Lætare
JAARGANG 33 | NUMMER 2 | APRIL 2017 | € 6,99
TIJDSCHRIFT VOOR LITURGIE EN KERKMUZIEK
Mystery Worshipper De nieuwe Verkenning
Luther
Expertmeeting
Liturgie en cultuur
sacrament van het altaar
liturgie
een genuanceerde relatie
Boekencentrum Laetare 2017 #2 P 17-20-C727.indd 1
07-04-2017 14.48.51
Colofon
Van de redactie
Laetare – tijdschrift voor liturgie en kerkmuziek www.tijdschriftlaetare.nl
Wanneer ik dit schrijf, hebben we net zondag Laetare gevierd. In de liturgie zijn de zondagen altijd een weerspiegeling van Pasen. Daarom worden in de veertigdagentijd de zondagen ook niet meegeteld en hoef je op die zondagen niet te vasten. Maar op zondag Laetare, op ‘klein Pasen’ halverwege de veertigdagentijd, kijken we in het bijzonder vooruit naar het paasfeest. In ons tijdschrift Laetare schrijven we over liturgie die altijd probeert vooruit te kijken naar wat ons beloofd is. Natuurlijk ook weer in dit nummer. Vooruitkijken, zeggen wat onzegbaar is, daarvoor gebruikt de liturgie de taal van de symbolen. Bijvoorbeeld het oeroude voorchristelijke symbool van de levensboom, of het altaar. Of dat je probeert God te naderen door het zingen van psalmen. En natuurlijk geven we in dit gedenkjaar het woord aan Luther met zijn bespiegelingen over de liturgie. Maar we schrijven niet alleen. In het verlengde van de vroegere Eredienstvaardig-lezingen willen we ook op bijscholingsgebied actief worden. In samenwerking met de Liturgische Kring vindt u een oproep voor een expertmeeting op 29 juni in Amersfoort. Liturgie is een vak, en we willen kijken hoe we voorgangers nog beter van dienst kunnen zijn bij de uitoefening van deze prachtige taak. Nieuw in Laetare is de Mystery Worshipper. Daarmee steken we de Verkenning, onze oudste serie, in een geheel nieuw jasje. In Engelstalige landen is de Mystery Worshipper even geliefd als gevreesd. En nu kan het ook in Nederland zomaar gebeuren dat hij of zij plotseling in uw kerkbanken aanschuift. U vindt dan in het collectezakje een kaartje dat u bezoek heeft gehad en dat de bevindingen opbouwend, kritisch en met een knipoog in het komende nummer te lezen zullen zijn. Namens de redactie wens ik u veel inspiratie en een goede paastijd toe.
Laetare wordt, in opdracht van de Stichting Eredienstvaardig, uitgegeven door Boekencentrum Tijdschriften te Utrecht. Secretariaat stichting Eredienstvaardig: Lieske Keuning, Duke Ellingtonstraat 15, 3543 GK Utrecht; stichting@eredienstvaardig.nl. ISSN: 2214-2185. Hoofdredactie: Ekkehard Muth. Redactie: Stefan Belderbos, Ko Joosse, Gerben Mourik, Hanna Rijken, Dennis Vallenduuk, Bernd Wallet. Eindredactie: Jan Marten de Vries, Hendrik Andriessenlaan 88, 2343 LP Oegstgeest, 071 – 517 4572; eindredactie@tijdschriftlaetare.nl. Redactiesecretariaat: Ellen van der Sar, Binckhorstlaan 36/unit M114, 2516 BE Den Haag; redactie@tijdschriftlaetare.nl. Bladmanagement: Jan van Keulen. Verschijningsdata 2017: 3 februari, 21 april, 30 juni, 8 september, 24 november. Opgave mededelingen: aan de redactiesecretariaat, bij voorkeur via e-mail; uiterlijk vijf weken voor verschijning. De redactie verricht haar werk zo zorgvuldig mogelijk. Een enkele keer lukt het niet om alle rechthebbenden te bereiken. In dit geval kunnen rechthebbenden contact opnemen met de eindredactie. Voor overname van artikelen dient men contact op te nemen met de eindredactie. Abonnementen: Persoonlijk abonnement: Nederland € 29,95 (machtiging)/ € 30,95 factuur); buitenland € 44,-; studenten € 22,95 (machtiging)/ € 23,95 (factuur). Bij betaling in 2 termijnen: 2 x € 16,75. Nieuw abonnement: eerste jaar € 19,90. Groepsabonnement (min. 5 ex. per nummer) € 22,- (machtiging)/ € 23,- (factuur) per abonnement. Proefabonnement: Nederland (3 nummers) € 14,-. Abonnementenadministratie: Boekencentrum Tijdschriften, Postbus 13288, 3507 LG Utrecht, abonnementen@boekencentrum.nl, 088 – 700 2904 (di t/m vr. 9:00 – 13:00 uur). Adreswijziging doorgeven: graag uiterlijk vier weken van te voren o.v.v. het oude en nieuwe adres. Opzegging abonnement (na het eerste abonnementsjaar): schriftelijk, digitaal of telefonisch, uiterlijk drie maanden voor de gewenste einddatum. Losse nummers: € 6,99 (excl. porto), te bestellen via www.tijdschriftlaetare.nl. Vormgeving en lay-out: Ruparo, Amsterdam. Druk: BDU, Barneveld. Laetare in gesproken vorm: Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden, Postbus 131, 3850 AC Ermelo, (0341) 56 54 99. Opgave en informatie advertenties: N.A.W.plus Direct Marketing Diensten, Harm Jan Wieringa, 0342 – 424 404 / 06 – 5354 0544; info@nawplus.nl, www.nawplus.nl Advertenties kunnen zonder opgaaf van reden worden geweigerd. Omslagfoto: Op de hoek van de Brunstrasse en de Kreuzstrasse in München is deze levensboom met Maria en kind te vinden. Zie het artikel op p. 19. Foto: Thomas Quine.
2
Ekkehard Muth advertentie
Inrichten van Kerken Bij restauratie, renovatie en nieuwbouw
w w w. p i m v a n d i j k d e s i g n s . n l
Ontmoetingskerk Rijsenhout
tel: 0575-528803
Lætare | jaargang 33 | nummer 2 | april 2017
Boekencentrum Laetare 2017 #2 P 17-20-C727.indd 2
07-04-2017 14.48.58
teKeninG: aUKe de vries.
Inhoud
12 Mystery worshipper de nieuwe verkenning in Laetare
4 Luther over het altaar
19 De boom bloeit volop
avondmaalsliturgie volgens Luther
over de levensboom
Verder 8
Liturgie en cultuur een genuanceerde relatie
14 expertmeeting Liturgie 16 een nieuwe selectie liederen de bundel
22 Nieuwe monastieke initiatieven een inleiding op het themanummer
Vaste rubriek 15 Berichten 26 Liturgisch Leesplankje altaar 28 aan de tijd 7 mei t.e.m. 16 juli 2017
Gezien door Anne-Meta Onbegrijpelijk Locatie: landgoed Hydepark, een warme zaal met wijds uitzicht. Gezelschap: een dertigtal dominees, van behoudend tot vrijzinnig, verbonden door de gemeenschappelijke factor van hun fris ontluikende predikantschap. Nascholing. Er wordt ons een lezing aangeboden van Joris Vercammen, aartsbisschop van de Oud-Katholieke Kerk. Hij neemt ons mee naar de wereld van de liturgie. Of beter gezegd: hij wijst op de wereld waar die liturgie ons mee naar toe neemt. Een wereld waarin je ‘gewoon’ gelooft. Waar je gelooft zonder mits en maar, juist om zó voor dat geloof ruimte te maken. Als een open plek (Vercammen) waar de heiligheid suist (mijn woorden). Ik noteer de woorden, zuig ze in me op. Ze raken aan dat waarnaar ik verlang: het ‘vreemde’ in de liturgie, het onbegrijpelijke. Waar het even niet gaat om: mijn capaciteit, wat denk, weet, veronderstel ik. Maar wel om waar ik wonderlijk deel van uit maak, het gaat mijn verstand te boven. Goede liturgie bevindt zich in die spanning tussen dit gaat over mij en tegelijk begrijp ik het niet – zegt Vercammen. Goede liturgie trekt je open. Opeens zie je: er is méér dan je begrijpt. Terwijl in de zaal de lezing verder gaat, kijk ik uit over het landgoed. En ik neem me voor: in mijn volgende liturgie stop ik een beetje meer onbegrijpelijks. Anne-Meta Kobes-Gerritsen is predikant in Heerenveen.
Lætare | jaargang 33 | nummer 2 | april 2017
Boekencentrum Laetare 2017 #2 P 17-20-C727.indd 3
3
07-04-2017 14.49.03
Avondmaalsliturgie volgens Luther
Het Sacrament van het
Altaar
In het derde en laatste van deze artikelenserie in Laetare in dit Luther-jaar gaat de auteur in op de avondmaalsliturgie zoals Luther die voor ogen stond. Klaas Touwen
W
at ‘luthers’ heet, is altijd een constructie. Het ‘lutherse’ komt niet rechtstreeks bij Luther vandaan, maar staat in een traditie van inmiddels vijf eeuwen. Dat geldt ook voor de ‘lutherse’ liturgie. Die is met allerlei tussenstappen tot ons gekomen, bemiddeld in het bijzonder door de drie hoogleraren in de jaren vijftig van de vorige eeuw: prof. dr. P Boendermaker, prof. dr. W.J. Kooiman en prof. dr. C.W. Mönnich. Het Gezangboek der Evangelisch-Lutherse Kerk van 1955 is daarvan een monument.
Schering en inslag De situatie was ernaar. Na anderhalve eeuw van scheiding kwam het in 1952 tot kerkhereniging
4
van de vrijzinnige oud-luthersen (die niet meer vrijzinnig waren) en de orthodoxe hersteld luthersen (die niet meer orthodox waren). In de nieuwe verhoudingen was er grote behoefte aan gezamenlijkheid, niet slechts kerkordelijk, maar ook in de liturgie. Dit reikte verder dan dezelfde versjes zingen. De lutherse liederenschat werd afgestoft en opnieuw toegankelijk gemaakt. Maar ook zoiets basaals als het kerkelijk jaar, een besef dat ver was weggezakt, werd weer de schering van de liturgische kalender, met als inslag dat elke zondag een eigen ‘hoofdlied’ kreeg. Kortom: het proprium, de eigenheid van iedere zondag, werd opnieuw ontdekt. Nog zonder de oudtestamentische lezing. Mozes en de profeten zijn de eeuwen door wel gelezen, maar doordeweeks. Pas in de jaren zestig diende zich de noodzaak aan van een zondagse schriftlezing uit heel de Bijbel.
Uit grootmoeders tijd Ook het ordinarium, de vaste orde van dienst zoals lutheranen die nu koesteren, draagt het stempel van de jaren vijftig. De klassieke lutherse liturgie die zij als hun bruidschat de Protestantse Kerk in Nederland hebben binnengedragen, dateert uit grootmoeders tijd. Daarvóór hadden ook lutheranen niet veel anders dan de sandwich-liturgie van om en om een versje en
Lætare | jaargang 33 | nummer 2 | april 2017
Boekencentrum Laetare 2017 #2 P 17-20-C727.indd 4
07-04-2017 14.49.03
Portret van Luther door Lucas Cranach. 1546. Bron: Wikipedia.
een woordje, zoals in calvinistische gemeenten te doen gebruikelijk is. Kan deze ‘lutherse’ liturgie zich op Luther beroepen? Toegespitst op het Sacrament van het Altaar: hoe zag Luther dat eigenlijk voor ogen? In de Deutsche Messe (1526) beschrijft Luther van stap tot stap hoe hij het doet. Een opmerkelijk
geschrift. Het is onlangs vertaald in Luther Verzameld1, maar slechts voor een klein deel. De redacteur wekt de indruk dat hij de hele Deutsche Messe zou hebben vertaald, maar hij heeft zich beperkt tot alleen het voorwoord. Vanuit zijn christelijk-gereformeerde optiek begrijpelijk. De Deutsche Messe bestaat voor meer dan de helft
Lætare | jaargang 33 | nummer 2 | april 2017
Boekencentrum Laetare 2017 #2 P 17-20-C727.indd 5
5
07-04-2017 14.49.04
Expertmeeting Liturgie Voorgaan is een prachtig vak. De voorganger m/v gaat de mensen voor in de ontmoeting met God. Dat vraagt enerzijds de nodige vakkennis en ambachtelijke vaardigheid, en anderzijds ook fingerspitzengefühl en ontvankelijkheid, zodat uiteindelijk de Ander aan het werk kan gaan. Vaak zijn voorgangers geneigd om het tot stand komen van de ontmoeting met God louter van zijn genade afhankelijk te laten zijn. Maar, zoals katholieken zouden zeggen, je moet met de genade ook een beetje meewerken. Liturgie betekent dan ook ‘werk van het volk – leitourgia’. Er is dus werk aan de winkel om ervoor te zorgen dat de ontmoeting van God met zijn mensen dieper en rijker kan worden. De voorganger heeft daarin een verantwoordelijke rol. Sinds alweer 33 jaar begeleidt Laetare (voorheen: Eredienstvaardig) voorgangers bij het bijhouden van hun vak door reflectie, discussie, signaleren van ontwikkelingen, praktijkverhalen en inspirerende impulsen. De Liturgische Kring kan intussen bogen op een maar liefst 100-jarige geschiede-
14
nis van studie, kritisch volgen van ontwikkelingen, en almaar weer aanzetten tot verantwoord vieren van liturgie. Laetare en Liturgische Kring zoeken nu de samenwerking met allen die zich eveneens betrokken voelen bij dit prachtige vak van voorgaan in de liturgie. Samenwerking met opleidingen, docenten, trainers, kerkelijke en particuliere initiatieven, genootschappen, verenigingen, die hoe dan ook willen bijdragen aan het toerusten van voorgangers. Laetare en de Liturgische Kring nodigen u uit voor een Expertmeeting Liturgie op donderdag 29 juni van 10.00 tot 12.30 uur in de Bergkerk te Amersfoort. Tijdens deze bijeenkomst willen we het bestaande aanbod voor studenten en voorgangers inventariseren. We willen met elkaar uitwisselen hoe we eventueel tot een betere afstemming kunnen komen. En we willen met elkaar brainstormen over aanvullende mogelijkheden om dit prachtige vak te leren en verder te ontwikkelen.
Foto: Chelsea Gabriel.
Laetare en Liturgische Kring zoeken de samenwerking met opleidingen, docenten, trainers, kerkelijke en parti culiere initiatieven, genootschappen, verenigingen.
De Expertmeeting Liturgie wordt u aangeboden door: - Stichting Eredienstvaardig, eigenaar van Laetare - Tijdschrift voor Liturgie en Kerkmuziek - de Liturgische Kring.
Donderdag 29 juni Bergkerk Dr. A. Kuyperlaan 2 3818 JC Amersfoort 9.30 uur inloop 10.00 - 12.30 uur uitwisseling 12.30 uur lunch Aanmelden tot 15 juni bij redactie@tijdschriftlaetare.nl Naarmate de voorbereidingen vorderen, vindt u meer informatie op www.tijdschriftlaetare.nl en www.liturgischekring.nl. Voor vragen en opmerkingen kunt u terecht bij Ekkehard Muth, 026-4953153.
Lætare | jaargang 33 | nummer 2 | april 2017
Boekencentrum Laetare 2017 #2 P 17-20-C727.indd 14
07-04-2017 14.49.26
boom De
bloeit volop
Over de levensboom, Christus en het kruis Bomen spreken tot de verbeelding. Overal ter wereld komt de boomsymboliek voor. Een van de bekendste bomen uit de christelijke traditie is de levensboom. We vinden hem terug in Genesis 2-3 en in de boeken Spreuken (3,18; 11,30; 13,12; 15,4) en Openbaring (2,7; 22,2.14.19). In de kerkmuziek en de beeldende kunst is deze boom vaak verbonden met Christus en zijn kruis. Robin ten Hoopen
V
oorbeelden daarvan zijn te vinden in het lied ‘Met de boom des levens wegend op zijn rug’ van Willem Barnard (Liedboek 547), in de uitdrukking ‘Calvary’s ry’s tree’ en in het symbool van een kruis dat in bloei staat. Men kan zo’n bloeiend kruis tegenkomen in beroemde kerken als de San Clemente in Rome, maar ook op liturgische kleding in de lokale dorpskerk.
Lætare | jaargang 33 | nummer 2 | april 2017
Boekencentrum Laetare 2017 #2 P 17-20-C727.indd 19
19
07-04-2017 14.49.41
TIJDSCHRIFT VOOR LITURGIE EN KERKMUZIEK
JAARGANG 33 | NUMMER 2 | APRIL 2017 | € 6,99
Lætare TIJDSCHRIFT VOOR LITURGIE EN KERKMUZIEK
Mystery Worshipper De nieuwe Verkenning
Pro abonneefm 3 numm ent: ers
Jaar- nt: eme abonn slechts 1e jaar
Expertmeeting
Liturgie en cultuur
sacrament van het altaar
liturgie
een genuanceerde relatie
€14,-
Nieuwsgierig naar de rest van de inhoud?
los nr. €
6,99
Neem een (proef)abonnement of bestel een los nummer op www.tijdschriftlaetare.nl
95
€ 19,
Luther
30,95 i.p.v. €