Omslag Paulus en de Opstanding
23-05-2008
09:20
Pagina 1
Dit boekje met bijbelstudies verschijnt in de nieuwe
betekent: mijn in God is redder. dan Het in is een dieaan de aan de gemeenten Griekenland zijn naam brieven klinkt belofte; in hij de geschiedenissen van Elisa joden. Aanals deeen joden schreef vooral over rechtvaardiging,
Paulus
‘Luisteroefeningen’. seriehet opent metvan eende Het reeks is opvallend dat de apostelDe Paulus thema boekje over profeet Elisa. Deuitwerkt naam ‘Elisa’ opstanding uit dededoden veel meer in zijn brieven
het om de openbaring vanreizen de levende God. Hij wet gaat en heiliging, maar tijdens zijn naar Filippi, maakt die naam en steeds opnieuw Tessalonica, Athene Korinte kwamwaar. Paulus in aanraking
uitleg, en gesprekspunten geprobeerd Dit deel vanvragen ‘Luisteroefeningen’ gaat wordt over dit onderwerp in om de betekenis van de woorden van de Schrift opdehet de brieven van Paulus. In acht bijbelstudies behandelt spoor te komen en uit te ontdekken wat16-18 God ons in deze auteur de geschiedenis Handelingen (Paulus tijd te zeggen heeft. ookbriefpassages de ondertitelover dit bezoekt Griekenland) en Vandaar belangrijke Dichter bij God. thema. De kracht van de opstanding van Christus, rouwverwerking, wederkomst en laatste oordeel komen daarbij Ds.orde, W.J. Dekker is protestants predikant te Delft 15. aan de en natuurlijk het beroemde 1 Korintiërs wijkgemeente Matthëus). Ten (hervormde slotte laat het boek zien welke richting Paulus ons wijst
DS. H.C. MARCHAND
over Elisa zijn geschreven het met De het bijbelstudies Griekse heidendom. Dat leverde anderemet problemen oog op op, de praktijk het christelijke leven. Door en thema’s zoals devan opstanding.
L
U I S T E R O E F E N I N G E N
Paulus en de opstanding
in ons gesprek met het moderne heidendom. De serie ‘Luisteroefeningen’ bevat bijdragen van theologen uit diverse kerkgenootschappen en is aan geschikt Ds. H.C. Marchand is predikant in Nieuwerkerk de IJssel. voor gemeenschappelijke en persoonlijke bijbelstudie.
DS. H.C. MARCHAND
De redactie wordt gevormd door ds. W.J.van Dekker en uit De serie ‘Luisteroefeningen’ bevat bijdragen theologen ds. kerkgenootschappen G. van Meijeren. en is geschikt voor gemeenschappediverse lijke en persoonlijke bijbelstudie.
NUR 707
www.uitgeverijboekencentrum.nl
ISBN 978-90-239-2126-4
BOEKENCENTRUM
Binnenwerk Paulus en de opstanding
23-05-2008
11:45
Pagina 2
Wie de Schriften wil verstaan, moet leren luisteren. Dat is de insteek van de serie ‘Luisteroefeningen’. Elk deeltje beoogt een hulpmiddel te zijn bij het verstaan van de tekst. Op heldere en grondige wijze worden bijbelgedeelten belicht met het oog op de praktijk van het christelijke leven. De reeks bevat bijdragen van theologen uit verschillende kerkgenootschappen en is zeer geschikt voor gemeenschappelijke en persoonlijke bijbelstudie. Reeds verschenen: Ds. W.J. Dekker, Elisa. Dichter bij God
Binnenwerk Paulus en de opstanding
L
23-05-2008
11:45
Pagina 3
U I S T E R O E F E N I N G E N
Paulus en de opstanding DS. H.C. MARCHAND
UITGEVERIJ BOEKENCENTRUM, ZOETERMEER
Binnenwerk Paulus en de opstanding
23-05-2008
11:45
Pagina 4
www.uitgeverijboekencentrum.nl
Ontwerp omslag en binnenwerk: Cees van Rutten bno, Den Haag
ISBN 978 90 239 2126 4 NUR 707 Š 2008 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Binnenwerk Paulus en de opstanding
23-05-2008
11:45
Pagina 5
Inhoud
Inleiding
7
1. Paulus in de Grieks-Romeinse wereld (a); Leiding
9
2. Pelgrim
18
3. Gemeenschap
29
4. Paulus in de Grieks-Romeinse wereld (b): Botsing
40
5. Basis
51
6. Zekerheid
62
7. Opstandingslichaam
73
8. Overwinning
85
Binnenwerk Paulus en de opstanding
23-05-2008
11:45
Pagina 9
1 Paulus in de GrieksRomeinse wereld (a); Leiding Lezen: Handelingen 15:35-17:15
V RAAG Hoe leidt de Geest de gemeente en hoe leidt de Geest de gelovige? Onze gedachten over hoe die leiding zou moeten zijn, hangen meestal samen met een bepaald ideaal van hoe de Geest dat zou moeten doen. Het moet op zijn minst een weg zonder kuilen of hobbels zijn. Het moet een weg zijn die glashelder is en niet mistig. De leiding van de Geest blijkt in dit bijbelgedeelte diep verborgen te zijn en totaal anders dan wij verwachten. Verborgen en anders, als Jezus’ opstanding. U ITLEG 15:36-16:10, een nieuw team, een nieuw werkterrein De tweede zendingsreis begint ongelukkig. Paulus en Barnabas krijgen onenigheid. Oorzaak: de positie van Johannes Markus die halverwege de eerste zendingsreis was afgehaakt. Barnabas wil hem een nieuwe kans geven, Paulus niet. Het gevolg van deze ruzie is, dat het team van de eerste zendingsreis uiteenvalt. Paulus vindt een nieuwe ‘tweede man’ in Silas die door het apostelconvent in Jeruzalem was afgevaardigd om de genomen besluiten toe te lichten. Barnabas en Johannes Markus vertrekken naar Cyprus. In Lystrae voegt Timotheüs zich bij Paulus en Silas. Zoon van een gelovige Joodse moeder en een niet-Joodse vader, die daarom niet besneden is. Vanwege zijn Joodse wortels laat Paulus hem besnijden, om onnodige discussies met de Joden te voorkomen. Voor de tweede zendingsreis staat nu een nieuw zendingsteam
9
Binnenwerk Paulus en de opstanding
23-05-2008
11:45
Pagina 10
Lezen: Handelingen 15:35-17:15
10
gereed. Het belang daarvan moeten we niet onderschatten. Paulus is geen zendeling die alleen op pad gaat (uitzondering: Athene, maar daar heeft hij weinig resultaat!), maar met een team dat goed op elkaar is ingespeeld en dat met elkaar een zendingscampagne start (zie ook Hand. 17:14, 15; Hand. 18:1-3, 18; 19:22). Behalve een ander team is er ook een ander werkgebied. Na de gemeenten van zijn eerste zendingsreis te hebben bezocht, lijkt het of Paulus het aangrenzende gebied wil bewerken. De eerste zendingsreis speelde zich in een cirkel rond zijn geboorteplaats Tarsus af, Paulus’ thuisland. Frygië, Galatië, Mysië en Bitynië grenzen aan zijn geboortestreek. Hij wil naar deze buurlanden, maar de Geest laat dat niet toe. Dat is opvallend. Voor de eerste zendingsreis had de Geest de keuze van het werkgebied aan Paulus overgelaten. Maar hier bemoeit de Geest zich nadrukkelijk met de zendingsroute. En zo bereiken ze uiteindelijk de westkust van Turkije en komen in Troas. Een havenplaats vanwaar de veerboot naar Griekenland vertrekt. Paulus had niet de bedoeling om de Egeïsche Zee over te steken. Hij wilde zijn missie voortzetten in Klein-Azië. Maar hij moet van de Geest naar Europa. Hoe verhindert de Geest Paulus? Dat is onduidelijk. Misschien op dezelfde wijze als waarop Hij duidelijk maakt dat Paulus naar de overkant van de zee moet. Door een droom of visioen. Een man, herkenbaar als Macedoniër, vraagt: kom over en help ons. Macedonië is het land van Alexander de Grote, de wereldveroveraar, die de Griekse cultuur heeft verspreid over het Midden-Oosten, haar heeft ‘gehelleniseerd’. Hellas is de naam die de Grieken aan hun vaderland gaven. De door Alexander de Grote bij zijn verovering over het MiddenOosten verspreide cultuur werd daarom aangeduid als de hellenistische cultuur. Zij bevatte de Griekse taal, filosofie, wetenschap, toneel en poëzie en religie. Denk aan Lystrae van de eerste zendingsreis waar ze Paulus Zeus en Barnabas Hermes noemden: Griekse goden! (Hand. 14:5-18). Dat deze trotse cultuur nog eens zou smeken aan het evangelie om te komen helpen, geeft de eigenzinnige kijk van de bijbel op het heidendom weer. De trots van het heidendom smeekt het evangelie om hulp. Samenvattend: een nieuw team gaat op een nieuw werkterrein aan de slag. Deze doorbraak naar het hart van Griekenland is niet door Paulus gepland. De leiding van de Geest doorkruist al Paulus’ plannen.
Binnenwerk Paulus en de opstanding
23-05-2008
11:45
Pagina 11
Luisteroefeningen 16:11-40, Filippi De eerste stad die ze aandoen in MacedoniĂŤ is Filippi. Filippi is een provinciehoofdstad, genoemd naar de vader van Alexander de Grote, gelegen aan de grote weg die loopt van oost naar west, de belangrijke route naar Rome. Na de slag bij Actium in 31 v. Chr. tussen Marcus Antonius en Octavianus (de latere keizer Augustus), was Filippi een Romeinse kolonie geworden, waar de regels en wetten van een Romeinse stad golden. Beroepsmilitairen sleten hier na 25 jaar dienst in het leger hun laatste levensjaren. Een soort Torremolinos voor gepensioneerde soldaten. De stad beschikt niet over een synagoge (een verschil met alle andere steden waar Paulus tot nu toe had gewerkt) en uit de namen van de gemeenteleden, die in de brief aan de Filippenzen genoemd worden, lijken de meesten afkomstig uit de heidenen. Toch weet Paulus nog bij een groepje vrouwen aan te haken dat buiten de stad aan de rivier (daar is water nodig voor de Joodse reinigingswetten) nog iets van een Joodse rite in stand houdt. De eerste bekeerlinge in Europa is een vrouw: Lydia, afkomstig uit Klein-AziĂŤ, vreest God (godvrezend is de term waarmee een proseliet werd aangeduid) en zij handelt in purper. Zij moet een welgestelde vrouw zijn geweest die na haar doop haar (ongetwijfeld ruime) huis openstelt voor Paulus en voor de samenkomst van de gemeente (VS 40). Op weg naar de gebedsplaats aan de rivier wordt Paulus achternagelopen door een jonge slavin met een pneuma puthona, een geest van waarzeggen. Die geest had haar, bezat haar (VS 16), Lukas spreekt over haar zoals hij over de bezetenen in zijn evangelie spreekt (zie bijv. Luk. 8:26-39). Deze geest van waarzeggen duidt mogelijk een orakel van de goden aan zoals die bij de tempels van Apollo en Zeus werden aangetroffen. Ze spraken in raadselen die niet gemakkelijk te duiden waren. Voorbeeld: Oidipoes, die op zoek naar zijn herkomst bij de Pythia van Delphi te horen krijgt dat hij zijn vader zal doden en zijn moeder zal trouwen en die op de vlucht daarvoor zijn ongeluk juist in de armen loopt. Als dat zo is dan kan dit meisje uit Filippi beschouwd worden als een typische voorbeeld van Grieks volksgeloof. Een bezoek aan Filippi was niet compleet zonder een bezoek aan de Pythia. Deze Pythia heeft het toerisme naar Filippi bevorderd. Dan wordt het begrijpelijk dat de hele stad in opstand komt tegen Paulus en Silas na de genezing van deze slavin: er staan com-
11
Binnenwerk Paulus en de opstanding
23-05-2008
11:45
Pagina 12
Lezen: Handelingen 15:35-17:15
merciële belangen op het spel. Als het meisje Paulus na blijft roepen, legt hij haar het zwijgen op en drijft de demon uit. Bij het oproer dat volgt, valt op hoe de botsing van culturen een doorslaggevende rol speelt: [‘Het zijn Joden die zeden, een levenswijze verkondigen waarmee wij, als Romeinen, niet mogen instemmen en die we niet in praktijk mogen brengen’] (VS 20, 21, NBV), zo luidt de aanklacht die het volk overtuigt en die naar de zweep, het blok en de kerker leidt. Joodse en Griekse cultuur botsen hier op elkaar. Hoe zal het Paulus en Silas te moede zijn geweest? Geleid door de Geest via een droom kwamen zij naar Griekenland, nauwelijks daar aangekomen, belanden zij in de gevangenis. Na de nacht in de kerker, de lofzang, de aardbeving, de bevrijding en de bekering van de gevangenbewaarder, laat Paulus zich met beroep op zijn Romeinse burgerschap en de geldende wetten in Filippi, uitgeleide doen uit de stad. Het is eerherstel voor Paulus, maar ook voor de kleine en kwetsbare gemeente die achterblijft. Het Romeinse burgerrecht komt Paulus en de gemeente ten goede. Zijn verblijf in Filippi is al met al van korte duur geweest, maar lang genoeg om blijvend een gemeente te stichten.
12
17:1-15: Thessalonica/Berea In Thessalonica, de hoofdstad van Macedonië, hebben de Joden wel een synagoge, zo stelt Lukas onmiddellijk vast (VS 1). Alsof hij wil onderstrepen: denk erom, het gesprek met de Grieken wil niet zeggen dat het gesprek met de Joden veronachtzaamd wordt. Paulus’ missie verloopt hier langs de voor hem gebruikelijke weg van het synagogale gesprek. Drie sabbatten debatteert hij met de Joden over de Messias. En de eerste bekeerlingen zijn: • sommigen die zich laten overtuigen; • veel Grieken die God vereerden; • en een groot aantal vrouwen uit de hogere kringen. De eersten waren Joden, de tweede proselieten, alleen de derde groep lijkt van heidense komaf. Maar die komen op de gebeurtenissen in de synagoge af. Aan prediking onder de heidenen op de markt of in de straten, komt Paulus in Thessalonica niet toe. Voordat het zover is, worden de spanningen in de synagoge zo groot, dat de gemeente Paulus en Silas wegstuurt naar Berea. Opvallend is dat de broeders dat doen en dat het vertrek geen initiatief van Paulus zelf is (VS
Binnenwerk Paulus en de opstanding
23-05-2008
11:45
Pagina 13
Luisteroefeningen 10). En dat Paulus zich gewillig laat sturen. Blijkbaar hoort hij in de stem van de gemeente de stem van de Geest en wil hij die niet ongehoorzaam zijn. In Berea herhaalt zich de geschiedenis van Thessalonica. In de synagoge wordt welwillend geluisterd, de Schriften worden ijverig bestudeerd. Velen van hen aanvaardden dan ook het evangelie, evenals een groot aantal Griekse mannen en vooraanstaande vrouwen (VS 12), dezelfde groepen als in Thessalonica. De Joden uit Thessalonica gooien echter roet in het eten. Zij importeren de onrust en verdeeldheid en de gemeente acht het beter dat Paulus vertrekt en begeleiders brengen hem naar de hoofdstad van Griekenland, Athene. Daar laten ze hem alleen achter terwijl Timotheüs en Silas in Berea achterblijven. L IJNEN
NAAR ONS LEVEN
In de eredienst bidden we zondag aan zondag om de leiding van de Heilige Geest. Alleen, hoe doet de Geest dat, waar moet je dan op letten en wat is dan het teken van de Geest? Het zendingsteam van Paulus wordt ook door de Geest geleid. Maar dat is een wonderlijke weg. De Geest leidt hen langs allerlei teleurstellingen en mislukkingen. Het begint met de pijnlijke ruzie tussen Paulus en Barnabas, die Paulus noodzaakt een nieuw team te vormen. Het zou het voor ons gemakkelijker maken als we ten minste konden zeggen dat Paulus in dit conflict het gelijk aan zijn kant had. We konden dan ook wat gemakkelijker aannemen dat hij in deze geleid werd door de Geest. De kerkgeschiedenis stelt Barnabas in het gelijk. Johannes Markus is volgens de overlevering de stichter van de gemeente van Alexandrië in Egypte geworden en de schrijver die uit Petrus’ mond het evangelie optekende, dat naar hem, het Evangelie van Markus wordt genoemd. Menselijkerwijs is dat aan Barnabas en niet aan Paulus te danken.2 Aldus Eusebius van Caesarea die dat zo optekende in zijn kerkgeschiedenis. Vervolgens blijkt een van de nieuwe teamleden, Timotheüs, onbesneden en staat het wel vast dat dat een bron van onenig-
2
Eusebius Pamphilius, The Ecclesiastical history, Grand Rapids 1976, 64, 65.
13
Binnenwerk Paulus en de opstanding
23-05-2008
11:45
Pagina 14
Lezen: Handelingen 15:35-17:15
heid met de Joden gaat worden. Paulus grijpt in en de hele onderneming wordt een tijdlang stilgelegd door het genezingsproces van Timotheüs. Daarna is de Geest het niet eens met de keuze van het werkterrein. Hij verhindert hen te getuigen in West-Turkije. Hij dringt hen naar Griekenland waar het zowel in Filippi, als in Thessalonica, als in Berea fout loopt en zij door het stadsbestuur of door de dreiging van de Joden al na een paar weken worden verjaagd. Leiding van de Geest combineren wij toch niet met zoveel tegenstand en teleurstelling. Toch blijkt uit Paulus’ brieven dat zowel in Filippi als in Thessalonica/Berea blijvend gemeenten zijn ontstaan. Dat is voor ons slecht te vatten. Wij combineren de leiding van de Geest het liefst met succes. Onenigheid past daar niet in (hoewel dat natuurlijk ook de eigen verantwoordelijkheid van Paulus en Barnabas blijft). Maar toch: spanning en onenigheid in de gemeente zijn voor ons het ultieme signaal dat de Geest ontbreekt!! Verhinderen om te spreken en te getuigen zoals de Geest met Paulus doet in West-Turkije, zouden wij ook opvatten als een signaal dat de Geest volstrekt afwezig is, en wij zijn leiding pijnlijk moeten missen. En als de Geest je dan naar Griekenland leidt, dan verwacht je toch niet na een paar weken in een onderaards hol in de gevangenis te zuchten. Voor ons gevoel mag daar dan ook wel wat meer succes tegenover staan. Vanuit dit bijbelgedeelte kunnen we over de leiding van de Geest drie dingen leren: 14
1. De weg van de apostelen is de weg van Jezus Christus. Jezus’ weg naar de opstanding voert langs het kruis, daarom is ook Paulus’ weg een kruisweg. Dat is vaak ons probleem: we willen de leiding van de Geest wel, maar geen kruisweg. De Zoon des mensen heeft geen plek om het hoofd neer te leggen en de dienaar is niet meer dan zijn Meester. Zou het gemis aan leiding dat wij zo vaak constateren ook niet samenhangen met onze onwil om die kruisweg te bewandelen? Met onze onwil om ons daar aan over te geven? Wij hebben het liefst: succesvolle en groeiende gemeenten, geslaagde en gloedvolle predikanten. Waar de Geest leidt, zijn welgebaande en zonnige wegen. Ik zal niet zeggen dat dat altijd onjuist is. Maar als de Geest de Geest van Christus is, dan brengt Hij ons onder het kruis. Kruisdragen is zelfverloochening, oefening in de gemeenschap met Christus’ lijden en
Binnenwerk Paulus en de opstanding
23-05-2008
11:45
Pagina 15
Luisteroefeningen gelijkvormig worden aan zijn dood (Fil. 3:11). Het wonderlijke is nu dat deze weinig succesvolle weg wel degelijk leidt tot de stichting van de gemeenten van Filippi en Thessalonica/Berea. Zoals de kruisweg leidt naar de opstanding. Paulus is de apostel van de opstanding en dat is zichtbaar aan de kruisweg die hij gaat. Als Ananias hem in Damaskus het Godswoord van zijn roeping brengt, dan wordt dat ook gezegd: ‘Ik zal hem tonen hoeveel hij moet lijden voor mijn Naam’ (Hand. 9). En Paulus zal later aan de Korinthiërs schrijven dat zijn lijden en kruis de gemeente ten goede zijn gekomen. ‘Want wij die leven, worden steeds aan de dood overgegeven om Jezus’ wil, opdat ook het leven van Jezus openbaar zou worden in ons sterfelijk vlees. Zo is dan de dood werkzaam in ons, maar het leven in u’ (2 Kor. 4:11, 12). Kortom: leven uit de opstanding van Jezus maakt ons tot kruisdragers. Als de Geest ons leidt naar de opstanding, dan leidt Hij ons langs de weg van het kruis. 2. Het tweede dat we kunnen leren van de leiding van de Geest, is, hoe de Geest dat doet: • uit de onoverzichtelijke situatie van onenigheid tussen Paulus en Barnabas groeit een nieuw zendingsteam; • het nieuwe zendingsteam bestaat uit Silas, uitgezonden door het apostelconvent (Hand. 15) en Timotheüs, door Paulus gevonden op zijn eerste zendingsreis in Lystre; • dit team wil aan het werk in West-Turkije, maar de Geest verhindert dat; • in Thessalonica en Berea wordt Paulus door de sinds drie weken bekeerde christenen weggestuurd omdat zij dat beter achten voor hem en hij laat zich door hen sturen. Het zijn al met al wonderlijke en onverwachte wegen (voor ons gevoel: zijwegen en dwaalwegen!) waarlangs Paulus geleid wordt. Wie leiding van de Geest verwacht, moet wel openstaan voor dit onverwachte en verrassende. Dat de grote apostel zich door de nog maar pasbekeerde broeders en zusters uit Thessalonica en Berea weg laat sturen! In dat laatste heeft hij ook de leiding van de Geest vernomen. Niet zelden worden ambtsdragers door jonge en eenvoudige gemeenteleden op de leiding van de Geest gewezen. Wij willen nog wel eens hoog opgeven van mensen die ‘diep doorgeleid’ zijn door de Geest en die ons dus de allerbeste adviezen kunnen geven. Paulus,
15
Binnenwerk Paulus en de opstanding
23-05-2008
11:45
Pagina 16
Lezen: Handelingen 15:35-17:15
de ‘diep doorgeleide’ laat zich door kinderen in het geloof bij de hand nemen en wegsturen uit Thessalonica. Het zou kunnen dat wij de leiding van de Geest missen omdat wij de kinderen over het hoofd zien. Paulus verstaat de tekenen om zich heen omdat hij niet hoogmoedig is. Nederigheid ziet veel scherper dan hoogmoed.
16
3. Een derde punt van de leiding van de Geest zien we in de mensen die Paulus ontmoet. Die worden door de Geest op zijn weg geplaatst. De roeping van de kerk is haar zending. Getuige zijn op de plaats waar God ons stelt. In onze geseculariseerde en postmoderne tijd. Altijd zal zij daarbij twee gesprekspartners hebben. De eerste is Israël, het Jodendom. De tweede zijn de volkeren met hun heidense goden en leefwijze. Beide werelden blijkt Paulus te kennen. De eerste gesprekspartner is hem uiteraard zeer vertrouwd. In het Jodendom is Paulus gepokt en gemazeld. Het is verleidelijk om het maar bij die groep te houden: hij kent ze, hij kent hun taal, hij weet hoe ze denken. Maar als hij op de Areopagus komt in Athene, blijkt hij ook op de hoogte van de wereld van de Grieken. De kerk kan haar roeping niet uitvoeren als zij naast kennis van de Schriften, ook niet kennis van Israël en van de volkeren heeft (hoewel kennis van de Schriften voor een groot deel kennis van Israël is). De Geest brengt mensen op het pad van de kerk. Willen wij die wel ontmoeten of zien wij ze voortdurend over het hoofd omdat wij gespitst zijn op die ene bevolkingsgroep waar we altijd mee in gesprek zijn? Paulus moet na zijn eerste zendingsreis duidelijk de steven wenden naar de heidenen. Het is niet zijn keuze om naar Griekenland te gaan. Zag hij daar te zeer tegenop? Was hij bang dat hij dat niet aankon? Als kerk stuiten wij vandaag ook op mensen die we misschien liever willen ontwijken: de liberale, geseculariseerde mens, de geharnaste atheïst, de fundamentalistische moslim, de wintiaanhanger, de bezoeker van Jomanda. Allerlei vormen van godsdienstigheid komen op onze weg. Durven we dat gesprek aan? Je kan niet zeggen dat het voor Paulus een gemakkelijke weg was, maar er ontstaan wel nieuwe gemeenten. Je laten leiden door de Geest wil ook zeggen dat we met Jood en Griek het gesprek willen aangaan in het vertrouwen dat de Geest ons de woorden in de mond zal leggen.