Leven met albert schweitzer by Boekencentrum Uitgevers

a lb er l t eve sc n h m w e ei t tz er

Pleidooi voor mystiek optimisme

ijk

o Tr

h a n w l ei b m t z er et er t

Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk Forest Stewardship Council (FSC) draagt. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Ook is het papier 100% chloor- en zwavelvrij gebleekt. www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag en boekverzorging: Marion Rosendahl Illustratie omslag: Albert Schweitzer gefotografeerd door W. Eugene Smith, 1954. ISBN 978 90 211 4349 1 NUR 700 ÂŠ 2013 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud Inleiding Leven met Albert Schweitzer? Onmiskenbaar diepzinnig Een leven met een dubbel geheim Schweitzers ontmoetingen Opbouw van het boek 1 Levensgeluk en schuldbesef Op de drempel: een leven met anderen Geen standbeeld voor Albert Schweitzer Een levensloop vol gelukkige ontmoetingen Gedachten: schuld en spiritualiteit Ter bezinning: moet alle schuld op de schroothoop? 2 De koude plicht Op de drempel: een leven met Kant Kants grootse mislukking De formele Kant De mystieke Kant Kants diepte en zijn oppervlakkigheid Gedachten: denken en spiritualiteit Ter bezinning: zijn we klaar voor de ethiek van het oerwoud?

8 9 9 11 12

15 16 17 23 24

27 28 28 30 31 32 33

3 Vingertopjesspiritualiteit Op de drempel: een leven vanuit het FingerspitzengefĂźhl Schweitzers dubbelleven in Parijs Ritme en levenswil volgens Widor Raken aan de eenheid van het leven: Marie JaĂŤll Gedachten: materie en spiritualiteit Ter bezinning: kun je zonder transcendentie spiritueel zijn? 4 De mystiek van de maestro Op de drempel: een leven met Bach Schweitzers spirituele meester Bach als de Wagner van het innerlijke leven Bach als muzikaal mysticus Bach als oer-organist Gedachten: expressie en spiritualiteit Ter bezinning: is muziek goed voor je ziel? 5 Geloven dankzij Paulus Op de drempel: een leven met Jezus Nooit meer wachten op de eindtijd Het glimpgeloof van Paulus Gedachten: vroomheid en spiritualiteit Ter bezinning: kun je rationeel en toch vroom zijn?

35 36 37 38 41 42

45 46 47 48 49 51 52

55 56 58 60 61

6 In een opwelling Op de drempel: een leven met Goethe Eerbied voor het leven De oneindige solidariteit van alle leven Zin moet je niet geven, zin moet je leven Gedachten: wetenschap en spiritualiteit Ter bezinning: ken je de weg naar spirituele soevereiniteit? 7 De Boeddha voorbij Op de drempel: een leven met dieren Protest tegen ahimsa-purisme Weldadig inconsequent Ethisch charisma Gedachten: ethiek en spiritualiteit Ter bezinning: hoeveel vegetarisme verdraagt de mens? 8 Optimisme zonder zweven Op de drempel: een leven met de Levenswil Cultuurverval en zelfopoffering Diagnose: bezetting, verbrokkeling, verslaving Mystiek als medicijn De glorie van de zelfopoffering Gedachten: tragiek en spiritualiteit Ter bezinning: waar ligt jouw Lambarene? Lambarene als levensdevies Literatuur en verwijzingen

64 65 66 67 69 70

73 74 77 78 78 79

83 84 84 86 87 88 89 91 93

Inleiding Kun je leven met Albert Schweitzer? Hij was een man van formaat: theoloog, filosoof, medicus, musicus en dienaar van de mensheid. Als student spreekt hij met zichzelf af tot zijn dertigste te leven voor zijn passies: de theologie, de filosofie en de orgelkunst. Daarna zal hij zijn talenten en zijn onuitputtelijke energie ten dienste stellen aan wie het minder hebben op deze aarde. In 1913 vertrekt hij naar Afrika om daar, in Lambarene (in het huidige Gabon), zijn beroemde ziekenhuisdorp te stichten. Schweitzer wordt bewogen door een vitale spiritualiteit. Eerbied voor het Leven was zijn devies. Zelfrealisatie door dienstbaarheid werd zijn praktijk.

Leven met Albert Schweitzer? Het stokpaardje van Schweitzer, Eerbied voor het Leven, is de formule van wat je zijn ‘praktische denkmystiek’ zou kunnen noemen. Schweitzer meent dat alle filosofen en religieuze leiders met hun gedenk en geconstrueer de wereld niet beter hebben gemaakt. Al dat filosoferen en theologiseren leidt je juist steeds verder van de wereld af. Schweitzer eist daarentegen ‘diep denken’, waarachtig denken in het hier en nu, werkelijk denken, in de zin van denken dat inwerkt op de werkelijkheid. Dit denken wil in levende relaties met medemensen en mededieren, in relatie tot alle leven op aarde, het leven behouden, bevorderen en verbeteren. Schweitzer is aan theologie en filosofie voorbij; hij is een denker met de handen.

Onmiskenbaar diepzinnig Als je het zo opschrijft, dan is Schweitzers levensvisie uiterst simpel. Zo simpel, dat het soms bijna storend is. In zijn enthousiasme gaat hij vaak kort door de bocht. Reeksen aan ethische en spirituele leermeesters ontkomen niet aan zijn strenge terechtstelling. Ze hebben mooi gedacht en vroom geleefd, maar de ethiek van de Eerbied voor het Leven, die heeft geen van hen zo onder woorden en in praktijk gebracht als hij, Schweitzer. Ondanks die op het eerste gezicht zelfingenomen houding, blijft Schweitzer boeien. Zijn gedachten, hoewel eenvoudig, zijn toch onmiskenbaar diepzinnig. Soms lijkt het erop dat hij gewoon gelijk heeft. Dat hij heeft verwoord wat ik ten diepste altijd al had moeten en kunnen denken. Ik, en jij â&#x20AC;&#x201C; lezer â&#x20AC;&#x201C; en iedereen. Want waarom zou ze niet gewoon de universele menselijke opdracht zijn, die ethische mystiek van de liefde? Een leven met een dubbel geheim Schweitzer fascineert vooral omdat hij in denken en doen, in geschriften en in werken, telkens blijk geeft van zijn respect voor de geheimen van het leven. Iedere mens, iedere ontmoeting, ieder moment herbergt een uniek geheim, dat om eerbied vraagt. Die eerbied maakt de filosofie van Schweitzer tegelijk uiterst bescheiden en uiterst eigenwijs... Het respect geldt een dubbel geheim. Alleerst het geheim van de zin van het leven. Nooit zal het leven zijn ultieme betekenis prijsgeven. En toch, zonder dat we kunnen achterhalen hoe en waarom, spreekt dat geheimnisvolle leven ons aan. Het verplicht ons zelfs om het te dienen. Dat wat we doorgaans de zin van het leven noemen, vereist voor Schweitzer niet minder dan het

leven redden, bevorderen en verbeteren. Ethiek dus. Daarnaast respecteert Schweitzer het Jezus-geheim. Opgegroeid in de sfeer van de lutherse leer en dogmatiek, respecteert hij als theoloog dat de geschiedenis nooit meer zal achterhalen wie Jezus eigenlijk was en wat hij geloofde. We staan op eeuwen afstand. Dat neemt niet weg dat de Jezus-vonk, de vonk van zijn machtige Levenswil, toch kan overspringen. ‘Jij, volg mij’, las Schweitzer in het evangelie. Het was voldoende om hem zijn veelbelovende carrière te doen opgeven om te vertrekken naar het Afrikaanse Lambarene. Leven met Schweitzer is leven met en leven vanuit dit dubbele geheim. Hij heeft ervaren dat alle denken en alle geloven, mits diep genoeg doorvoeld en onderzocht, uiteindelijk uitmondt in een mystiek zwijgen. Dat is iets anders dan passief je mond houden. Het betekent in je spreken de werkelijkheid van het leven intact laten. Het betekent ook een gezonde reserve ten opzichte van theoretische verklaringen en gemeenplaatsen. Schweitzer vermijdt daarom onnodige wijsgerige of theologische speculaties en technische termen. Een van de weinige begrippen die hij uit de geschiedenis van de filosofie heeft overgenomen, is de al genoemde Levenswil. Hij is het begrip tijdens zijn studietijd bij de filosofen Schopenhauer en Nietzsche tegengekomen. Levenswil – soms ook Wereldwil of Geest genoemd – is de aanduiding van de kracht die alle Zijn en de hele natuur doorstroomt. De mens evengoed als het dier of de plant. Alles is uitdrukking van de levenskracht. Dit leven maakt alles tot eenheid. Daarom zaagt degene die het leven van andere wezens op aarde niet respecteert, die het kwelt of nutteloos vernietigt, de tak door waarop hij 10

zelf zit. Wij maken allen deel uit van hetzelfde leven. Wie dat niet wil aanvoelen, komt met Schweitzer niet ver. Schweitzers eerbied voor het dubbele geheim maakt dat we er goed aan doen naast Schweitzer, de denker, vooral ook Schweitzer, de kunstenaar in het vizier te houden. Kunst veronderstelt immers gevoeligheid voor het Onzegbare. Schweitzer op zijn best, dat is de Schweitzer die Bach in toon en geschrift vertolkte. In Bach herkende hij een mystiek musicus die het volle leven wist uit te drukken in zijn composities, en bij wiens diepe voelen en muzikale denken Schweitzer zich al spelend wilde aansluiten. Elke avond moest het na tienen stil zijn op het ziekenhuisterrein in Lambarene. Dan speelde de meester en mengden de cantateklanken waarmee Bach zijn Christus bezong, zich met het eerbied afdwingende leven in het donkere oerwoud aan de Ogowe.

Schweitzers ontmoetingen Een goede ingang voor een boek met de titel Leven met Albert Schweitzer bieden de levens die Schweitzer met anderen deelde. De inhoud van Schweitzers denken, werken en musiceren mag immers hoogst individueel zijn, in de vorm en de kleur ervan klinken de namen van andere mensen (en dieren) volop mee. In de acht hoofdstukken die volgen, probeer ik telkens te vertellen hoe Schweitzer, de spirituele denker, zelf met mensen, dieren of ideeĂŤn uit zijn omgeving heeft geleefd. Hij heeft aangegeven dat hij in zijn leven bijna alles aan anderen te danken had. Ook al bekritiseerde Schweitzer zijn inspiratiebronnen hevig, toch betuigde hij hun keer op keer innige dank. In dit boek gaan we op zoek naar spo11

ren van deze kritische dankbaarheid. Het is opmerkelijk dat Schweitzer zich vooral optrok aan sterke vrouwen. Het grote voorbeeld daarvan is zijn vriendin en latere echtgenote Hélène Bresslau. Hélène heeft hem, met haar vrijgevochten manier van doen en haar liberale denken, diepgaand beïnvloed. Je zou aan haar een apart boek moeten wijden. Belangrijk is ook zijn zowel veeleisende als liefhebbende moeder. Zij wilde, uit koppige teleurstelling over zijn afgebroken wetenschappelijke en kerkelijke carrière, haar zoon niet uitwuiven bij zijn vertrek naar Afrika in 1913. Minstens even belangrijk waren zijn geliefde tante Mathilde, die hem in contact bracht met de Parijse beau monde, en zijn pianodocente Marie Jaëll, die met haar bijzondere muziekpedagogie zijn vingers de inhoud gaf die zijn denken in de ijle sfeer van de filosofie en de theologie zo miste.

Opbouw van het boek Door Schweitzer in gesprek te brengen met mensen uit zijn omgeving hoop ik zijn diepzinnigheid aan het licht te brengen. Elk hoofdstuk cirkelt om een bepaalde naam en daarmee verbonden om een specifiek thema. In het eerste, biografische hoofdstuk Levensgeluk en schuldbesef stip ik enkele van de levens en de gedachtewerelden aan die Schweitzer met anderen deelde. Daarna presenteren de hoofdstukken telkens een of meer bekende of onbekende personages: Kant, Widor, Jaëll, Bach, Jezus en Paulus, Goethe, Boeddha. We volgen daarbij een chronologische volgorde. Dat heeft als nadeel dat je al meteen aan het begin geconfronteerd wordt met het wat moeilijker hoofdstuk over Kant en 12

zijn filosofie. Al is Schweitzers worsteling met Kant de kiemcel voor zijn latere ethische mystiek, je kunt desgewenst dit hoofdstuk overslaan en er later eventueel op terugkomen. Trouwens, elk hoofdstuk kun je onafhankelijk van de andere lezen. De opbouw per hoofdstuk is telkens gelijk. Op de drempel plaats ik – bij wijze van opening – Schweitzercitaten die betrekking hebben op het betreffende thema of de betreffende ‘levensgezel’. De titels van de boeken waaruit ze zijn geput geef ik met een afkorting tussen haakjes aan. Je vindt de verklaring ervan in de literatuurlijst achter in het boek. De citaten dienen als inleiding op de daarop volgende uitleg van een aspect van Schweitzers denken en spiritualiteit. Onder het kopje Gedachten volgen opnieuw enkele citaten, die de opmaat vormen tot een gedeelte over de relevantie van Schweitzers spirituele instelling voor hedendaagse, moderne mensen. Schweitzers spiritualiteit is concreet en verbiedt je te zweven. Denken en voelen, willen en genieten, luisteren en beweren zijn bij hem één. Zo’n compacte spiritualiteit krijg je alleen in het oog door haar vanuit verschillende levensthema’s te benaderen: schuld, denken, materie, expressie, vroomheid, wetenschap, ethiek en tragiek. Bij Schweitzer zijn ook mystiek en ethiek ten diepste één. Ik heb hem vooral daarin leren kennen als een gezond louteringsmiddel voor veel hedendaagse spiritualiteit. Schweitzer wil de wereld niet mijden en zo een zalige zielerust verwerven. Hij wil haar vervolmaken. En daarmee zichzelf: wie zichzelf verliest in de dienst aan de wereld, zal zichzelf terugvinden.

Kun je leven met Schweitzer? Na het schrijven van dit boekje kan ik zeggen: ja, mits in de stijl van de oerwouddokter zelf: nadenkend en in vrijheid. In die geest heb ik dit â&#x20AC;&#x2DC;pleidooi voor mystiek optimismeâ&#x20AC;&#x2122; willen schrijven. Omdat het in onze tijd aan actief optimisme en aan verdiepte innerlijkheid ontbreekt.

le sc ve h n u m ld et b a n es de e re f n

sg e

Le p ve d n O

‘Toen ik student was, begreep ik absoluut niet dat ik het voorrecht had een gelukkig bestaan te leven, wanneer ik zag hoeveel mensen om mij heen met misère en lijden te kampen hadden. Vanuit de diepte van mijn levensvreugde rees steeds sterker het woord van Jezus op: wij mogen ons leven niet beschouwen alsof het aan ons alleen toebehoort.’ (Laatste meditatie over de Eerbied voor het Leven, gepubliceerd in Le Figaro, 6 septembre 1965) ‘Wat een goedheid is mij ten deel gevallen, dat ik in dienst van de barmhartigheid mag staan, dat mijn arbeid succes heeft, dat ik veel liefde en goedheid van mensen ontvang, dat ik trouwe 15