OVER DE VOORUITGANG VAN DE MENSELIJKE GEEST
JEAN- ANTOINE- NICOLAS DE CARITAT, ————— MARKIES VAN —————
CONDORCET Over de vooruitgang van de menselijke geest Ingeleid, vertaald en van aantekeningen en een nawoord voorzien door Henri Oosthout
KLEMENT|PELCKMANS
Oorspronkelijke titel: Esquisse d’un tableau historique des progrès de l’esprit humain (1795) Vertaald door Henri Oosthout © Nederlandse uitgave, 2008, Uitgeverij Klement, Kampen Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Omslagontwerp: Rob Lucas Portret op omslag: Marquis de Condorcet, anoniem schilderij uit ca. 1790/94, Musée Carnavalet, Parijs ISBN 978-90-8687-012-7 (Nederland) ISBN 978-90-289-4789-4 (België) D/2008/0055/85
INHOUD INLEIDING: CONDORCET EN DE SOCIALE KUNST Dood van een filosoof – De vormende jaren – Economie en politiek – Republikein – Ken uzelf – Het wereldstelsel – Zekerheid en waarschijnlijkheid – Analyse en combinatie – De sociale kunst – De ‘Schets’
7
SCHETS VAN EEN HISTORISCH TAFEREEL VAN DE VOORUITGANG VAN DE MENSELIJKE GEEST
33
Eerste tijdperk De mensen in volksstammen verenigd
45
Tweede tijdperk De herdersvolkeren. Overgang van deze staat naar die van de landbouwvolkeren
49
Derde tijdperk Vooruitgang van de landbouwvolkeren tot aan de uitvinding van het alfabetische schrift
54
Vierde tijdperk Vooruitgang van de menselijke geest in Griekenland tot aan de tijd van de deling van de wetenschap omstreeks de eeuw van Alexander
69
Vijfde tijdperk Vooruitgang van de wetenschap vanaf haar deling tot haar verval
82
Zesde tijdperk Verval van het inzicht tot aan het herstel ervan omstreeks de tijd van de kruistochten
102
Zevende tijdperk Vanaf de eerste vooruitgang van de wetenschap omstreeks haar herstel in het Westen tot aan de uitvinding van de drukkunst
112
Achtste tijdperk Vanaf de uitvinding van de drukkunst tot aan de tijd waarin wetenschap en filosofie het juk van het gezag afschudden
121
Negende tijdperk Vanaf Descartes tot aan de vorming van de Franse Republiek
142
Tiende tijdperk Over de toekomstige vooruitgang van de menselijke geest
184
5
AANTEKENINGEN BIJ DE VERTALING NAWOORD: DE VOORUITGANGSIDEE LITERATUUR REGISTER
6
210 238 251 253
INLEIDING: CONDORCET EN DE SOCIALE KUNST 1 Dood van een filosoof Op de de achtste germinal van het jaar II van de Franse Republiek, dat is 28 maart 1794,1 wordt in een cel van de gevangenis van Bourg-Égalité (Bourg-la-Reine) bij Parijs de markies van Condorcet, vijftig jaar oud, levenloos aangetroffen. In zijn nalatenschap bevindt zich een ‘Schets van een historisch tafereel van de vooruitgang van de menselijke geest’. Achttien maanden eerder, in september 1792 – Verdun was door Oostenrijkse troepen ingenomen en in Parijs had het volk de Tuilerieën bestormd en ieder afgeslacht die het verdacht van koningsgezindheid – was Condorcet namens het departement Aisne afgevaardigd naar de Nationale Conventie. Na de afschaffing van de monarchie had hij zitting genomen in het comité dat een revolutionaire grondwet moest opstellen. De beraadslagingen over het voorstel van het comité waren verzand en tegen een nieuw ontwerp, in juni 1793 zonder discussie door de Conventie aangenomen, had de markies publiekelijk geprotesteerd.2 Protest had hij eerder aangetekend tegen de opvatting van Maximilien Robespierre, dat men ‘zonder voorafgaand onderzoek iedereen uit de weg mocht ruimen die door de stem des volks was veroordeeld’,3 tegen het doodvonnis dat Lodewijk XVI had getroffen4 en tegen de vogelvrijverklaring van de leden van de Girondijnse partij.5 Begin juli 1793 wordt Condorcet voor de Nationale Conventie aangeklaagd. Hij duikt onder bij een zekere Madame Vernet. In haar woning voltooit hij in ongeveer drie maanden een manuscript van zijn ‘Schets’, dat hij dateert op 4 oktober, één dag nadat hij officieel in staat van beschuldiging is gesteld. De overlevering wil, dat hij het werk ‘zonder de hulp van een enkel boek’ heeft neergeschreven.6 1 2 3 4
5 6
Schandeler, blz. xx; 29 maart volgens Badinter en Badinter (als bij een auteursnaam verdere bibliografische gegevens ontbreken, zijn deze te vinden in de literatuurlijst). Aux citoyens français sur le projet d’une nouvelle constitution (Oeuvres [= Oeuvres de Condorcet; zie de literatuurlijst], XII). Schandeler, blz. xviii. ‘Ik achtte de doodstraf niet te rechtvaardigen in alle gevallen waarin zij wordt toegepast op een schuldige die zonder gevaar voor de maatschappij kan worden opgesloten […]. Ik ben van mening, dat de volledige afschaffing van de doodstraf een van de effectiefste middelen is om de menselijke soort te perfectioneren, omdat daardoor de neiging tot wreedheid wordt vernietigd die haar al te lang heeft onteerd’ (Opinion sur le jugement de Louis XVI, 1793, Oeuvres, XII, blz. 300). Les députés du département de l’Aisne à la Convention nationale (1793, Oeuvres, XII). François Arago in zijn biografie van Condorcet (Oeuvres, I, blz. cxliv).
7