In dit boekje brengt Gerard Dekker, kenner en bewonderaar van het werk van Bonhoeffer, vijftig teksten bijeen en licht deze toe. Niet alleen om meer bekendheid te geven aan diens werk, maar vooral ook om te laten zien hoe inspirerend zijn gedachten zijn voor mensen die in deze tijd oprecht als christen willen leven.
Prof. dr. Gerard Dekker is emeritus hoogleraar godsdienstsociologie aan de Vrije Universiteit. Eerder dit jaar publiceerde hij bij Meinema Heeft de kerk zichzelf overleefd? Beschouwingen over de rol van de kerk in de moderne samenleving.
gerar d dekker Leren geloven met Bonhoeffer
Nog steeds is er grote belangstelling voor het leven en werk van de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer (1906-1945). Dat is vooral vanwege de visionaire gedachten die hij in de laatste jaren van zijn leven ontwikkelde – inzichten die betrekking hebben op God, het christelijk geloof en het christelijk leven.
gerar d dekker Leren geloven met Bonhoeffer Teksten en commentaar
nu r 700; 728 isb n 978 90 211 4267 8
www.uitgeverijmeinema.nl
Dekker Bonhoeffer def.indd 1
9 789021 142678
m ei n ema
22-04-10 16:27
Leren geloven met Bonhoeffer Teksten en commentaar
Gerard Dekker
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag: Geert de Koning ISBN 978 90 211 4267 8 NUR 700; 728 Š 2010 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Later heb ik ervaren en ik ervaar het tot op dit moment, dat je pas leert geloven als je midden in de aardsheid van dit leven staat. [Dietrich Bonhoeffer]
Inhoud
Ten geleide
9
Teksten en commentaar 1. Leren geloven 2. In de bijbel spreekt God tot ons 3. Alleen de gehoorzame gelooft 4. Wat geloven wij werkelijk? 5. Bijbels geloven 6. Geloven midden in de aardsheid van dit leven 7. Delen in Gods lijden 8. Wie is God? 9. Tijdelijk zonder bijbel leven 10. Bidden in nood 11. Waar we om bidden mogen 12. Gods leiding 13. Vertrouwen in God 14. Verzet en overgave 15. Navolging van Christus 16. Een christen is een vrij mens 17. Bidden en het goede doen 18. Het christendom is geen verlossingsgodsdienst 19. Geen strijd tegen de mondigheid 20. God als deus ex machina 21. Christus doet een beroep op de mondige wereld 22. Waar is God? 23. Het gaat God om het goede 24. De eeuwigheid is geen toevluchtsoord 25. Zegen en kruis horen bij elkaar 26. God is geen stoplap 27. De mensen niet vastprikken op hun zonden 28. Het religieuze gewaad van het christendom 29. Werelds over God spreken 7
12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 62 64 66 68
30. Huiver voor het religieuze spreken 31. Midden in het leven is God transcendent 32. De kerk verkeert in een crisis 33. De kerk is pas kerk als zij er is voor anderen 34. Het zout der aarde 35. Wie houdt stand? 36. Als mens voor God leven 37. De autonomie van de mens 38. De mondig geworden wereld 39. Er is slechts ĂŠĂŠn werkelijkheid 40. Voor en met God leven wij zonder God 41. Levenshouding 42. Het laatste en het voorlaatste 43. Niet vromer willen zijn dan God 44. Het volle recht van de aardse liefde 45. Niemand is te goed voor de geringste dienst 46. Een meerdimensionaal leven 47. God schikt zijn wil naar onze wil 48. Het leven ten volle aanvaarden 49. Gemeenschap 50. Door goede machten omgeven
70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 100 102 104 106 108 110
Verantwoording en bronvermelding
112
8
Ten geleide
De Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) blijft boeien. Ondanks dat het al meer dan zestig jaar geleden is dat hij zijn laatste werken schreef, wordt hij nog steeds gelezen. En terwijl talloze vroeger bekende tijdgenoten en zelfs mensen die na hem veel belangrijks gezegd of geschreven hebben al weer vergeten zijn, blijft Bonhoeffer nog steeds mensen inspireren. Hoe komt dat? Ik denk dat hier tenminste twee redenen voor zijn. In de eerste plaats het visionaire gehalte van wat hij schreef. Hij doorzag beter dan zijn tijdgenoten wat er gaande was en voorzag de ontwikkelingen die zich in het geestelijk leven aan het voltrekken waren. Velen beleven en ervaren nu wat hij toen al als ontwikkelingen beschreef. In de tweede plaats ontmoeten we in Bonhoeffer een mens die zowel diep gelovig was als volop aan het wereldlijk leven deelnam, zonder dat hij hiertussen een spanning ervoer. Integendeel, het een vloeide bij hem uit het ander voort. Daardoor heeft hij velen die op het ogenblik zoeken naar de verbinding tussen wat we tegenwoordig spiritualiteit en engagement noemen iets (of veel) te zeggen. In dit boekje heb ik vijftig veelzeggende, inhoudsvolle teksten van Bonhoeffer geselecteerd en van wat kanttekeningen voorzien. De selectie van de teksten uit het vele wat hij geschreven heeft, berust uiteraard op een persoonlijke keuze. Het zijn teksten die ik belangrijk vind, die mij veel zeggen. Maar ik heb daarbij wel getracht een zodanige variatie van teksten aan te bieden dat alle facetten van Bonhoeffers leven en denken ter sprake komen. De kanttekeningen bedoelen in de eerste plaats te verhelderen wat Bonhoeffer geschreven heeft, want – laat dat duidelijk zijn – eenvoudig te begrijpen is hij lang niet altijd. Daarmee is tevens gezegd dat het subjectieve element hierin groot is. Wat 9
ik schrijf, heeft niet de pretentie dé uitleg te geven van wat Bonhoeffer heeft bedoeld. De kanttekeningen zeggen vooral wat ik betekenisvol vind in wat Bonhoeffer in zijn teksten heeft willen zeggen; of nog persoonlijker gezegd: wat die teksten voor mij betekend hebben en in feite nog steeds betekenen. Want Bonhoeffer heeft mij geïnspireerd, vanaf het moment dat ik in de jaren vijftig van de vorige eeuw zijn toen gepubliceerde gevangenisbrieven las tot nu toe. Dit feit bracht anderen tot de uitspraak dat ik het dan ook maar moest opschrijven, omdat wat mij inspireert ook anderen die er kennis van nemen kan inspireren. Uiteindelijk is dit ook de reden waarom ik dit boekje heb geschreven. De geselecteerde teksten zijn voor het grootste deel afkomstig uit wat Bonhoeffer de laatste jaren van zijn leven geschreven heeft, met name uit de brieven die hij vanuit de gevangenis aan zijn vriend Bethge en aan zijn verloofde schreef. Dat is niet alleen omdat we mogen aannemen dat we zodoende van zijn meest ontwikkelde, zijn meest ‘rijpe’ gedachten kennis kunnen nemen, maar om een nog andere reden. Bethge gaf zijn biografie van Bonhoeffer de ondertitel mee: ‘Theoloog – Christen – Tijdgenoot’. Bonhoeffer heeft namelijk tweemaal in zijn leven een ‘ommekeer’ meegemaakt: ‘Met zijn eerste ommekeer rond de jaren 1931-1933 heeft de theoloog Bonhoeffer heel bewust zijn christen-zijn vooropgesteld. Met de ommekeer van 1939 ging de theoloog en christen Bonhoeffer delen in de volle actualiteit van zijn wereld, zijn plaats en zijn tijd.’ In zijn latere leven hebben we dus te maken met iemand die als christen volop in de wereld staat en volop aan het wereldlijk leven deelneemt. Om díe Bonhoeffer gaat het mij; niet om de (academische) theoloog, maar om de in de wereld levende christen. Díe Bonhoeffer kan een ieder die als christen in déze wereld wil leven inspireren. Vrijwel alle teksten zijn in het seizoen 2008/2009 in een wekelijkse Bonhoeffer-rubriek in het Christelijk Weekblad gepubliceerd. Maar van meet af aan was het de bedoeling de teksten ook gebundeld te publiceren. Ze zijn daartoe wel enigszins bewerkt en in een bepaalde volgorde gezet. De teksten cirkelen rondom drie belangrijke thema’s: rondom geloven, rondom godsdien10
stigheid en kerk, en rondom leven in deze wereld. Deze drie thema’s hangen bij Bonhoeffer zo nauw samen, dat het onmogelijk is ze los van elkaar te behandelen. Niettemin heb ik getracht de teksten rondom deze thema’s te groeperen: in de eerste veertien teksten ligt de nadruk op het (individueel) geloven, de twintig daarna volgende teksten handelen meer over godsdienst en kerk in het algemeen, en de laatste zestien teksten geven vooral Bonhoeffers opvattingen over het leven in deze wereld weer. Ik hoop dat het lezen van deze teksten belangstelling voor het leven en het werk van Bonhoeffer zal opwekken of de reeds bestaande belangstelling zal verdiepen. Baarn, december 2009
Gerard Dekker
11
1. Leren geloven
Ik heb de laatste jaren steeds meer de diepe aardsheid van het christendom leren doorgronden. De christen is geen homo religiosus maar gewoon een mens, zoals Jezus mens was (waarschijnlijk in tegenstelling tot Johannes de Doper). Niet de vlakke, banale aardsheid van rationalisten, bedrijvigen, gemakzuchtigen of wellustigen maar de diepe gedisciplineerde aardsheid, doortrokken van het besef van dood en opstanding. Ik geloof dat Luther in deze aardsheid heeft geleefd. Ik moet denken aan een gesprek met een jonge Franse predikant, dertien jaar geleden in Amerika. We hadden ons eenvoudig de vraag gesteld wat we eigenlijk wilden met ons leven. Hij zei: ik zou een heilige willen worden (en ik acht het niet onmogelijk dat hij het geworden is). Dat maakte indruk op me. Toch kwam ik met een andere mening en zei ongeveer: ik zou willen leren geloven. Lange tijd heb ik niet beseft hoe diep deze tegenstelling is. Ik dacht dat ik zou kunnen leren geloven als ik zelf zoiets als een heilig leven probeerde te leiden. Mijn ‘Navolging’ schreef ik als afsluiting van die periode. Ik zie op het ogenblik duidelijk de gevaren van het boek, maar blijf er desondanks achter staan. Later heb ik ervaren en ik ervaar het tot op dit moment, dat je pas leert geloven als je midden in de aardsheid van dit leven staat.
12
Bonhoeffer maakt hier op het eerste gezicht een merkwaardige tegenstelling, namelijk tussen geloven en heiligheid. Hebben geloven en heiligheid dan niet alles met elkaar te maken? Is een heilige niet een door en door gelovig mens en liggen (leren) geloven en heilig worden dus niet in elkaars verlengde? Hoe komt Bonhoeffer dan tot zo’n uitspraak? Wat kan hij hiermee bedoeld hebben? Het is in dit verband van belang wat men onder een heilige verstaat. Voor velen is een heilige ‘iemand die een zeer vroom leven leidt’ (Van Dale). Waaraan dan de notie is verbonden dat zo’n leven niet besmet is door allerlei wereldse opvattingen en gedragingen. Met andere woorden: een heilige is iemand die zo veel mogelijk afstand heeft genomen van het wereldse leven. En dan zitten we bij de kern van Bonhoeffers tegenstelling: je leert pas geloven als je midden in dit aardse leven staat. Het gaat dus niet om een leven dat van dit aardse leven is onderscheiden, maar juist om een gelovig leven midden in de aardsheid van dit leven. Bij een verdere kennismaking met Bonhoeffer zal blijken hoe essentieel dit voor hem is. Zijn inzicht is gegrond op ervaring. In dezelfde brief zegt hij namelijk dat hij tot dit inzicht alleen kon komen langs de weg die ik in feite gegaan ben. Waarmee hij ook aangeeft dat de situatie waarin een mens verkeert belangrijk is voor de wijze en de inhoud van geloven. En omdat die situatie regelmatig verandert, is leren geloven ook een levenslang proces.
13