Evangelische kuieringen:Een Evangelische kuiering
09-12-2008
10:43
Gert van Klinken is docent kerkgeschiedenis aan de Protestantse theologische Universiteit in Kampen. Henk Reitsma was docent nieuwste geschiedenis aan de letterenfaculteit van de Vrije Universiteit in Amsterdam.
Van Klinken en Reitsma Evangelische kuieringen
Betje Wolff en Aagje Deken beschrijven in 1787 in hun Brieven van Abraham Blankaart diens ‘evangelische kuiering’ langs de vele kerken van de hoofdstad. De tocht wordt zo omschreven dat de lezer die gemakkelijk zelf kan maken. Meer dan tweehonderd jaar na dato verschijnt van deze ‘evangelische kuiering’ een bij de tijd gebrachte versie die uit vier wandelingen bestaat. In het Calvijnjaar 2009 valt de aandacht daarbij op diens geestelijke nazaten in Amsterdam. Wie de calvinisten waren en wat zij wilden, waar zij kerkten en hoe het daar toeging, hoe zij zich in het Amsterdamse straatbeeld manifesteerden in politiek bewogen dagen: de lezer komt het aan de weet in deze wandelgids. Net als in de dagen van Betje Wolff en Aagje Deken nodigt Evangelische kuieringen de lezer uit om zelf de stoute schoenen aan te trekken.
Pagina 1
Gert van Klinken en Henk Reitsma
Evangelische kuieringen Wandelgids voor calvinistisch Amsterdam 1600-2000
www.uitgeverijmeinema.nl
NUR 502 ISBN 978 90 211 4217 3
9 789021 142173
Meinema
binnenwerk evangelische kuieringen:binnenwerk evangelische kuieringen
09-12-200
binnenwerk evangelische kuieringen:binnenwerk evangelische kuieringen
Evangelische kuieringen Wandelgids voor calvinistisch Amsterdam 1600-2000 Gert van Klinken en Henk Reitsma Met medewerking van Maarten Aalders, Wim Berkelaar, Ben de Boer en Rinse Reeling Brouwer
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
09-12-200
binnenwerk evangelische kuieringen:binnenwerk evangelische kuieringen
www.uitgeverijmeinema.nl Boekverzorging: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJssel Illustratie omslag: De Dam, gezien naar het noorden met het Stadhuis in aanbouw, door Johannes Lingelbach. Collectie Amsterdams Historisch Museum. Kaartmateriaal: © 2008 DPG, Gemeente Amsterdam
ISBN 978 90 211 4217 3 NUR 502 © 2009 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
09-12-200
binnenwerk evangelische kuieringen:binnenwerk evangelische kuieringen
Inhoud 7
Inleiding
13
Van de Oude naar de Nieuwe Kerk
ca. 7 km.
45
Gereformeerden aan de gracht
ca. 7 km.
63
In het spoor van de Bijltjes
ca. 7 km.
79
Van de Vrije Gemeente naar de Vrije Universiteit
98
Verantwoording
ca. 5+3 km.
102 Persoonsregister 104 Register op plaatsaanduidingen, historische gebeurtenissen, instellingen en genootschappen 108 Verklaring van enkele gebruikte termen
5
09-12-200
binnenwerk evangelische kuieringen:binnenwerk evangelische kuieringen
09-12-200
binnenwerk evangelische kuieringen:binnenwerk evangelische kuieringen
Inleiding Amsterdam staat bekend als intellectueel centrum van het Nederlandse calvinisme in wat geacht wordt het hoogtepunt daarvan geweest te zijn: de ‘gouden’ zeventiende eeuw. Toch is het aantal verwijzingen naar de calvinistische levensopvatting in de imposante bibliografie van Amsterdam niet overdreven groot. Dat heeft met meerdere factoren te maken. Allereerst bleef na 1578, toen de stad Amsterdam overging tot het calvinisme en de Gereformeerde Kerk een dominante positie kreeg, een aanzienlijk deel van de burgerij daarbuiten. Zelfs binnen het protestantisme is het calvinisme slechts een deel van een groter geheel. Anders dan in het Genève van de Franse reformator Jean Cauvin (Johannes Calvijn; 1509-1564) is in Amsterdam nooit een poging gedaan om van de burgerij één grote gereformeerde gemeente te maken. Ten tweede heeft de zelfverzekerdheid waarmee de gereformeerden hun overtuiging uitdroegen (en uitdragen?) naast bewondering ook weerstand opgeroepen. Voor tegenspraak is in Amsterdam altijd ruimte geweest, zij het niet onbeperkt. Zoals bekend wantrouwt het calvinisme eenhoofdig kerkelijk gezag, evenals een overdaad aan kerkelijk ceremonieel. Uitgangspunt is de Bijbel. In het Hebreeuwse of Oude Testament vertelt die over de schepping en de geschiedenis van het joodse volk, in het Griekse of Nieuwe over leven en sterven van Jezus Christus. Het Nieuwe Testament begint met de vier evangeliën, die samen de ‘blijde boodschap’ vormen. Betje Wolff en Aagje Deken beschrijven in 1787 in brief 22 van hun Brieven van Abraham Blankaart diens ‘evangelische kuiering’ langs de vele kerken en de synagoges van de hoofdstad: centraal in al die gebouwen staat de op de Bijbel gebaseerde woordverkondiging. In de tolerante visie van Wolff en Deken geldt dat wat ver-
7
09-12-200
binnenwerk evangelische kuieringen:binnenwerk evangelische kuieringen
bindt belangrijker is dan wat scheidt. Zo’n ruime visie is niet altijd representatief geweest voor de hoofdstroom van het calvinisme. Dat was vanouds geneigd om het streng te nemen met de waarheid. De Bijbel (Schrift) is voor de calvinisten fundament voor leer en leven, iets wat overigens ook geldt voor andere protestanten. Wanneer de calvinisten het in 1578 in de stad voor het zeggen krijgen, wordt de eerder oppermachtige Rooms-Katholieke Kerk ondergronds gedreven. Na jarenlange vervolging door de Inquisitie zijn de gereformeerden zeer op het leiderschap daarvan gebeten. Ze verkeren echter niet in een positie dat ze iemand kunnen dwingen om hun eigen geloof aan te nemen; het recht op gewetensvrijheid verbiedt dat. Bovendien wil de Gereformeerde Kerk dat zelf ook niet: zij erkent alleen vrijwillige leden. Na de scheiding van kerk en staat in 1796 verliest de Gereformeerde Kerk haar voorrechten en wordt zij een kerkgenootschap als alle andere. De naam wordt in 1816 gewijzigd in Nederlandse Hervormde Kerk. Bewuste pogingen om aansluiting te vinden bij de algemene cultuur en de wetenschapsbeoefening van de negentiende eeuw worden door sommigen als een bevrijding ervaren, door anderen als een verwatering van de leer. De orthodoxe oppositie noemt zich liever op de oude manier gereformeerd dan hervormd. Uit deze hoek komen achtereenvolgens de Vrije Universiteit (1880) en de Gereformeerde Kerken in Nederland (1892) voort. Het voorkomt niet
Zinnebeeldige voorstelling van De Liefde op de kansel van de Oosterkerk
8
09-12-200
binnenwerk evangelische kuieringen:binnenwerk evangelische kuieringen
dat het calvinisme getalsmatig steeds verder afzakt naar de positie van kleine minderheid. In 2009, het vierde eeuwfeest van de geboorte van Calvijn, is diens gedachtegoed voor de meeste (maar niet alle) Amsterdammers een aspect van het verleden geworden. Deze wandelgids voert langs enkele plaatsen waar calvinisten hebben geleefd en gewerkt, op zo’n manier dat men zich al gaande een eigen indruk kan vormen. De wandelaar die op zoek is naar het calvinisme van de zeventiende en achttiende eeuw stuit allereerst op de kerkgebouwen, waarin minstens op iedere zondag uit de Bijbel werd (en soms wordt) gepreekt. Daarnaast zijn er de vele blijken van aandacht voor de wezen, weduwen en armen. Een kerk zonder diaconaat is ondenkbaar. De twee figuren die de wandelaar in dit boekje het vaakst tegen zal komen heten Abraham Kuyper (18371920) en Jeanne Marie de Vrijer-Struijs (1877-1944). Kuyper is de man van actie, stichter van de Vrije Universiteit en talloze andere projecten, de ‘Geweldige’ die meent dat ook (juist) in een tijd van democratie mogelijkheden genoeg bestaan om de samenleving onder het beslag te brengen van het calvinisme. De VrijerStruijs is hervormd, en zoekt het de andere kant op. Waar de kerk letterlijk leegloopt, moet zij het in het kleine zoeken: allereerst in presentie in de buurt, onder de mensen. Zowel de lijn van Kuyper als die van De Vrijer-Struijs heeft in de stad zichtbare sporen nagelaten.
De gevel met de Rode Hoed, naamgever van de naastgelegen schuilkerk
9
09-12-200
binnenwerk evangelische kuieringen:binnenwerk evangelische kuieringen
Vermeld dient ten slotte te worden dat de behoefte om de Bijbel normatief te laten spreken markant naar voren is gekomen in het protestants-christelijk verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ook daarvan ontmoeten we representanten tijdens de wandeling, als bijvoorbeeld Henk en Ada van Randwijk. Aan het slot van deze inleiding past een woord van dank aan allen die deze uitgave hebben mogelijk gemaakt. De Vrije Universiteit was de initiatiefnemer voor dit boekje. Bij de aan de VU verbonden Mirjam van Veen konden wij terecht bij vragen over Calvijn. Kees Korenhof en Lia van Strien van uitgeverij Meinema waren attente en stimulerende begeleiders. Jan-Wim Buisman, kenner van de achttiende eeuw en verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, deed ons het idee voor de titel aan de hand. Overigens hebben wij ons om praktische redenen meer beperkingen op moeten leggen dan Blankaart: de route beperkt zich doorgaans tot de Gereformeerde Kerk en de diverse geestelijke nazaten daarvan. Maarten Aalders was bereid om te schrijven over dominee Geelkerken en de theologische verdieping van het VU-gebouw in Buitenveldert, Wim Berkelaar over George Puchinger, Ben de Boer over de Valeriuskliniek en S.J. Ridderbos, Rinse Reeling Brouwer over Frans Breukelman en de bloemenmarkt, J. Koopmans, Miskotte en de Willem de Zwijgerkerk. Fred Ridderbos verschafte een aanvullende informatie over zijn oom Simon Jan, Peter Dillingh over kerkarchitectuur. Kees Wisse leverde musicologisch advies. Aan allen onze hartelijke dank! Rest ons de lezer een goede wandeling toe te wensen door het prachtige Amsterdam. Gert van Klinken en Henk Reitsma
De Groenburgwal met daarachter de Zuidertoren
10
09-12-200
binnenwerk evangelische kuieringen:binnenwerk evangelische kuieringen
09-12-200