Exegese van het Nieuwe Testament by Boekencentrum Uitgevers

Xegese pms_06

12-12-2006

14:17

Pagina 1

ET G

O R D O N

D. F

E E

E xe g e s e va n h et Ni e u we Te sta m e n t

ET Een praktische

handleiding

EVANGELICALE THEOLOGIE

www.uitgeverijboekencentrum.nl

Exegese van het Nieuwe Testament

ISBN 978-90-23907-17-6

E E

NUR 703

D. F

Gordon D. Fee is hoogleraar Nieuwe Testament aan het Regent College in Vancouver en onder andere eindredacteur van de New International Commentary on the New Testament.

O R D O N

In dit boek presenteert de auteur een praktische methode voor studie en exegese van het Nieuwe Testament, als voorbereiding op preek en bijbelstudie. Hij begint met de lezer stap voor stap door het hele proces van bestudering en uitleg van een bijbeltekst te leiden. Vragen die aan de orde komen zijn dan onder andere: in welke context staat de perikoop? Hoe ziet de grammaticale structuur eruit? In welke historische context is deze tekst ontstaan? Welk genre heeft deze tekst? Uitgebreid gaat de auteur daarbij in op de eigenheden van de verschillende genres in het Nieuwe Testament (evangeliĂŤn, Handelingen, brieven en Openbaring). Daarna besteedt de auteur aandacht aan de hulpmiddelen die er zijn voor de studie en uitleg van de tekst en hoe we die kunnen gebruiken. Een apart onderdeel in dit boek vormt de exegese als preekvoorbereiding en de presentatie van de resultaten van de exegese in preek en bijbelstudie. Exegese van het Nieuwe Testament is een uitstekende gids bij de bestudering en de uitleg van het Nieuwe Testament en heeft inmiddels zijn diensten bewezen aan universiteiten en hogescholen over de gehele wereld. Het is een praktisch hulpmiddel voor zowel studenten en predikanten die vanuit de grondtaal exegetiseren als voor hen die het Grieks niet beheersen.

Evangelicale Theologie De reeks ‘Evangelicale Theologie’ wil een platform bieden voor kennismaking met en bezinning op de evangelicale theologie, zoals die met name in de Angelsaksische wereld bedreven wordt. In deze reeks verschijnen toegankelijk-wetenschappelijke boeken over theologische thema’s, zowel vertaald als van Nederlandse bodem. De redactie van de reeks bestaat uit dr. H.A. Bakker, dr. H. Lalleman-de Winkel en dr. A.W. Zwiep. Reeds verschenen: Paul Barnett, Historische zoektocht naar Jezus Tom Wright, Paulus van Tarsus. Een kennismaking met zijn theologie Hetty Lalleman-de Winkel, Van levensbelang. De relevantie van de oudtestamentische ethiek Bennie Kooistra, Een theoloog van de relevantie. Een kennismaking met Alister E. McGrath Gordon D. Fee, Exegese van het Nieuwe Testament. Een praktische handleiding Arie Zwiep, Jezus en het heil van Israëls God. Verkenningen in het Nieuwe Testament

Gordon D. Fee

Exegese van het Nieuwe Testament Een praktische handleiding

tweede (gecorrigeerde) druk

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

www.uitgeverijboekencentrum.nl

Ontwerp omslag: Mirella Dijkerman, Den Haag ISBN 978 90 239 0717 6 NUR 703 Tweede druk 2007 Deze uitgave verscheen eerder bij Westminster/John Knox Press in de Verenigde Staten onder de titel New Testament Exegesis: A Handbook for Students and Pastors (revised edition). Vertaling: Drs. M. Rotman, A. Haverhoek Eindredactie: Dr. A.W. Zwiep © tekst 1983, 1993, Gordon D. Fee © 2001 Nederlandse vertaling: Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor Maudine, Mark, Cherith, Craig en Brian, die me hebben geleerd dat exegese geen doel op zichzelf is, maar voortdurend de toepassing op het oog moet hebben

Het was hier een universiteit waar men prettig en serieus studeerde. Wat mij betreft zou het zo nog lang hebben kunnen doorgaan, en ik had mij er al op voorbereid mijn graf hier aan de Rijn te zullen vinden! ... En nu is het dan afgelopen ... Luister nu ... naar mijn laatste raad: Exegese, exegese, en nogmaals exegese! ... Houdt u aan het woord, aan de Schrift die ons gegeven is. Karl Barth (bij het afscheid van zijn studenten in Bonn, vlak voor hij in 1935 Duitsland moest verlaten. Aangehaald in Eberhard Busch, Karl Barth. Een biografie aan de hand van zijn brieven en autobiografische teksten; Nijkerk: Callenbach, 1978) p.233.

Inhoud

Voorwoord bij de Nederlandse uitgave

Voorwoord bij de tweede druk

Voorwoord bij de eerste druk

Overzicht van de methode

Afkortingen

Inleiding

Richtlijnen voor de exegese

II Exegese en de grondtekst

II.1 Structuuranalyse

II.2 Het vaststellen van de tekst

II.3 Het bestuderen van de grammatica

II.4 Het bestuderen van woorden

105

II.5 De historisch-culturele achtergrond

121

II.6 Het bestuderen van een perikoop

132

III Exegese in de preekvoorbereiding

152

IV Hulpmiddelen en naslagwerken

174

202

206

Voorwoord bij de Nederlandse uitgave

Dit boek is een vertaling en bewerking van een werk dat inmiddels zijn diensten heeft bewezen aan talloze theologische hogescholen en universiteiten wereldwijd. Gordon Fee, als nieuwtestamenticus verbonden aan het Regent College te Vancouver, presenteert hierin een praktische methode voor de uitleg van het Nieuwe Testament ter voorbereiding op exegese, preek en bijbelstudie: hoe pak ik het aan? welke hulpmiddelen staan mij ter beschikking en hoe moet ik die hanteren? En: hoe verwerk ik alle informatie tot een heldere presentatie? Het boek is zo opgezet dat het geschikt is voor studenten en predikanten die het Nieuwe Testament vanuit de grondtaal exegetiseren, maar tegelijkertijd is het toegankelijk voor wie de bijbelse talen niet (of niet meer) beheerst. Om de bruikbaarheid van dit handboek te vergroten is in deze editie nadrukkelijk rekening gehouden met Nederlandstalige vakliteratuur, zij het natuurlijk niet uitputtend. Tenslotte wil dit werk een inleiding zijn en niet meer dan dat. Gebruikers van dit boek zullen op den duur hun eigen weg moeten leren vinden in de al maar toenemende stroom van vakliteratuur. Dit boek wil beginners daarin op weg helpen. Hier en daar zijn titels in het Duits opgenomen waar Fee zelf een Engelse vertaling vermeldt, opnieuw met het oog op verruiming van de gebruiksmogelijkheden. Er zijn in principe geen titels geschrapt, omdat de vertalers de persoonlijke keuze van de auteur hebben willen respecteren. De vertaling en bewerking van dit boek is het resultaat van een samenwerkingsproject met de Evangelische Theologische Hogeschool te Veenendaal, waar het boek al een aantal jaren een vast (en gewaardeerd!) onderdeel uitmaakt van de nieuwtestamentische exegesevakken. Uit de ervaringen van de afgelopen jaren is één ding wel duidelijk geworden: exegetiseren is in zekere zin een riskante onderneming. Wie allerlei historische vragen aan de tekst durft te stellen – een onmisbaar onderdeel van de exegese! – komt er al snel achter dat zulk soort vragen vaak gemakkelijker gesteld dan beantwoord zijn. In dat opzicht moeten we leren leven met de erfenis van de Verlichting. Maar het gaat dieper. Wie de opdracht van de exegese serieus neemt, wordt soms pijnlijk geconfronteerd met wat Luther het Gegenüber van

EXEGESE VAN HET NIEUWE TESTAMENT

de Schrift noemde, het tegendraadse van het evangelie. De bijbel bevestigt ons niet alleen maar in wat we al denken te weten of graag willen horen, maar stelt ons hele doen en laten ook onder kritiek. Ook in die zin is bijbellezen een hachelijke onderneming! Je weet tenslotte niet van tevoren waar je op uitkomt. Het vraagt om een echt open houding naar de tekst toe. Maar wie, om het met een variant op een uitdrukking van K.H. Miskotte te zeggen, ‘het waagstuk der exegese’ aandurft, zal steeds weer tot de verrassende ontdekking komen, dat die oude tekst van toen ons nog steeds ‘van Godswege’ toespreekt, hoe vreemd en weerbarstig die tekst soms ook is. Hopelijk kan ook deze Nederlandstalige editie daaraan een bescheiden bijdrage leveren. Dr. A.W. Zwiep

Overzicht van de methode (voor naslagdoeleinden)

Inleiding

Richtlijnen voor de exegese Voorbereidende stappen voor alle genres

Stap 1. Onderzoek de algemene historische context 1.1 Lees de tekst in het Nederlands in ĂŠĂŠn ruk geheel door 1.2 Vergelijk de resultaten met de secundaire literatuur Stap 2. Baken het tekstgedeelte af Stap 3. Bestudeer de alinea of perikoop grondig 3.1 Maak een voorlopige vertaling 3.2 Maak een voorlopige lijst met exegetische aandachtspunten 3.3 Lees de paragraaf door in verschillende vertalingen Stap 4. Bestudeer zinstructuren en syntactische relaties 4.1 Maak een zinsverloop 4.2 Maak een zinsdiagram Stap 5. Stel de tekst vast Stap 6. Bestudeer de grammatica Stap 7. Bestudeer belangrijke woorden Stap 8. Onderzoek de historisch-culturele achtergrond

34 34 35 35 36 36 37 37 38 39 39 40 41 41 42

Stappen op basis van het literaire genre

B (B) Exegese van de brieven Stap 9 (B).Stel vast wat de literaire vorm van de brief is 9.1 (B) Verschillen in karakter 9.2 (B) Formele aspecten 9.3 (B) Retorische elementen Stap 10 (B). Onderzoek de specifieke historische context 10.1 (B) Let op de details 10.2 (B) Ontvangers 10.3 (B) Sleutelwoorden 10.4 (B) Beschrijvende samenvatting

42 42 42 43 43 44 44 44 44 45

EXEGESE VAN HET NIEUWE TESTAMENT

Stap 11(B). Stel de literaire context vast 11.1 (B) Argumentatie en inhoud 11.2 (B) Inhoud en argumentatie

45 45 46

B (E) Exegese van de Evangeliën a. De aard van de Evangeliën b. Enkele werkhypothesen c. De opdracht van de exegese Stap 9 (E). Stel de literaire vorm van de perikoop vast 9.1 (E) Benoem het algemene literaire type 9.2 (E) Benoem de specifieke literaire vorm Stap 10 (E). Bestudeer de perikoop in een synopsis 10.1 (E) Selectiviteit 10.2 (E) Rangschikking 10.3 (E) Aanpassing Stap 11 (E). Bestudeer de zgn. ‘Sitz im Leben’ in het optreden van Jezus

46 46 48 48 49 49 49 50 50 51 51

B (H) Exegese van Handelingen Stap 10 (H). Bestudeer de historische vragen Stap 11 (H). Bestudeer de literaire context

53 53 53

B (O) Exegese van het boek Openbaring Stap 9 (O). Bestudeer het literair genre van Openbaring 9.1 (O) Bepaal de bron of de achtergrond van het beeld 9.2 (O) Stel vast hoe het beeld gebruikt wordt 9.3 (O) Benader de visioenen als eenheid Stap 10 (O). Onderzoek de historische context Stap 11 (O). Bestudeer de literaire context

54 55 55 55 55 56 56

Verdere stappen voor alle genres

Stap 12. Houd rekening met de bredere bijbels-theologische context 57 Stap 13. Verzamel en raadpleeg secundaire literatuur 57 13.1 Inventariseer wat anderen gezegd hebben 57 13.2 Vergelijk en corrigeer 58 13.3 Verwerk de bevindingen in het verslag 59 13.4 Citeer waar en wanneer dat gepast is 59 13.5 Het notenapparaat 60 Stap 14 (facultatief). Maak een uiteindelijke vertaling 61

OVERZICHT VAN DE METHODE

Stap 15. Schrijf het verslag 15 (B) Voor de brieven 15.1 (B) Problemen 15.2 (E) Contexten 15.3 (E) Overzicht 15.4 (E) Betoog 15.5 (E) Conclusie 15 (E) Voor de evangeliën 15.1 (E) Inleiding 15.2 (E) Context 15.3 (E) ‘Sitz im Leben Jesu’ 15.4 (E) Betekenis

61 61 61 61 62 62 62 62 62 62 63 63

Toepassing

Exegese en de grondtekst

1 1.1 1.2 2 2.1

Structuuranalyse 67 Maak een schematische weergave van de zinsopbouw 67 Maak een zinsdiagram 84 Het vaststellen van de tekst 85 Raak bekend met de beginselen van de nieuwtestamentische tekstkritiek 85 Noteer de tekstvarianten met ondersteunende getuigen 87 Beoordeel elke lezing op basis van de externe criteria 91 Beoordeel elke lezing op basis van stijl en woordenschat van de auteur (het criterium van intrinsieke waarschijnlijkheid) 92 Beoordeel de lezingen op mogelijke overschrijffouten 94 Het bestuderen van de grammatica 97 Geef de grammaticale kenmerken van de woorden in de tekst weer op een speciaal blad 98 Maak kennis met enkele basisgrammatica’s en andere grammaticale hulpmiddelen 99 Zet de woorden en zinnen apart waarvoor een grammaticale keuze tussen twee of meer mogelijkheden gemaakt moet worden 101 Bepaal welke grammaticale keuzes in het verslag besproken moeten worden 104 Het bestuderen van woorden 105 Markeer belangrijke woorden in de passage die nadere studie vereisen 106

2.2 2.3 2.4 2.5 3 3.1 3.2 3.3 3.4 4 4.1

EXEGESE VAN HET NIEUWE TESTAMENT

4.2 4.3 5 5.1 5.2 5.3 5.4 6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7

Stel van belangrijke woorden het betekenisveld in de betreffende context vast 107 Onderzoek de context nauwkeurig om vast te stellen welke betekenis de meest aannemelijke is 108 De historisch-culturele achtergrond 121 Stel vast of de tekst vooral thuishoort in een Joods of in een Grieks-Romeins milieu of in een combinatie van beide 121 Stel de betekenis en het belang vast van personen, plaatsen, gebeurtenissen, instellingen, concepten of gebruiken 122 Verzamel parallellen en tegenhangers uit Joodse en GrieksRomeinse bronnen die kunnen bijdragen tot het begrijpen van het culturele milieu van de schrijver 125 Beoordeel het belang van de achtergrondgegevens voor het begrijpen van de tekst 129 Het bestuderen van een perikoop 132 Kies een synopsis 132 Zoek het tekstgedeelte op in de synopsis 136 Signaleer overeenkomsten en verschillen in verwoording tussen het tekstgedeelte en de synoptische parallel(len) 138 Stel vast in welk soort traditie(s) de perikoop voorkomt 144 Bestudeer de plaats die de perikoop inneemt in het betreffende evangelie 146 Stel vast of aanpassingen in de perikoop door de evangelist van belang zijn voor de uitleg van de tekst 148 Bestudeer opnieuw de plaats van de perikoop in de huidige literaire context van het betreffende evangelie 151

III

Exegese in de preekvoorbereiding

152

Stappen voor de exegese

153

1. 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 2. 2.1

Het begin Lees de bredere context Lees de tekst meerdere keren door Maak een eigen vertaling Maak een lijst met vertaalkeuzes Bestudeer de structuur Maak een lijst met punten voor de preek Vragen over de inhoud Controleer of er belangrijke tekstvarianten zijn

154 154 155 156 156 157 158 159 159

OVERZICHT VAN DE METHODE

Noteer ongebruikelijke, dubbelzinnige of anderszins belangrijke grammatica 2.3 Maak een lijst met sleutelwoorden 2.4 Maak een mini-woordstudie van kernwoorden 2.5 Onderzoek belangrijke historisch-culturele zaken 3. Vragen over de context 3 (B) Brieven (Handelingen, Openbaring) 3.1 (B)Onderzoek de historische context 3.2 (B)Onderzoek de literaire context 3 (G) EvangeliĂŤn 3.1 (E) Stel de literaire vorm vast 3.2 (E) Maak gebruik van een synopsis 3.3 (E) Onderzoek de mogelijke plaats in het leven van Jezus 3.4 (E) Beschrijf de huidige rangschikking of bewerking 4. Secundaire literatuur 4.1 Raadpleeg commentaren 4.2 Raadpleeg andere literatuur 5. Bijbels-theologische context 5.1 Bestudeer hoe de tekst zich verhoudt tot de rest van de Schrift 5.2 Bestudeer hoe de tekst zich verhoudt tot de theologie 6. Toepassing 6.1 Noteer de levensvragen die in een rol spelen in de tekst 6.2 Geef opheldering over de mogelijke aard en wijze van toepassing 6.3 Stel vast welke toepassingen aansluiten bij de hoorders

2.2

160 161 161 162 163 163 163 164 165 165 165 166 167 167 167 168 168 168 169 169 169 169 170

Van exegese naar preek

170

7. 8. 8.1 8.2 8.3 9. 10. 11.

Overdenk de tekst in gebed Stel eerst het doel vast Hoofdpunten Doelstelling Reactie Schrijf een inleiding en conclusie Stel de structuur vast Stel de preek samen

170 171 171 171 171 172 172 173

EXEGESE VAN HET NIEUWE TESTAMENT

Hulpmiddelen en naslagwerken

174

Stap 1. De historische context in het algemeen Stap 2. Afbakening van het tekstgedeelte Stap 3. Alinea-opbouw en voorlopige vertaling Stap 4. Zinsopbouw of -diagram Stap 5. Tekstkritiek Stap 6. Grammatica Stap 7. Lexicale hulpmiddelen Stap 8. Historisch-culturele achtergrond Stap 9 (B). Het formele karakter van brieven Stap 10 (B). De specifieke historische context Stap 11 (B). De literaire context Stap 9 (E). Literaire vormen in de evangeliĂŤn Stap 10 (E). Het bestuderen van een perikoop Stap 11 (E). De oorspronkelijke Sitz im Leben Stap 10 (H). Historische vragen Stap 11 (H). Literaire context Stap 9 (O). Apocalyptische vorm Stap 12. Bijbelse theologie Stap 13. Secundaire literatuur 13.1 Bibliografische hulpmiddelen 13.2 Tijdschriften 13.3 Commentaren Stap 14. Vertaling Stap 15. Toepassing

176 177 177 178 179 179 181 183 186 187 187 187 189 190 190 190 191 191 193 193 194 194 198 199

Afkortingen

GNB HV JAF KJV NA27 NEB NBG NIV NRSV NT OT REB RSV SV UBS4 WV

Groot Nieuws Bijbel, 1982-1988 Herziene Voorhoeve Vertaling, 1982 Joseph A. Fitzmyer, An Introductory Bibliography for the Study of Scripture (Subsidia Biblica, 3; Rome: Biblical Institute Press, 21981) King James Version Neste-Aland, Novum Testamentum Graece (Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 271993) The New English Bible, 1970 Nieuwe Vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap, 1951 The New International Version, 1978 New Revised Standard Version, 1989 Nieuwe Testament Oude Testament The Revised English Bible, 1989 Revised Standard Version, 1973 Statenvertaling The Greek New Testament (Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft/United Bible Societies, 41993) Willibrordvertaling, herziene editie 1995

Inleiding

Het woord ‘exegese’ heeft in dit boek de meer beperkte zin van historisch onderzoek naar de betekenis van een bijbeltekst. Exegese geeft dan ook antwoord op de vraag naar de bedoeling van de bijbelschrijver. Dit heeft zowel te maken met wat hij schreef (de inhoud) als waarom hij het juist op die bepaalde plaats schreef (literaire context). Daarnaast vraagt exegese naar de bedoeling van de tekst: wat heeft de auteur willen overbrengen op zijn oorspronkelijke lezers? Historisch gezien werd hiervoor het ruimere begrip hermeneutiek gebruikt. Maar omdat hermeneutiek tegenwoordig meer en meer gericht is op de existentiële kant van de uitleg, met andere woorden wat deze oude, heilige teksten ons te zeggen hebben, gebruik ik het begrip uitsluitend in de beperkte zin van ‘toepassing’. Dit boek houdt zich hoofdzakelijk bezig met het exegetische proces zelf. Het beoogt dan ook in de eerste plaats dat men de bedoeling van de bijbeltekst gaat begrijpen. Exegese is echter geen doel op zich. Exegetische preken zijn vaak oersaai, soms wel informatief maar zelden profetisch of inspirerend. Het uiteindelijke doel moet dan ook zijn om de exegese toe te passen op de hedendaagse kerk en wereld. Daarom bevat deze handleiding tevens een aantal suggesties om de stap van tekst naar preek te maken. Er zijn verschillende redenen die iemand kunnen aanzetten tot het maken van een exegese en het schrijven van een exegetisch verslag. De drie belangrijkste redenen zijn: (1) het systematisch doorwerken van een geheel bijbelboek; (2) een poging de moeilijkheden op te lossen van een bekende crux of probleemtekst (1 Kor. 7:14; 15:29; enz.); (3) de voorbereiding voor de zondagse preek, bijbelstudie of vergelijkbare op de praktijk gerichte situaties. Docenten en commentaarschrijvers benaderen de tekst gewoonlijk om de eerste reden. Veel van hun studenten zijn eveneens bij dit proces betrokken en schrijven hun exegetische verslagen als onderdeel van hun studie. Het is te hopen dat ook steeds meer predikanten hele bijbelboeken zullen doorwerken, niet alleen voor hun directe onderricht of prediking, maar ook om op die manier een groot reservoir aan bijbelkennis aan te leggen die hun hele bediening ten goede zal komen.

EXEGESE VAN HET NIEUWE TESTAMENT

Veel studenten schrijven hun exegetische verslagen eveneens om de tweede reden. Ik hoop dat de lessen die geleerd worden bij het oplossen van een ‘probleemtekst’ gebruikt zullen worden voor de derde reden (prediking en onderwijs). Deze vormt de meest gebruikelijke aanleiding voor predikanten om de bijbeltekst te bestuderen. Daarom besteed ik een volledig hoofdstuk aan het maken van een ‘verkorte’ exegese voor de preekvoorbereiding. Het is echter onmogelijk deze verkorte exegese te beheersen wanneer niet eerst de volledige methode bekend is. De richtlijnen in hoofdstuk I zijn geschreven vanuit het perspectief van de tweede reden (het omgaan met probleemteksten). Ook wordt (in Stap 1) nadere uitleg gegeven voor hen die om de eerste reden de tekst benaderen (het doorwerken van een geheel boek). Bij de exegese van elk bijbelgedeelte moet men zich de eenvoudige, maar uiterst belangrijke vraag stellen tot welke soort literatuur het betreffende gedeelte behoort. Deze vraag is van belang omdat het antwoord grote consequenties heeft voor de exegese. Binnen het Nieuwe Testament zijn er in principe vier verschillende soorten literatuur (genres): 1. De brieven. Deze bestaan voor het overgrote deel uit betogen of parenese. Het belangrijkste wat de exegeet hier moet leren is om de argumentatie van de auteur te volgen om op basis daarvan een afzonderlijke zin of alinea te bestuderen. 2. De evangeliën. Deze zijn opgebouwd uit perikopen, afzonderlijke eenheden met verschillende soorten verhalen of onderwijzingen met verschillende formele kenmerken, die door de evangelisten in hun huidige contexten geplaatst zijn. 3. Handelingen. Dit is in feite een reeks korte verhalen, die samen een groot verhaal vormen waarin een aantal toespraken is opgenomen. 4. Het boek Openbaring. Dit is in wezen een geheel van zorgvuldig opgebouwde visioenen, verweven tot een compleet apocalyptisch verhaal. Hoewel deze genres veel gemeenschappelijk hebben, kennen ze alle hun eigen specifieke exegetische problemen en ‘regels’. De handleiding in hoofdstuk I bevat dan ook vier onderdelen: (A) de eerste stappen die alle genres gemeen hebben; (B) een aantal stappen die per genre verschillen; (C) andere stappen die voor alle genres gelijk zijn; (D) enkele afsluitende opmerkingen over de toepassing. Ik ga ervan uit dat deze handleiding gebruikt wordt tijdens het maken van een exegese. Het is dan ook niet nodig het boek in één ruk uit te lezen. Iemand die een exegese maakt van een gedeelte uit de brieven

INLEIDING

volgt dan ook eerst de acht stappen die voor alle genres gelijk zijn (I.1-8), vervolgens de drie stappen voor de brieven in onderdeel B (I.9[B]-11[B]) en tenslotte onderdeel C voor de stappen 12-15 (I.1215). Hetzelfde geldt voor een verslag over de evangeliĂŤn, Handelingen of Openbaring. Daarbij moet opgemerkt worden dat er ook bij stap 15 (het schrijven van het exegetisch verslag) onderscheid wordt gemaakt tussen een exegese vanuit de brieven en een vanuit de evangeliĂŤn. Omdat hoofdstuk I niet zo ingedeeld is dat de uitleg van de stappen voor een bepaald genre ononderbroken doorlopen, zal het handig zijn regelmatig terug te grijpen op de schematische samenvatting aan het begin van dit hoofdstuk. Verlies bij het gebruiken van deze handleiding niet uit het oog dat niet alle stappen bij elke tekst op dezelfde wijze functioneren. Sommige gedeelten bevatten bijvoorbeeld in het geheel geen problemen in de tekst, terwijl deze bij andere perikopen een bepalende rol kunnen spelen. In weer andere teksten kunnen de context, lexicografische gegevens of inzichten vanuit de historische context bepalend zijn. Het is niet mogelijk dit vooraf te weten. Alle stappen moeten dan ook doorlopen worden, maar naarmate de tekst vertrouwder wordt, blijkt steeds duidelijker welk gewicht aan elke afzonderlijke stap en de onderdelen daarvan moet worden toegekend. Tenslotte nog enkele woorden voor wie het Grieks niet beheerst. Het mag duidelijk zijn dat een exegese vanuit een vertaling niet hoeft onder te doen voor een exegese vanuit de oorspronkelijke tekst. Natuurlijk is iemand die Grieks kent bij het bestuderen van een aantal meer gedetailleerde onderdelen duidelijk in het voordeel. Maar wie het Grieks niet beheerst en niet terugdeinst voor wat extra inspanning, kan het vak toch aardig in de vingers krijgen. Daarvoor is het wel nodig het Griekse alfabet te leren om toegang te krijgen tot de betere naslagwerken, met name op het gebied van woordstudies. In de tweede plaats is voor wie het Grieks niet beheerst het laatste onderdeel van stap 3 van groot belang. Hier vindt niet alleen een grondige kennismaking plaats met het gedeelte in kwestie, maar hier komt ook naar voren welke zaken onderzocht moeten worden. Dit is het beginpunt voor de inhoudsvragen. Deze oefening heeft niet (!) tot doel een voorkeur vast te stellen voor een bepaalde vertaling. Waar het om gaat is de weg te wijzen naar de secundaire literatuur waar deze zaken besproken worden. Toch blijft het doel om de hele werkwijze zo goed te gaan beheersen dat ook in dit opzicht verantwoorde eigen keuzes gemaakt kunnen worden.

EXEGESE VAN HET NIEUWE TESTAMENT

Een derde advies is om zich ruimschoots in te lezen in de secundaire literatuur die in hoofdstuk IV voor elke stap wordt genoemd. Daarbij is duidelijk aangegeven welke werken met name geschikt zijn voor studenten die betrekkelijk nieuw zijn in de verschillende disciplines. Misschien komt het er ooit van de taal zelf te leren, al is het maar op een eenvoudig niveau. Mocht het zover komen, dan zal zeker blijken dat het eigenlijk half zo moeilijk niet is als verwacht of als anderen het hebben doen voorkomen.