Marcella van Rome Plano:Thomas Evangelie
08-07-2009
16:40
AD FONTES
Pagina 1
Marcella van Rome het zeggen hadden vergist zich. Er waren ook ‘kerkmoeders’.
De jonge weduwe Marcella van Rome uit de vierde eeuw was één van hen. Haar villa was tegelijkertijd een theologische school, een klooster en een instelling voor armenzorg.
Dankzij Hieronymus’ brief over haar leven is de herinnering
aan haar bewaard gebleven. In dit deel van Ad Fontes is deze brief in het Latijn afgedrukt en vertaald. Daaraan
voorafgaand is een gedeelte uit een andere brief opgenomen, waarin Hieronymus zijn omgang met vrouwen verdedigt. Een verhelderende inleiding geeft een levendig beeld van
Marcella en Hieronymus en van de vroegchristelijke discussie over de door God beschikte rol van de vrouw.
Dit boek verschijnt als deel 5 in de serie ad fontes Esther de Boer is universitair docent Nieuwe Testament aan de Protestantse Theologische Universiteit (Kampen). Ze is
internationaal bekend om haar boeken over Maria Magdalena in bijbelse en buitenbijbelse teksten.
ISBN 978-90-211-4229-6
www.uitgeverijmeinema.nl
9 789021 142296 NUR 704; 683
a d f o n t e s m a r c e l l a va n r o m e
Wie denkt dat alleen kerkvaders het in de vroege kerk voor
Marcella van Rome Een gedenkschrift van Hieronymus
Vertaald en ingeleid door Esther
de Boer
A D F O NT E S Bronnen uit het vroege christendom ad fontes staat onder redactie van: prof. dr. P. van Geest, dr. V. Hunink en prof. dr. R. Roukema
Reeds verschenen: Eeuwig geluk. De passie van de vroeg-christelijke martelaressen Perpetua en Felicitas & drie preken van Augustinus Het evangelie van Thomas Paula in Palestina. Hieronymus’ biografie van een rijke Romeinse christin Handelingen van Andreas
Marcella van Rome.indd 2
08-07-2009 16:24:51
Marcella van Rome Een gedenkschrift van Hieronymus vertaald en ingeleid door Esther de Boer
Marcella van Rome.indd 3
08-07-2009 16:24:51
De publicatie van dit boek is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Protestantse Theologische Universiteit (Utrecht, Kampen, Leiden)
www.uitgeverijmeinema.nl Boekverzorging: Mulder van Meurs, Amsterdam Illustratie omslag: Een aan Christus gewijde vrouw, Basiliek Santa Sabina, Rome, begin vijfde eeuw. Onderschrift: eclesia ex gentibus (kerk uit de heidenen). isbn: 978 90 211 4229 6 nur 704; 683 Š 2009 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Marcella van Rome.indd 4
08-07-2009 16:24:51
inhoud • inleiding 9 de aventijn 11 wat er bekend is over marcella 15 hieronymus’ relatie met marcella en haar gemeenschap 20 een vrouw als marcella 24 hieronymus’ beeld van marcella 28 hieronymus over marcella’s rol in de strijd tegen het origenisme 32 de schrijfstijl van hieronymus 36 literatuur 38 tekst en vertaling van brief 65:1-2 40 tekst en vertaling van brief 127 48
Marcella van Rome.indd 5
08-07-2009 16:24:51
Marcella van Rome.indd 6
08-07-2009 16:24:51
ad fontes • In de lage landen heeft het christendom eeuwenlang het denken bepaald. In de eenentwintigste eeuw is de samenleving hier pluriformer geworden. De weg naar de kostbaarheden van de christelijke traditie en spiritualiteit is inmiddels minder toegankelijk geraakt. Vooral christelijke teksten buiten de Schrift blijven nu veelal het terrein van specialisten. Dat is jammer, want ook de schatkamers van de christelijke literatuur zijn rijkelijk gevuld. De reeks Ad Fontes wil de lezer terugbrengen ‘naar de bronnen’ van het christendom uit de eerste eeuwen van onze jaartelling. In de reeks worden vroeg-christelijke teksten gepresenteerd die literair interessant zijn of inhoudelijk relevant zijn voor lezers van vandaag. Ad Fontes bevat alleen nieuwe vertalingen, verzorgd door ervaren, deskundige onderzoekers. Steeds zijn de teksten voorzien van toelichtingen en van de Griekse en Latijnse (of Koptische) grondteksten. De lezer krijgt zo alle middelen in handen om daadwerkelijk een weg te vinden naar de schatkamers van de christelijke literatuur.
Ad Fontes staat onder redactie van prof. dr. Paul van Geest (Universiteit van Tilburg en Vrije Universiteit), prof. dr. Riemer Roukema (Protestantse Theologische Universiteit, vestiging Kampen) en dr. Vincent Hunink (Radboud Universiteit Nijmegen).
{7}
Marcella van Rome.indd 7
08-07-2009 16:24:51
Epistola lxv. Ad Principiam uirginem explanatio psalmi xliv • I 1. Scio me, Principia, in Christo filia, a plerisque reprehendi, quod interdum scribam ad mulieres et fragiliorem sexum maribus praeferam. Et idcirco debeo primum obtrectatoribus meis respondere et sic uenire ad disputatiunculam quam rogasti.
Si uiri de scripturis quaererent, mulieribus non loquerer. Si Barach ire uoluisset ad proelium, Debbora de uictis hostibus non triumphasset.
2. Hieremias carcere cluditur et, quia periturus Israhel uirum non receperat prophetantem, Holda eis mulier suscitatur. Sacerdotes et pharisaei crucifigunt filium dei et Maria Magdalene plorat ad crucem, unguenta parat, quaerit in tumulo, hortulanum interrogat, dominum recognoscit, pergit ad apostolos, repertum nuntiat. Illi dubitant, ista confidit, uere πυργῖτις, uere turris candoris et Libani, quae prospicit faciem Damasci, sanguinem uidelicet saluatoris ad sacci paenitentiam prouocantem.
{ 40 }
Marcella van Rome.indd 40
08-07-2009 16:24:55
Brief 65 Aan de maagd Principia, uitleg van Psalm 451 • I 1. Ik weet, Principia, dochter in Christus, dat velen mij verwijten dat ik soms schrijf aan vrouwen en de voorkeur geef aan het zwakkere geslacht boven mannen. En daarom moet ik eerst mijn tegenstanders van repliek dienen en zo komen tot de kleine verhandeling waar je om gevraagd hebt. Als mannen vragen over de Schriften zouden stellen, zou ik niet met vrouwen spreken. Als Barak ten strijde had willen trekken, zou Debora niet getriomfeerd hebben over de overwonnen vijanden (Richt. 4:8; 5:1-31). 2. Jeremia wordt in de gevangenis opgesloten en omdat Israël, dat ten onder zou gaan, geen man als profeet had aanvaard, wordt Hulda, een vrouw, voor hen opgeroepen (Jer. 37:16; 2 Kon. 22). De priesters en de Farizeeën kruisigen de Zoon van God, maar Maria Magdalena huilt bij het kruis. Zij bereidt geurige kruiden. Zij zoekt in de graftombe. Zij ondervraagt de tuinman. Zij herkent de Heer. Zij gaat door naar de apostelen. Zij brengt de boodschap dat ze Hem teruggevonden heeft (Marc. 16:1-9; Joh. 11-18). De mannen twijfelen, Maria gelooft (Mat. 28:9-17; Luc. 24:6-11). Zij is werkelijk een wachttoren, zij is werkelijk een stralend witte toren, en wel die van de Libanon, die uitziet over Damascus (Hoogl. 7:4), dat wil zeggen over het bloed van de Redder dat oproept om in zak en as boete te doen.2
{ 41 }
Marcella van Rome.indd 41
08-07-2009 16:24:55
3. Defecerant Sarrae muliebria et ideo Abraham ei subicitur et dicitur ad eum: ‘Omnia, quae dicit tibi Sarra, audi uocem eius.’ Illi defecerant muliebria, tu numquam habuisti: sexus deuoratur a uirgine, Christum portat in corpore, iam possidet quod futura est.
Rebecca pergit ad interrogandum deum et eius responsione condigna audit oraculum: ‘Duae gentes in utero tuo, et duo populi de uentre tuo diuidentur.’ Illa duos generat dissidentes, tu unum cotidie concipis, parturis, generas, unione fecundum, maiestate multiplicem, trinitate concordem.
4. Maria, soror Moysi, uictorias domini canit, (Rachel moriens parit) et Bethleem nostram atque Ephratam stirpe nominis sui signat in posteros. Filiae Salphaad hereditatem inter fratres merentur accipere. Ruth et Hester et ludith tantae gloriae sunt, ut sacris uoluminibus nomina indiderint. Anna prophetissa generat filium leuitam, prophetam, iudicem, sacro crine uenerabilem, et offert eum in tabernaculo dei. Thecuitis mulier regem Dauid interrogatione concludit, aenigmate docet, exemplo dei mitigat.
{ 42 }
Marcella van Rome.indd 42
08-07-2009 16:24:55
3. Het ging Sara niet meer naar de wijze der vrouwen (Gen. 18:11). Daarom wordt Abraham aan haar ondergeschikt gemaakt en er wordt tegen hem gezegd: ‘In alles wat Sara je zegt, moet je naar haar stem luisteren.’ (Gen. 21:12 ). Bij haar verdween wat vrouwelijk is. Jij hebt het vrouwelijke nooit in je gehad. De sekse wordt immers door een maagd onderdrukt. Zij draagt Christus in haar lichaam. Zij bezit al wat in de toekomst besloten ligt.3 Rebekka gaat bij God te rade (Gen.25:22). Omdat zij een antwoord waard is, krijgt ze een profetie van hem te horen: ‘Er zijn twee geslachten in je baarmoeder, en twee volken zullen vanuit jouw schoot uiteengaan.’ (Gen. 25:23). Zij brengt er twee voort die met elkaar overhoop liggen. Jij raakt dagelijks van één in verwachting. Jij baart, jij schenkt het leven aan één die vruchtbaar is in eenheid, veelvuldig in majesteit, eensgezind in drie-eenheid. 4 4. Maria, de zuster van Mozes, bezingt de overwinningen van de Heer (Ex. 15:20-21). (Rachel baart al stervend) en zij onderscheidt voor het nageslacht ons Bethlehem en Efratha met de nakomelingschap van haar naam (Gen. 35:16-20).5 De dochters van Selofchad verdienen het, om te midden van zijn broers de erfenis te krijgen (Num. 27:1-9; Joz. 17:34). Ruth, Esther en Judith zijn zo glorieus, dat ze hun namen verlenen aan heilige boekdelen.6 Hanna, de profetes, brengt als zoon een Leviet voort, een profeet, een richter, eerbiedwaardig door zijn heilig hoofdhaar en biedt hem aan in de tabernakel van God (1 Sam. 1:11,27-28). De vrouw uit Tekoa brengt koning David door haar vragen in het nauw, ze onderricht hem door haar verhulde spreken, en stemt hem mild door God als voorbeeld te geven (2 Sam. 14:1-20).
{ 43 }
Marcella van Rome.indd 43
08-07-2009 16:24:55
5. Legimus et aliam sapientem feminam, quae, cum obsideretur ciuitas et propter unum perduellem dux exercitus loab muros ariete quateret, locuta est ad populum in sapientia sua et tantae multitudinis periculum muliebri auctoritate sedauit. Quid loquar de regina Saba, quae uenit a finibus terrae audire sapientiam Salomonis et testimonio domini condemnatura est omnes uiros Israhel? Helisabet utero prophetat et uoce. Anna, filia Fanuelis, in templo templum efficitur dei et cotidiano ieiunio caelestem inuenit panem. Sequuntur mulieres saluatorem et ministrant ei de substantia sua.
6. Ille qui de quinque panibus quinque milia hominum exceptis mulieribus et paruulis aluit, escas sanctarum mulierum non recusat accipere. Cum Samaritana loquitur ad puteum et saturatus conuersione credentis cibos qui coempti fuerant neglegit. Apollo, uirum apostolicum et in lege doctissimum, Aquila et Priscilla erudiunt et instruunt eum de uia domini. Si doceri a femina non fuit turpe apostolo, mihi quare turpe sit post uiros docere et feminas?
{ 44 }
Marcella van Rome.indd 44
08-07-2009 16:24:55
5. We lezen ook over een andere wijze vrouw. Toen de stad belegerd werd, en vanwege ĂŠĂŠn persoon die oorlog voerde, de legerleider Joab met de stormram de muren verbrijzelde, sprak zij het volk toe met haar wijsheid en bezwoer het gevaar voor een zo grote menigte met haar vrouwelijke gezag (2 Sam. 20:6-22). Wat moet ik nog zeggen over de koningin van Scheba die van de uiteinden der aarde kwam om naar de wijsheid van Salomo te luisteren en door het getuigenis van de Heer alle mannen van Jeruzalem zal veroordelen? (1 Kon. 10:1-13; Mat. 12:42). Elisabet profeteert met haar schoot en haar stem (Luc. 1:41). Anna, de dochter van Fanuel, wordt in de tempel zelf een tempel van God, en vindt door dagelijks te vasten het hemelse brood (Luc. 2:36-38; 1 Kor. 6:19). Vrouwen volgen de Verlosser en dienen hem met hun bezit (Luc. 8:3). 6. Hij die met vijf broden vijfduizend mannen, afgezien van vrouwen en kinderen, te eten gaf, weigert niet om het voedsel van de heilige vrouwen aan te nemen (Mat. 14:1721). Hij spreekt met de Samaritaanse vrouw bij de waterput, en, verzadigd door het gesprek met haar die gelooft, laat hij de etenswaren die gekocht waren onaangeroerd (Joh. 4:1-34). Apollo, een man die het apostolaat bedreef en zeer onderlegd was in de Wet, wordt door Aquila en Priscilla onderwezen. Zij geven hem onderricht over de weg van God (Hand. 18:24-26). Als het voor een apostel geen schande was om door een vrouw te worden onderwezen, waarom zou het dan voor mij een schande zijn om na mannen ook vrouwen onderwijs te geven?
{ 45 }
Marcella van Rome.indd 45
08-07-2009 16:24:55