Wat vier je met
Pinksteren?
Renaissance, Abraham L端ttger, 1998
Wat vier je met Pinksteren? De pinksterbloem, het Pinkpopfestival, het lied ‘Op een mooie pinksterdag’ – het is allemaal bekender dan de betekenis van het pinksterfeest. Wat Pinksteren inhoudt mag dan weinig bekend zijn, toch vinden steeds meer mensen dat jammer – hetzij omdat zij zelf geloven en kracht putten uit dit feest, hetzij omdat zij het als een gemis ervaren zo weinig ervan te weten. Immers: in de westerse wereld heeft met name het christelijk geloof grote invloed gehad op de inrichting van de samenleving, op de wetgeving, kunst en cultuur. Pinksteren is meer dan een lang weekend vrij. In dit boekje geven we antwoord op de vraag ‘Wat vier je eigenlijk met Pinksteren?’ Het is het derde deel van een serie, deel 1 en 2 gingen over Kerst en Pasen. Dit boekje is bedoeld voor iedereen die de achtergrond van het pinksterfeest niet van huis of kerk uit heeft meegekregen, op school niet heeft geleerd of op een of andere manier gemist heeft. Voor iedereen die uit een andere cultuur komt en er nu voor het eerst van hoort via vrienden of de televisie. En voor diegenen die vertrouwd zijn met het pinksterfeest, maar de verhalen en feiten graag zorgvuldig willen doorgeven aan volgende generaties. Hoe is Pinksteren ontstaan, hoe wordt het gevierd en wat kun je zoal aan gewoontes en symbolen tegenkomen? Daar gaat dit boekje over. De illustraties en gedichten geven de betekenis en beleving van het feest op eigen wijze weer en versterken die. Joke van der Velden, predikant van de protestantse Oranjekerk in Amsterdam.
Wat vier je met Pinksteren? is een speciale uitgave van oecumenisch maandblad Open Deur en is geschreven in samenwerking met de redactie van Open Deur. 2
Hoe is Pinks Het pinksterfeest gaat terug op het joodse Wekenfeest en een bijzonderegebeurtenistijdensdat Wekenfeest, in Jeruzalem aan het begin van onze jaartelling:de leerlingen van Jezus werden ‘vervuld van de heilige Geest’ en kregen de opdracht de boodschap van God wereldwijd te verspreiden.
Het fotomozaïek hierboven, vervaardigd door Mirjam Sloots, hangt sinds kort in de entreehal van het Protestants Dienstencentrum te Zaandam. Het is opgebouwd uit drie sfeerbeelden: Centraal staat de duif in het logo van de Protestantse Kerk in Nederland. Aan de linkerzijde is het mozaïek opgebouwd uit zand, zee en Noord-Hollandse luchten. Aan de rechterzijde is het mozaïek opgebouwd uit stadsbeelden.
steren ontstaan? Wekenfeest Volgens de joodse wetten moesten er op de vijftigste dag na Pesach (het joodse paasfeest) nieuwe offers voor God worden gebracht ter afsluiting van het Pesachfeest. De vijftigste dag is belangrijk: 7 x 7 dagen (7 weken) zijn dan voorbij gegaan vanaf Pesach. Zeven is het symbool van Gods aanwezigheid, het volmaakte getal. Aanvankelijk werd dit offerfeest Wekenfeest genoemd, later ontstond de naam Pinksteren, onder invloed van het Grieks. Pentekostos = vijftigste in het Grieks. Het Wekenfeest is een vrolijk oogstfeest. Dan wordt het bijbelboekje Ruth gelezen, waarin onder meer de opdracht staat om de opbrengst van de oogst te delen met de armen en de vreemdelingen. Ruth, naar wie het bijbelboek is genoemd, was zo’n vreemdelinge. In Israël vindt zij een nieuw onderkomen en zij wordt de overgrootmoeder van koning David, die op zijn beurt weer een voorvader van Jezus is. Na de verwoesting van de tempel te Jeruzalem in 70 na Christus kreeg het Wekenfeest een
Lied van het vuur uit de hemel Geschenk uit de hemel, wolken en vuur: fakkel doorgegeven, Woord om mee te leven, wijzer op de lange duur. Geschenk uit de hemel, tongen van vuur: talen om te spreken van Gods levensteken. Woord dat klopt en vindt gehoor. Geschenk uit de hemel, mensen van vuur, door de Geest bewogen met Gods Rijk voor ogen. Kom, vervul ons Geest, dit uur. Andries Govaart
nieuwe betekenis. Men gedenkt sindsdien ook het verbond dat God met Israël heeft gesloten en de gave van de Tora, de tien geboden, op de berg Sinaï. Het doen van sociale gerechtigheid, zoals het 3
Pinksteren
delen van de oogst, werd zo onderbouwd en verbreed.
Uit de bijbel: Handelingen der Apostelen 2, vers 1-13
De Geest gekregen
Toen de dag van het Pinksterfeest aanbrak waren ze allen bij elkaar. Plotseling klonk er uit de hemel een geluid als van een hevige windvlaag, dat het huis waar ze zich bevonden geheel vulde. Er verschenen aan hen een soort vlammen, die zich als vuurtongen verspreidden en zich op ieder van hen neerzetten, en allen werden vervuld van de heilige Geest en begonnen op luide toon te spreken in vreemde talen, zoals hun door de Geest werd ingegeven. In Jeruzalem woonden destijds vrome Joden, die afkomstig waren uit ieder volk op aarde. Toen het geluid weerklonk, dromden ze samen en ze raakten geheel in verwarring omdat ieder de apostelen en de andere leerlingen in zijn eigen taal hoorde spreken. Ze waren buiten zichzelf van verbazing en zeiden: ‘Het zijn toch allemaal Galileeërs die daar spreken? Hoe kan het dan dat wij hen allemaal in onze eigen moedertaal horen? Parten, Meden en Elamieten, inwoners van Mesopotamië, Judea en Kappadocië, mensen uit Pontus en Asia, Frygië en Pamfylië, Egypte en de omgeving van Cyrene in Libië, en ook Joden uit Rome die zich hier gevestigd hebben, Joden en proselieten, mensen uit Kreta en Arabië – wij allen horen hen in onze eigen taal spreken over Gods grote daden.’ Verbijsterd en geheel van hun stuk gebracht vroegen ze aan elkaar: ‘Wat heeft dit toch te betekenen?’ Maar sommigen zeiden spottend: ‘Ze zullen wel dronken zijn.’
In het bijbelboek Handelingen der Apostelen staat een uitgebreid verslag van de uitstorting van de heilige Geest, de gebeurtenis die tijdens het christelijke pinksterfeest gevierd wordt. De leerlingen van Jezus waren bijeen in Jeruzalem en vanwege het Wekenfeest waren er veel gasten in de stad, ook uit omliggende landen. Ineens kunnen de leerlingen voor iedereen verstaanbaar spreken van de daden van God. Een van de leerlingen, Petrus, houdt een toespraak, ook wel de eerste preek genoemd. Enige duizenden mensen worden gedoopt en dat wordt beschouwd als het begin van het christendom, de geboorte van de kerk. Het woord ‘geest’ roept gemakkelijk allerlei associaties op die niets te maken hebben met het bijbelse woord geest. In het Hebreeuws en in het Grieks (de beide talen waarin de bijbel oorspronkelijk is geschreven) betekent ‘geest’: ‘adem’ en ‘lucht’. Gods Geest is dus Gods adem, en de wind kan tegelijkertijd de Geest zijn. Doordat de wind de Geest aanblaast, komt zij overal. In de bijbel is ook sprake van ‘de vruchten van de Geest’. Deze zeven vruchten zijn: wijsheid, kennis, geloof, zieken genezen/ wonderen kunnen doen, profeteren, kunnen onderscheiden tussen goed en kwaad, en in tongen/talen kunnen spreken en de betekenis daarvan uit kunnen leggen. Aardig is dat er ook letterlijk zeven vruchten worden genoemd als omschrijving van het beloofde land, dat het volk Israël na de uittocht uit Egypte mocht betreden: ‘een land met tarwe en gerst, druiven, vijgen en granaatappels, een land van vette olijven en honing.’ Soms is er sprake van negen vruch-
4
ten van de Geest, die meer te maken hebben met het gevoel van de mens: liefde, vreugde, vrede, vriendelijkheid, goedheid, geduld, trouw, zachtmoedigheid en zelfbeheersing.
Symbolen: vuur en duif
▲
Het bijbelverhaal geeft al aan welk symbool met Pinksteren de grootste rol speelt: tongen als van vuur. De uitdrukking ‘in vuur en vlam staan’ doet hier sterk aan denken. Nog steeds zijn er pinkstervuren, bijvoorbeeld op de Waddeneilanden. In kerkdiensten dragen kinderen zelfgemaakte kronen met vlammetjes erop, die het pinkstervuur moeten uitbeelden. De kleur rood staat symbool voor het vuur, de gloed en de warmte die de Geest verspreidt. Van Franciscus van Assisi is bekend dat hij geen vuur kon doven uit eerbied voor God. Voor hem was vuur symbool van Gods aanwezigheid. De duif is ook symbool bij het pinksterfeest, omdat elders in de bijbel de Geest wordt
De duif De kunstenaar Zadkine maakte in 1953 een monument voor de stad Rotterdam ‘de verwoeste stad’ en hij heeft het destijds zelf onthuld. Er was een groot doek overheen gehangen zoals dat gaat bij zulke gelegenheden. Toen Zadkine het doek wegtrok, vloog er een verschrikte duif onder vandaan. Die had in de holte, in het grote gat in de borst van het de handen ten hemel heffende beeld van een mens, een nest gebouwd tijdens de dagen dat het beeld omhuld was. Uitgerekend op de plek waar het verwoeste hart zich bevond. Mensen schrokken van de wegfladderende duif. Zadkine zelf reageerde ad rem: dit was precies wat hij bedoeld had. De duif was een prachtig symbool van zijn wens dat op de plek waar alleen maar verwoesting, dood en verderf bestond, nieuw leven zich zou manifesteren. ‘De duif’, zei hij, ‘was niet voor niets het symbool van de Geest!’ Uit: Alweer vrij? Loek Boer e.a. Kok, Kampen, 1997
5
beschreven als een duif, die neerdaalt uit de hemel. De duif staat voor reinheid en vredelievendheid.
Pinksterbruiden en processies
▲
Het christelijke pinksterfeest valt meestal in de maand mei, soms in juni. Een tijd van uitbundige groei en bloei, en het rijpen van de eerste vruchten. Er zijn rond Pinksteren dan ook veel gebruiken die met die periode in de natuur te maken hebben: dansen rond de meiboom, ruimtes met groene takken versieren, brood uitdelen en processies door de straten met een pinksterbruid (ook wel pinksterblom genoemd). In Zuid-Nederland trok men op Pinksteren biddend over de akkers en werden kruisen geplaatst ter bescherming tegen de hagel. In Luxemburg zijn op ‘derde pinksterdag’ nog steeds processies waarbij men springt
6
Lied van de wind en danst, in de hoop dat het vee dan niet door ziekte zal worden getroffen. Dit naar aanleiding van een legende rond de heilige Willibrord: op zijn sterfdag in 739 werd het vee getroffen door een ziekte waarbij het zich letterlijk dood sprong. Vermoedelijk was dit – toen al – de ‘gekke koeienziekte’. Schuttersfeesten, kermissen en markten worden ook vaak rond Pinksteren gehouden. Vroeger werden na de christelijke pinksterviering vanuit de nok van de kerk rode bloemblaadjes naar beneden geworpen of er werd een duif losgelaten in de kerk. In sommige kerken is het een traditie geworden om na de kerkdienst met Pinksteren ballonnen los te laten. De lucht in de ballon, de wind die de ballon de wereld in waait en de groeten (op papieren duiven) aan de onbekende die de ballon vindt, zijn samen symbool van de heilige Geest. Joke van der Velden
Wie weet vanwaar zij komt in tomeloze kracht, verrassend onverwacht, verfrissend hart en mond? Wie weet waarheen zij gaat meeslepend in haar vaart, en niets ontziet of spaart wat schijnbaar stevig staat? Zo is het met de Geest die van Godswege waait en die vernieuwing zaait en kracht in ons geneest. Kom, adem Gods, en ga over de aarde heen opdat wat is versteend in nieuwe glans ontwaakt. Henk Jongerius
7