LOF DER SCEPSIS
Lof der scepsis.indd 1
2-9-2003, 19:31:03
Lof der scepsis.indd 2
2-9-2003, 19:31:07
REIN FERWERDA
LOF DER SCEPSIS Beschouwingen over taal, religie, schone kunsten, filosofie en psychologie
Klement
Lof der scepsis.indd 3
2-9-2003, 19:31:08
Š 2003, Uitgeverij Klement, Kampen Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Omslagontwerp: Rob Lucas Omslagillustratie: buste van Carneades, academicus/scepticus uit de tweede eeuw vC. isbn 90 77070 44 3
Lof der scepsis.indd 4
2-9-2003, 19:31:08
INHOUD
Voorwoord Inleiding
7 9
Taal Genesis 1 en 2 Het evangelie van Johannes Griekse fi losofen Voorsocratici en Plato Sceptici Plotinus Antropologie LinguĂŻstiek De metafoor Conclusie
19 19 24 26 26 30 31 34 36 41 42
Religie De bijbel: het Oude Testament Latere ontwikkelingen De naam van God Griekse religie De herkomst van religie Conclusie
45 46 53 55 58 64 66
Schone kunsten Het oude IsraĂŤl Griekenland Plato Aristoteles en anderen Plotinus Moderne kunst Newman en Rothko
69 69 70 73 76 77 79 83
5
Lof der scepsis.indd 5
2-9-2003, 19:31:08
Tarkovski Conclusie
89 91
Filosofie Griekse fi losofie in het algemeen Fysica Logica Ethica Moderne fi losofie Nietzsche Wittgenstein Heidegger Levinas Lyotard Derrida Rorty Sceptische ethiek Conclusie
95 95 101 103 105 107 107 111 112 114 117 119 123 125 126
Psychologie Het oude IsraĂŤl Griekenland Voorsocratici en Plato Aristoteles Epicurus De Stoa Plotinus Samenvatting Tombe of tempel: vroeg-christelijke opvattingen over ziel en lichaam Twee zielen Freud en Jung De geest en de computer De zin van het leven Conclusie
131 132 132 132 140 144 145 146 147
Epiloog Beknopte bibliografie Noten
171 177 179
147 149 151 157 168 169
6
Lof der scepsis.indd 6
2-9-2003, 19:31:08
VOORWOORD
Hoe ver moet men in de tijd teruggaan om het begin, de bron van een boek te vinden? Was het mijn jaar studieverlof op het N.I.A.S. te Wassenaar waar ik me intensief met de lichaam-ziel problematiek heb beziggehouden? Was het mijn fascinatie voor Plotinus die al uit mijn studententijd stamt? Was het mijn jarenlange omgang met de antieke sceptici? Of was het toch die brief van mijn vriend Kees Bolle, Professor aan de Universiteit van California te Los Angeles, die mij opwekte, na mijn vertaling van Sextus Empiricus, zelf een boek over scepticisme te schrijven? Het is, nu het boek er is, niet van groot belang de vraag te beantwoorden Het is voor mij wel belangrijk enige mensen te noemen met wie ik in de loop van mijn leven, zowel op congressen als in meer intieme kring, over fi losofische vraagstukken heb gediscussieerd. Al die gesprekken hebben tot de wording van dit boek bijgedragen. Hun namen zal ik niet allemaal vermelden, maar mijn broers Marten en Albert mogen niet ontbreken. Ook Jan Verhoef niet en evenmin Sara en Kees Bolle. Mijn vrouw verdient ook vermelding omdat ze me de ruimte heeft geboden om ongestoord mijn werk te kunnen doen. Nu mijn geschrift de weg naar de openbaarheid op gaat, zal ik proberen mijn motieven voor het schrijven ervan te formuleren. Ik wilde laten zien hoe in de klassieke Oudheid, en soms ook in het oude IsraÍl, de eerste, vaak wankele schreden in de domeinen van taal, religie, kunst, fi losofie en psychologie waren gezet. Verder, hoe daarna, tot in de moderne tijd toe, aan de grote thema’s van weleer verder was gebouwd. En ten derde hoe de scepsis over de resultaten van het denken en scheppen van zovelen de ontwikkeling van de westerse cultuur als een schaduw heeft begeleid en gestimuleerd.Veel is ongezegd gebleven, maar ik hoop dat de lezers die mijn hele betoog volgen, een glimp opvangen van de boeiende en inspirerende levenshouding die vanaf de oude sceptici tot in onze tijd steeds weer nieuwe vergezichten op ons bestaan in de wereld heeft geopend. R.F.
7
Lof der scepsis.indd 7
2-9-2003, 19:31:08