reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
JordaniĂŤ
19-12-2008
16:28
Pagina 1
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
16:28
Pagina 2
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
Reisgids vooR de bewuste bezoekeR
JordaniÍ tekst en foto’s: Piet van Midden
Meinema | Averbode
16:28
Pagina 3
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
16:28
Pagina 4
de Reisgids voor de bewuste bezoeker richt zich op diegenen die bewust op zoek zijn naar de geschiedenis, de cultuur, de spiritualiteit en de godsdienst(en) van het land, de regio of de stad die zij bezoeken. Niet alleen sporen uit de oudheid, maar ook recente geschiedenis en hedendaagse uitingen van spiritueel leven komen aan bod. de locale keuken en de natuur krijgen eveneens aandacht. de reisgidsen bieden in kort bestek achtergrondinformatie, maar ook beschrijvingen van routes en wandelingen die het betreffende gebied op een verrassende wijze ontsluiten voor geïnteresseerde reizigers. de Reisgids voor de bewuste bezoeker leent zich voor gebruik vóór, tijdens en na de reis en verhoogt uw reisplezier. Redactie: Jan Hofstra, Piet van Midden en Piet van veldhuizen verschenen: - Piet van Midden, Israël en de Palestijnse gebieden (tweede druk) - Peter Morée, Praag - katharina kunter, Berlijn - Piet van veldhuizen, Polen - Piet van Midden, Jordanië in voorbereiding: - Paul van der velde, Boeddhistisch India - Jielis van baalen, Egypte - Huibert teekens, Amsterdam www.uitgeverijmeinema.nl www.averbode.com/religie boekverzorging: studio Anton sinke, Nieuwerkerk a/d iJssel Fotografie: Piet van Midden, Nic de Jager (pag 132, 142), ellen Pieterse (kamelen omslag) isbN 978 90 211 4200 5 (Nederland) isbN 978 90 317 2639 4 (belgië) NuR 517; 700 d/2008/39/74 © 2009 uitgeverij Meinema, zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
16:28
Pagina 5
voor mijn vriend Yousef M. Atieyh, levenslang ambassadeur van JordaniĂŤ
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
6
19-12-2008
16:28
Pagina 6
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
16:28
Pagina 7
Inhoud 1 WOORD VOORAF...........................................................................................................11 2 HET HASJEMITISCH KONINKRIJK JORDANIE ..................................................................13 enige gegevens ..................................................................................................................13 staatsvorm..........................................................................................................................13 geografie ............................................................................................................................13 klimaat ...............................................................................................................................14 Flora....................................................................................................................................15 Fauna ..................................................................................................................................17 Praktische gegevens ...........................................................................................................18 Paspoort en visum ..............................................................................................................19 in geval van nood ...............................................................................................................19 Reisadvies inwinnen ...........................................................................................................21 Algemene openingstijden...................................................................................................21 geld ....................................................................................................................................21 gezondheid.........................................................................................................................22 kleding................................................................................................................................22 elektriciteit..........................................................................................................................23 omgangsvormen ................................................................................................................23 3 DE JORDAANSE KEUKEN ..................................................................................................24 Halal en haram....................................................................................................................24 de tafel zelf ........................................................................................................................25 enkele Jordaanse vleesgerechten .......................................................................................26 koffie en thee......................................................................................................................27 Ramadan.............................................................................................................................28 4 DE VOORGESCHIEDENIS ...................................................................................................29 tussen drie werelden ..........................................................................................................29 Een uitstapje: de tocht van de israĂŤlieten door het oost-Jordaanse gebied volgens het bijbelboek Numeri ........................................................................32 door edom, Moab, het land van de Amorieten ...................................................................34
7
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
16:28
Pagina 8
Landclaim ...........................................................................................................................35 de steen van Mesa: hoe een belangrijke inscriptie bijna verloren ging...............................36 5 HET ISLAMITISCHE RIJK ...................................................................................................39 de Mamelukken .................................................................................................................40 de ottomaanse (of: osmaanse) periode .............................................................................40 Een uitstapje: Jordanië en de Palestijnen.............................................................................42 de koninklijke familie van Jordanië.....................................................................................44 6 MOSLIMS, CHRISTENEN EN DRUZEN...............................................................................47 Moslims ..............................................................................................................................47 Christenen...........................................................................................................................48 druzen ................................................................................................................................49 7 AMMAN..............................................................................................................................50 Moderne stad......................................................................................................................50 geschiedenis .......................................................................................................................51 Assyrische expansie.............................................................................................................52 Hellenistische periode.........................................................................................................53 vanaf de citadel ..................................................................................................................55 8 JABBOK EN JERASJ............................................................................................................57 worstelrivier .......................................................................................................................57 gerasa, gadara of gergesa?.................................................................................................58 Hellenistische stad ..............................................................................................................59 Romeinse stabiliteit ............................................................................................................60 een wandeltocht door de stad ............................................................................................61 Ruimtelijke ordening volgens Rome ...................................................................................63 drie kerken op rij.................................................................................................................64 Het centrum........................................................................................................................66 9 JORDAANDAL.....................................................................................................................69 • teL deiR ‘ALLA..............................................................................................................69 bileam .........................................................................................................................69 • AJLuN ..........................................................................................................................71 • PeLLA...........................................................................................................................72 een belangrijke stad op een belangrijke plek ..............................................................72 Christenen op de vlucht ...............................................................................................73
8
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
•
19-12-2008
16:28
Pagina 9
gAdARA (uMM Qeis) ...................................................................................................76 geschiedenis................................................................................................................76 gadara: een probleem .................................................................................................77 een oost-west gebouwde stad.....................................................................................78
10 DE WOESTIJNKASTELEN ...................................................................................................79 Qasr Al-Muwaqqar..............................................................................................................80 Qasr kharanna.....................................................................................................................80 Qasr ‘Amra...........................................................................................................................81 Qasr al-Azraq ......................................................................................................................82 Qasr Mushatta.....................................................................................................................82 11 MADABA ............................................................................................................................83 geschiedenis .......................................................................................................................83 Mozaïeken...........................................................................................................................84 Jeruzalem in het midden ....................................................................................................84 Rondom Jeruzalem .............................................................................................................86 gebied van de dode zee......................................................................................................87 de overige landstreken .......................................................................................................88 twee andere kerken: kerk van de H. Maagd en Apostelkerk ...............................................89 12 VAN NEBO NAAR HET WESTEN ........................................................................................91 • Nebo............................................................................................................................91 bijbelse geschiedenis...................................................................................................91 kloosterkerk op de Jebel siyagha.................................................................................92 Mozaïeken ...................................................................................................................93 Nebo el-Mukhayyit ......................................................................................................94 • de dooPPLAAts vAN JoHANNes..................................................................................95 van Jozua tot Jezus......................................................................................................95 omstreden locatie........................................................................................................97 de wandeling ..............................................................................................................98 • de dode zee ................................................................................................................99 13 TEN OOSTEN VAN DE DODE ZEE .....................................................................................101 • keRAk........................................................................................................................101 bijbelse grond............................................................................................................101 kerak op de Madabakaart..........................................................................................102 Een uitstapje: de kruistochten....................................................................................103
9
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
•
•
19-12-2008
16:28
Pagina 10
terug naar kerak........................................................................................................104 ARNoN: wAdi MuJib..................................................................................................107 Noordelijke grens van Moab ......................................................................................107 wadi Mujib Nature Reserve .......................................................................................107 MACHÉRus.................................................................................................................108
14 PETRA ..............................................................................................................................109 bijzondere ontdekking ......................................................................................................109 een korte geschiedenis: sela, plaatsnaam of rots? ............................................................111 de wandeling....................................................................................................................112 Het schathuis van de farao ...............................................................................................113 Naar de offerplaats............................................................................................................115 koningsgraven ..................................................................................................................116 Het centrum......................................................................................................................118 Naar ‘het klooster’, el-deir.................................................................................................119 de Nabateeën: een kort historisch overzicht .....................................................................120 de geschiedenis van de Nabateeën in namen en jaartallen..............................................122 15 HET UITERSTE ZUIDEN....................................................................................................123 • wAdi RuM .................................................................................................................123 Lawrence of Arabia ....................................................................................................123 uiteenlopend vervoer ................................................................................................126 • AQAbA .......................................................................................................................127 bijbelse geschiedenis.................................................................................................127 begeerde havenstad ..................................................................................................128 Aqaba nu ...................................................................................................................130 16 OM VOORAF EN VERDER TE LEZEN ................................................................................132 17 REGISTERS.......................................................................................................................135 • Register van geografische namen..............................................................................135 • Register van bezienswaardigheden, personen en zaken............................................137 • Register van geciteerde (bijbel)teksten .....................................................................140 overzichtskaartje van Jordanië .........................................................................................143
10
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
16:28
Pagina 11
1 | Woord vooraf toeristische kennismakingen zijn vaak vluchtig. die met Jordanië niet uitgezonderd. Men bezoekt een aantal highlights, zoals Petra en Jerasj en men reist door naar een ander land in de regio. Als men nu echt de tijd voor de hoogtepunten zou nemen, zou het bepaald meer bevredigend zijn. deze reisgids is vooral een uitnodiging tot een wat dieper stekende ontmoeting. een poging om de geïnteresseerde reiziger mee te nemen, de oude en nieuwe geschiedenis van het mateloos boeiende land Jordanië in. daarbij kom je terecht in de historie van het islamitische wereldrijk dat in de 7e eeuw werd gesticht, maar ook op bijbels terrein. in de tijd van oude en Nieuwe testament waren de landstreken waaruit het Jordanië van vandaag bestaat wisselend zelfstandig of onderdeel van een groter rijk. er woonden israëlitische stammen aan de oostkant van de Jordaan. Maar tussen west en oost klikte het bepaald niet. edomieten, Moabieten en Ammonieten, volken die aan de huidige bewoners voorafgaan, komen er bij de bijbelauteurs in het algemeen bijzonder slecht af. in deze gids wordt dan ook regelmatig over de Jordaan heen gekeken. verhelderende teksten van oost-Jordaanse gezagsdragers over gebeurtenissen en mensen van destijds, die een bijzonder licht op de bijbeltekst werpen, krijgt u in vertaling aangeboden. gidsen laten zich bijvoorbeeld al
snel de uitdrukking ‘de steen van Mesa’ ontvallen, maar het is wel zo aardig om te weten wat daar nu precies op staat. teksten uit de bijbel, de koran en van Flavius Josefus, de joodse geschiedschrijver uit de eerste eeuw na Christus, vindt u hier aangehaald waar het nuttig is. en ‘Palestina’ wordt uitvoerig besproken, als Romeinse provincie én als regio in het Nabije oosten.
De klassieke hoofdstraat in Jerash
Het schrijven van een reisgids betekent onophoudelijk kiezen. Maar de ervaring van vele jaren reizen door dit gebied staat er borg voor dat u er vandaag de dag niet snel naast zult grijpen wanneer u informatie in deze reisgids wilt opzoeken. of het moet gaan om zaken waar u het best souvenirs kunt kopen of welk comfort u in diverse hotels kunt verwachten.
11
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
16:28
Pagina 12
Jordaanse vlag
die info kunt u beter elders inwinnen. de Jordaanse keuken komt wel weer aan de orde. dat heeft te maken met het eigene van dit land en de hoofdreligie, de islam.
graag wil ik mijn waardering uitspreken aan het adres van drietour Reizen in driebergen voor de keren dat het bedrijf mij in de gelegenheid stelde om ter plaatse rond te reizen en gegevens te controleren. en wil ik mijn vriend Yousef M. Atieyh uit Amman bedanken voor zijn aanstekelijke steun. Hij is een waardevol ambassadeur van zijn land.
veel mensen hebben hun oordeel over islamitische landen snel klaar. Misschien dat een bezoek aan JordaniĂŤ kan bijdragen aan een verandering van die vooringenomen beeldvorming. de JordaniĂŤrs zelf zullen er alles aan doen om u gastvrij te ontvangen. wie in hun land rondreist, baadt zich in het algemeen in een bijzonder hartelijke sfeer. en u zult verbaasd staan hoe oost en west, oud en modern hier harmonisch samenvloeien.
ten slotte: de weergave van semitische woorden is om praktische reden niet altijd consequent. een inspirerende reis gewenst! Piet van Midden
12
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
16:28
Pagina 13
2 | Het hasjemitisch koninkrijk Jordanië gekozen. dit parlement kan wetsvoorstellen doen en afwijzen. bovendien kan het parlement de regering naar huis sturen. de koning kan het parlement echter ontbinden en verkiezingen uitschrijven. de algemene verkiezingen zijn elke vier jaar.
Staatsvorm de Jordaanse staatvorm lijkt op de Nederlandse, zij het dat de vorst meer macht heeft dan in Nederland. Het is een constitutionele monarchie, met als staatshoofd z.k.H. koning Abdullah ii ibn Hussein al-Hashemi. de regering bestaat uit de koning en zijn ministers. er zijn twee kamers: een senaat van 55 leden, door de koning benoemd. een soort chambre de réflexion van wijze personen. in de grondwet is omschreven hoe de koning tot zijn keus zal komen. daarnaast is er een parlement van 110 leden die rechtstreeks door de bevolking worden
Geografie Jordanië grenst aan de volgende landen: saoedi-Arabië (een grenslijn van 744 km); irak (181 km); syrië (375 km); israël (238 km)
Enige gegevens oppervlakte: inwonertal: bevolkingsgroei: bevolkingsgroepen:
taal: Religie: Hoofdstad: tijdverschil: Munteenheid: Ambassade:
88.778 km² (ca. 2x Nederland). inclusief water: 91.860 km2 90% woestijn; 6 % landbouwgrond 6.200.000 (2008) 2,3% (2008) 98% Arabieren (bedoeïenen en Palestijnen); 1% Circassiërs (ook tsjerkessen genoemd; van huis uit afkomstig van de kaukasus aan de zwarte zee); 1% Armeniërs, turken en koerden Arabisch; omgangstaal met buitenlanders: engels islam (soennitisch: 92%); Christendom, m.n. grieks orthodox (6%); overig (islam, sji’itisch; druzen: 2%) Amman, 1.800.000 inwoners zomertijd 1 uur, wintertijd 2 uur. Jordanië heeft één tijdzone Jordaanse dinar (Jd) Amman. zie bij ‘Praktische gegevens’
13
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
16:28
Pagina 14
Klimaat JordaniĂŤ heeft aan de westzijde een Middellandse zeeklimaat, maar het klimaat verandert snel naarmate je landinwaarts trekt. daar heerst een woestijnklimaat, met hete zomers en in relatieve zin koude winters. in Amman valt gemiddeld 400 mm regen per jaar, maar er kunnen per winter forse verschillen optreden. de neerslag valt met name
en de westelijke Jordaanoever (97 km). de kustlijn bij de golf van Aqaba is 26 kilometer. Hoogste berg: Jebal Rum met 1.734 meter. diepste punt: dode zee met -420 meter. Amman ligt op 765 meter.
Sneeuwhopen langs de weg
Gemiddelde temperatuur van dag en nacht, in graden Celcius, gemeten in de schaduw Plaats/regio Amman Aqaba irbid (noorden) Ma’an (woestijn) dode zeegebied
januari 8 15 9 7 16
april 17 23 21 16 25
juli 25 32 25 26 33
oktober 20 26 20 20 28
62
18
-
8
6
8
gehele dag
9
Neerslag in mm Amman
Zonne-uren per dag Amman
14
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
16:28
Pagina 15
van november tot maart. van juni tot september valt in Amman doorgaans geen regen. in Aqaba is de gemiddelde neerslag 35 mm per jaar. ter vergelijking: in Nederland valt gemiddeld 800 mm per jaar. in Aqaba schijnt vrijwel altijd de zon. bewolkte dagen met name in november en december. op de vraag ‘Hoe is het weer in Jordanië?’ is dus moeilijk een kort eensluidend antwoord te geven. op dezelfde dag dat je in januari in Amman of Petra (beide hooggelegen) soms vernikkelt van de kou, in regen en/of sneeuw, is het vaak bijzonder aangenaam toeven aan de nabijgelegen dode zee of in Aqaba. bovendien kent het weer ook hier zijn uitschieters. in februari 2008 vroor het 5 graden in het Jordaandal, waar vorst uiterst zeldzaam is, en viel er sneeuw in Amman. in februari 1950 lag op sommige plaatsen in Amman na vijf dagen sneeuwval 60 cm sneeuw.
Ook hier nog vegetatie
Flora de ligging van een land bepaalt grotendeels zijn planten- en dierenrijk. Jordanië ligt op het contactpunt van de continenten europa, Azië en Afrika. Maar het heeft van west naar oost een zeer snel wisselend landschap: het Jordaandal, de transjordaanse heuvels en verder heel veel woestijn. de vegetatie is navenant. de woestijnvegetatie heeft een uitermate korte bloeitijd, direct na de winter. Als de regen valt, komen zaden van eenjarige planten snel tot ontwikkeling om vervolgens even snel de curve ‘opgaan, blinken en verzinken’ te volgen. voor de vaste woestijnvegetatie zoals verschillende soorten distels en voor de tamarisk, die zijn vocht goed kan vasthouden, geldt uiteraard een ander patroon. Met andere woorden: wanneer u bloemen wilt zien, moet u vroeg in het jaar zijn, na een natte winter.
Het weer in Amman op 18 februari 2008
de heuvels van gilead, het vruchtbare gebied tussen Amman en de Jarmoek, is vanouds
15
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
16:28
Wadi Rum tamarisk
bebost geweest, met name met mediterrane eiken. deze lage eikensoort vind je er nog steeds, met name op de heuvels. Hij is groenblijvend. Andere bekende mediterrane bomen, zoals cipressen, zijn een bekende verschijning in de vaak geërodeerde omgeving. dat betekent dat er een enorme kaalslag heeft plaatsgevonden, met name in de turkse tijd. behoefte aan bouw- en stookhout ligt daaraan ten grondslag. en niet te vergeten: de alles verwoestende geiten (met name de zwarte) hebben hun bijdrage geleverd. zij zijn scheppers van de woestijn! de eucalyptus die je hier vindt (en nog veel meer in israël) is geen inheemse boom. Hij is uit Australië ingevoerd omdat hij door zijn enorme wortelgestel op natte plekken voor drainage zorgt en op kurkdoge plekken nog aardig kan overleven. Jordanië heeft een nationale bloem: de zwar-
Agave
te iris. die is uiteraard niet zwart, maar wel zeer donker paars en bloeit in de buurt van Madaba.
16
Pagina 16
reisgids jordanie binnenwerk:Jordanie binnenwerk
19-12-2008
16:28
Pagina 17
Fauna de meeste mensen komen niet naar JordaniĂŤ om dieren te zien. Afgezien van roofvogels die boven je hoofd zweven, zie je er weinig wilde dieren. verschillende soorten hagedissen willen nog wel eens om je heen schieten. verder moet je er echt naar op zoek. dat geldt natuurlijk allereerst voor de vissen: om de vissen in de golf van Aqaba te bespieden, moet je op zijn minst een duikbril met snorkel dragen. Maar het is werkelijk een sprookjeswereld. de vissen die je normaliter in een dierentuin in aquaria bewondert, zwermen hier in enorme aantallen en in honderden soorten om je heen. Minder makkelijk is het met de andere dieren. in wadi Rum kun je als je er overnacht en
Clownvis
de tijd neemt (dus er niet even snel met een lawaai producerende jeep doorheen rijdt) nog wel eens een woestijnvos of een woestijnhaas zien. klipdassen zijn ook geen zeldzaamheid, net zomin als de steenbok (ibex). Het mooiste wild, zoals de mediterrane leeuw, is al honderd jaar geleden uitgeroeid door de plaatselijke bevolking. Hetzelfde lot
Ibex
17