van Brandenburg. de christelijke kolonisten vormden al snel een duidelijk tegenwicht tegen de slavische niet-christelijke bevolking. de markgraven probeerden ook economisch succesvolle christelijke bevolkingsgroepen naar het gebied te lokken. de cisterciënzer-
12
orde stichtte in 1180 het klooster in lehnin en in 1258 het klooster van chorin. de restanten van deze twee prachtige kloostercomplexen zijn een bezoek meer dan waard. Het klooster van lehnin bij Brandenburg aan de Havel is bijvoorbeeld een mooie pleisterplaats voor wie met de auto vanaf het westen naar Berlijn rijdt. een bezoek aan het klooster chorin (www.kloster-chorin.com) is een mooi doel voor een middagexcursie. Naast de cisterciënzers werd ook de orde van de tempeliers uitgenodigd zich in het gebied te vestigen. Hun nederzetting lag in de hedendaagse stadswijk tempelhof, die zijn naam dan ook aan deze orde heeft te danken. tegenwoordig zijn in tempelhof overigens nog de door de tempelridders aangelegde vijvers en de dorpskerk uit 1250 te bezichtigen; beide maakten ooit deel uit van het toenmalige vestingcomplex.
het gebied deze naam). Beide nederzettingen groeiden gestaag en ontwikkelden al snel een stedelijk karakter. Berlijn en cölln kregen waarschijnlijk al rond 1230 stadsrechten; hier is echter geen schriftelijk bewijs voor. Men zegt daarom weleens dat Berlijn een stad zonder geboortebewijs is. Het eerste officiële bewijs voor het bestaan van de handelsplaats cölln dateert uit 1237. Berlijn wordt voor het eerst in een document uit 1244 vermeld. Met dat jaar begint officieel de geschiedenis van Berlijn. de ontwikkeling van Berlijn bleef nauw verbonden met die van cölln, en dat kwam niet alleen door de nieuwe, lange brug die de beide steden sinds de veertiende eeuw met elkaar verbond. Nadat Berlijn en cölln in 1305 waren samengevoegd tot een bestuurlijke eenheid, groeide de dubbelstad gestaag verder. er werden marktpleinen aangelegd en een gemeenschappelijk stadhuis gebouwd. ook werd de stad door een stadsmuur versterkt. Resten daarvan zijn nu nu nog te zien in de littenstraße. Beide steden werden in de veertiende eeuw in het Hanzeverbond opgenomen.
De Middeleeuwen Handelsplaats Berlijn een gunstig gelegen droge strook bij een doorwaadbare plek in de rivier de spree werd de plaats waar Berlijn ontstond. Hier konden beladen wagens de spree oversteken om hun weg te vervolgen over de bekende handelswegen. ze konden hier echter ook pauzeren en hun reis later voortzetten. zo ontstonden tussen 1180 en 1220 aan beide kanten van de oversteekplaats nederzettingen met elk een eenvoudige houten kerk. op de noordelijke rechteroever ontstond Berlijn en op het zuidelijke zandeiland cölln (veel mensen uit het gebied rond keulen vestigden zich hier en zo kreeg
13
De drie oudste kerken
heilige Nicolaas, de bisschop van Myra. Als de beschermheilige van schippers, kooplieden, kinderen en bakkers sprak hij sterk tot de verbeelding van de mensen die Berlijn tot bloei lieten komen. in het begin was de st. Nikolaikerk een laatromaanse basiliek met drie schepen. Rond 1260 sloopten de steeds welvarender wordende burgers van Berlijn het langschip van de kerk en bouwden een nieuwe driebeukige hallenconstructie met kruisvormige pilaren. daardoor werd de kerk een van de vroegste hallenkerken in de Mark Brandenburg, die overigens in 1264 voor het eerst in een officieel geschrift wordt vermeld. een grote brand in 1380 legde de kerk vrijwel volledig in de as, evenals zo goed als alle andere middeleeuwse gebouwen in de directe omgeving. Het zou bijna honderd jaar duren voordat de st. Nikolai opnieuw werd opgebouwd: dit keer als een hallenkerk met drie schepen uit baksteen. de gerestaureerde overblijfselen van deze hallenkerk bevinden zich aan de Nikolaiplatz. ongeveer in dezelfde periode waarin de Nikolaikirche werd gebouwd, namelijk rond 1249, vestigden zich in Berlijn monniken van de franciscaner orde. in 1252 hielden de franciscanen hier voor het eerst een provinciaal kapittel (jaarvergadering). Aanvankelijk vergaderden zij waarschijnlijk in een kerk van ruwe steen bij de stadsmuur. van 1250 tot 1265 bouwden ze vervolgens een echt franciscanerklooster uit baksteen aan de toenmalige stadsrand, eveneens
gelijktijdig met de economische opbloei drukte het christendom een steeds grotere stempel op de stad en werd Berlijn het religieuze centrum van de streek. de buurt rondom het hedendaagse Nikolaiviertel was het middelpunt van het middeleeuwse Berlijn. daar is niet alleen de Molkenmarkt, het oudste marktplein van de stad, te vinden, maar ook de oudste kerk van Berlijn. de restanten uit die tijd geven tegenwoordig nog maar nauwelijks een indruk van de middeleeuwse stad. Het is echter wel mogelijk om delen van de drie oudste kerken van Berlijn te bekijken tijdens een wandeling door deze buurt. Het startpunt van deze wandeling is de Nikolaikirchplatz. Hier werd tussen 1220 en 1230 de eerste stenen kerk van Berlijn gebouwd, namelijk de parochiekerk st. Nikolai. deze kerk werd vernoemd naar de
Ouderwets vervoer op de Nikolaikirchplatz. Nikolaikirche met daarvoor de oudste kroeg van Berlijn.
14