Paulus en de rest by Boekencentrum Uitgevers

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 1

Paulus en de rest

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 2

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 3

PAULUS Van farizeeĂŤr tot profeet van Jezus

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 4

www.uitgeverijmeinema.nl

Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke Illustratie omslag: Rafael, School van Athene, Vaticaans Museum, Rome. Foto: Anton Sinke ISBN 978 90 211 4259 3 NUR 703 ÂŠ 2010 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 5

Pro infantibus meis

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 6

• Rome 1) 2) • Puteoli 1)

• Regium 1) • Syracuse 1)

Malta 1)

Plaatsen die het Nieuwe Testament noemt in verband met Paulus 1) Genoemd in de Handelingen der Apostelen 2) Genoemd in een onbetwiste brief van Paulus 3) Genoemd in een betwiste brief van Paulus

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 7

Filippi 1) 2) • Tessalonica 1) 2) 3) • Neapolis 1) • G a l a t i ë 1) Berea1) Troas 1)• • Assos 1) • (Alexandrië) Antiochië 1) • Mitylene 1) • • Iconium 1) • Lystra 1) Chios 1) • Kolosse 2) 3) Tarsus 1) • Derbe 1) • Antiochië 1) • Efeze 1) 3) Korinte 1) 2) Athene 1) Samos 1) • Milete 1) Attalia 1)• Perga 1) •• • • • • Kenchreeën 1) Seleucia 1) Patara 1) • • • Knidus 1) Myra 1) • Salamis 1) Rhodos 1) Cyprus 1) • Kreta 1) 2) Pafos 1) • Salmone 1) Damascus 1) Goede Havens 1) • Sidon 1)• • Tyrus 1)• Ptolemaïs 1)• Caesarea 1)• Jeruzalem 1)• Alexandrië •

De Nijl

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 8

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 9

Inhoud Woord vooraf ....................................................................11 Inleiding ..........................................................................13

leven en context 1. Het vroege jodendom...................................................26 • Historisch kader ......................................................26 • Stromingen .............................................................29 • Overtuigingen en praktijken ......................................37 2. De Grieks-Romeinse wereld .........................................43 • Urbane cultuur: het leven in de stad............................43 • Religie in de Grieks-Romeinse stad............................45 • Het offer..................................................................46 • Filosofen .................................................................48 • De positie van Joden..................................................51 • Vrijwillige verenigingen ............................................53 • De keizer .................................................................54 3. Paulus’ leven...............................................................56 • Van vervolger tot verkondiger ....................................56 • Het evangelie verkondigd ..........................................61 • Chronologie van Paulus ............................................64

paulus’ optreden 4. Zendeling: een ‘geroepen apostel’.................................68 • Paulus’ zending .......................................................69 • Een ‘geroepen apostel’..............................................74 5. Schrijver van brieven ....................................................81 • Brieven in de oudheid ...............................................82 • Het ‘corpus paulinum’ ..............................................84 • Korte typering van Paulus’ brieven .............................86 • De deutero-paulijnse brieven .....................................90 6. Apocalyptische ziener ..................................................93 • Apocalyptiek als stroming in het vroege jodendom ......93 • Paulus als apocalypticus............................................97 • Paulus als ziener......................................................101 7. Wijsgerige wonderdoener...........................................105

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 10

• Wijsgeer ................................................................105 • Wonderdoener ........................................................111

paulus’ ideeën 8. Jezus: Gezalfde, Zoon en Heer.....................................120 • De aardse Jezus.......................................................120 • ‘Gestorven voor ons’ ...............................................123 • Opgestaan uit de doden ...........................................126 • Zoon van God.........................................................129 • De hemelse Heer Jezus Christus, ‘die komt’ ...............131 9. Gered door Jezus Christus ..........................................136 • Pagane en joodse ideeën over heil en redding.............136 • ‘Gered van de toorn’ – nu en nog niet ........................139 • Participatie ‘in Christus’ ..........................................140 • Rechtvaardiging door het geloof voor Jood én Griek ...142 10. Christus en de wet......................................................147 • Farizeeër en de wet..................................................148 • De wet in Galaten....................................................150 • De wet in Romeinen ................................................153 • Paulus en de wet .....................................................157 11. De Geest ...................................................................159 • De geschiedenis van de Geest...................................159 • Gave van de Geest ...................................................162 • De vrijheid van de Geest: Galaten en Romeinen..........165 • De werking van de Geest..........................................168

paulus en de rest 12. Paulus en de rest ........................................................172 • Israël in Christus: de getrouwe rest ...........................172 • Paulus en de rest van de Christusbeweging ................176 • De rest van Israël .....................................................181 13. De resten van Paulus ..................................................184 • Jacob Taubes ..........................................................185 • Alain Badiou...........................................................188 • Giorgio Agamben ...................................................190 Afronding ......................................................................193 Noten ............................................................................196 Register van namen en zaken ...........................................209 Register van teksten.........................................................211

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 11

Woord vooraf

n 1995 begon ik mijn reis met Paulus. In het najaar van dat jaar kreeg ik het aanbod van de Theologische Universiteit Kampen om een onderzoek uit te voeren over een door mij te kiezen onderwerp. Het werd Paulus als zendeling.1 Sindsdien is de figuur van Paulus niet meer uit mijn leven weg te denken. Ik heb Paulus leren kennen als schrijver van uitzonderlijk gecompliceerde brieven, een gezant van Jezus die zijn eigen weg ging, tegen veel weerstand in. Toen Kees Korenhof dan ook kwam met de vraag of ik een inleiding op Paulus zou willen schrijven, heb ik daar met enige schroom ‘ja’ op gezegd. De schroom bleek op zijn plaats, want Paulus blijft bijzonder gecompliceerd. Toch hoop ik met dit boek studenten in de theologie en religiewetenschap, maar ook andere lezers (predikanten, historisch geïnteresseerden in het algemeen) een handreiking te bieden om deze wonderlijke man en zijn ideeën te kunnen verstaan. Wetenschappelijk onderzoek is geen werk meer van eenlingen. Dit boek is dan ook ontstaan in een proces van nadenken over Paulus en zijn werk, dat gekleurd is door de mensen met wie ik werk en gewerkt heb. Ik noem allereerst mijn collega’s uit Kampen die mij gestimuleerd hebben om deze weg te gaan: Riemer Roukema, Magda Misset, Klaas Spronk en Dineke Houtman. Mijn collega uit Yale, Dale Martin, en mijn Kamper collega’s Gerrit Neven, Renée van Riessen en Onno Zijlstra hebben mij verder gebracht in mijn lectuur van Taubes, Badiou en anderen. Mijn overstap naar de Vrije Universiteit in Amsterdam (2008) bracht een nieuwe kring van mensen op mijn weg, die mij dagelijks stimuleren in mijn werk: Martin de Boer, Jan Krans, Peter-Ben Smit en Arie Zwiep. Van de laatstgenoemde hoop ik dat hij binnenkort vanwege dit boek zal vergeten uit de trein te stappen. Het is mij een groot genoegen dit boek geschreven te hebben onder het decanaat van mijn voormalige Leidse collega Wim Janse. In het bijzonder dank ik mijn beide meelezers, die mij gevolgd en van commentaar voorzien hebben, Birgit Meyer en Paul van Geest. Ook mijn contact met de studenten van de Vrije Universiteit heeft mij geholpen mijn gedachten over Paulus te bepalen. In het bij-

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 12

zonder noem ik Jonne Haspels, Ruben Jansen, Jan Kieviet, Jelle Kommerie, Christine Kranenburg, John Ojo en Gert-Jan Veldhuis. Het was mij een voorrecht een deel van mijn reis met Paulus samen met hen te kunnen afleggen! Aan het ‘thuisfront’ ben ik de grootste dank verschuldigd. De afgelopen jaren zijn niet de rustigste jaren van mijn leven geweest. Ik prijs mij gelukkig om het feit dat Ingrid op mijn weg is gekomen. Zij heeft mij enorm gestimuleerd om dit boek te schrijven en af te ronden. Daarnaast noem ik in het bijzonder mijn kinderen, Esther en Martin. Het is aan hen dat ik dit boek opdraag – in liefde. Amsterdam, juni 2010

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 13

Inleiding

it boek begint een paar jaar nadat de rondtrekkende prediker Jezus van Nazaret in Jeruzalem aan een kruis gestorven was. Met zijn optreden had hij een grote groep mensen op de been gebracht. Zijn volgelingen waren te vinden in Galilea, maar ook in Judea en in Jeruzalem. Hij had een menigte in beweging gebracht, maar de leiders in Jeruzalem hadden zich tegen hem gekeerd. Jezus bedreigde de stabiliteit, was een gevaar voor de vrede en in ieder geval, zo dachten zij, voor hun machtspositie. Zijn volgelingen zagen in hem een gezant van God, die gekomen was om de machthebbers te ontmaskeren. Dat bracht nog meer instabiliteit in een land dat toch al geen echte vrede kende. Zijn boodschap van het koninkrijk van God legde de nadruk op vrede met God als begin van echte vrede. Een vrede die voor iedereen bereikbaar was, ongeacht rang of stand. Zo’n boodschap ondermijnde de samenleving en vooral de vrede van het zwaard die door de Romeinen aan het land was opgelegd, de pax romana. Jezus werd een politiek gevaar. Dus moest hij sterven. Nadat Jezus gekruisigd was, hield de beweging van zijn leerlingen vreemd genoeg niet op. Ze verkondigden dat hij was opgestaan. Sommige van zijn leerlingen zeiden dat ze hem gezien hadden. Hij was hun verschenen, vanuit een hemelse heerlijkheid. God had zijn aardse gezant, zo zeiden zij, opgewekt. ‘Hij is opgestaan!’ werd hun credo.2 En zo kwam de beweging rondom Jezus in een nieuwe fase. Zijn volgelingen begonnen hem te vereren als de hemelse Heer, de ultieme gezant van God. Ze geloofden in zijn aanwezigheid in het hier en nu. Hij was niet slechts een prediker uit het verleden. Zijn opstanding zette voor hen het leven en heel de wereld in een nieuw daglicht. Ze konden dit goede nieuws, dit ‘evangelie’ (Gr. euaggelion = ‘goede boodschap’) zoals ze het noemden, niet stilhouden. Integendeel: iedereen moest horen van het koninkrijk van God en de gezant die dat rijk predikte. Een paar jaar later. De beweging van Jezus’ volgelingen duidt hem intussen aan als Jezus de Gezalfde, de Messias. In het Grieks: Jezus Christus. De verkondiging van zijn volgelingen splijt de joodse ge-

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 14

meenschap. Sommigen stemmen met dit nieuwe evangelie in, anderen komen er fel tegen in het geweer. Het bijbelboek Handelingen bericht hoe ene Saulus de volgelingen van Jezus bestreed.3 Dan komt er een vreemde wending. Saulus krijgt op weg naar Damascus een visioen waarin hij Jezus ontmoet en dit visioen verandert zijn leven.4 Van vervolger wordt hij verkondiger. En met dezelfde inzet waarmee hij aanvankelijk de volgelingen van Jezus vervolgde, zet hij zich vanaf die grote omwenteling in zijn leven in voor de verkondiging van het evangelie van de opgestane Heer Jezus Christus. Deze verkondiger wordt bekend onder de naam Paulus. Er is reden tot voorzichtigheid wanneer het gaat om de weergave van Paulus’ roeping in Handelingen (9:1-31; 22:1-16; 26:9-18). Het werk is geschreven aan het eind van de eerste eeuw, het bevat allerlei legendarische trekken en de drie verslagen van Paulus’ roeping verschillen onderling van elkaar. Het gaat niet om een ooggetuigenverslag, maar om latere, verhalende versies van wat er met Paulus gebeurd is. Toch: ook al zullen details in het proces van doorvertellen van dit verhaal zijn toegevoegd en veranderd, de omwenteling die Paulus meemaakte, was ingrijpend. De figuur van Paulus stelt ons voor vele raadselen. Er is geen schrijver uit het vroege christendom op wiens naam zo veel teksten zijn overgeleverd als deze Paulus. Ter vergelijking: Jezus zelf heeft geen enkele tekst nagelaten. Vóór Paulus’ optreden vormden Jezus’ volgelingen een binnen-joodse beweging die niet erg geïnteresseerd leek in het aantrekken van niet-joodse volgelingen. Wanneer Paulus sterft, ergens in de jaren zestig van de eerste eeuw, bestaat de Christusbeweging in ieder geval voor een deel uit niet-Joden. Uniformiteit is dan nog ver te zoeken. Van ‘christendom’ in de strikte zin is nog geen sprake. Wel van diverse Christusgroepen die samen zoeken naar eenheid in hun geloof en in hun handelen.5 De strijd om die eenheid zal uiteindelijk in de tweede en derde eeuw leiden tot het ontstaan van het zogenaamde orthodoxe christendom.6 Een kerk die in het zoeken naar eenheid beslissingen neemt over de centrale geloofsvragen waarmee zij zich bezighoudt. In dat proces vallen allerlei andere groepen als gnostici, maar ook joods-christelijke stromingen buiten boord. Ze worden soms fel bestreden. Zo ver is het nog lang niet in de dagen van Paulus, hoewel het er ook toen hard aan toe kon gaan. Paulus kan zelf flink uithalen naar ‘collega’-predikers van Jezus. Hen die de besnijdenis van niet-joodse gelovigen voorstaan, typeert hij als ‘honden’ (Filipp. 3:2) of als mensen

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 15

die zich ‘moesten laten castreren’ (Gal. 5:12). Wanneer hij de geschiedenis van de Christusbeweging binnenstapt, gaat het nog om een in hoofdzaak joodse beweging. Maar wanneer hij sterft, heeft hij er op een beslissende manier aan bijgedragen dat deze beweging over de etnische grenzen van het jodendom heen groeit en zich gaandeweg kan presenteren als een nieuwe religie, open voor mensen van iedere etnische achtergrond. De Christusbeweging is in die jaren al traceerbaar in grote delen van het Romeinse rijk en heeft de grenzen van Palestina allang achter zich gelaten. Dit boek zoekt naar een antwoord op de vraag welke de bijdrage van Paulus geweest is binnen dit proces. Wat heeft Paulus nou precies gedaan? Welke ideeën heeft hij ingebracht in de vroege Christusbeweging? Wat is het belang van die ideeën geweest? En hoe heeft Paulus zich verhouden tot de rest? De titel van het boek is bewust dubbelzinnig: Paulus en de rest. Het gaat erom Paulus te verstaan als joodse theoloog die de Christusbeweging neerzette als de ‘rest’ van Israël. Dat deel van Israël, dat trouw bleef aan JHWH en zijn gezant. Niet-Joden incluis! Het gaat er ook om Paulus te bezien in zijn verhouding tot de rest van de Christusbeweging. Hoe heeft hij zich verhouden tot andere volgelingen van Jezus Christus en wat is zijn bijdrage geweest aan het proces van losmaking van de Christusbeweging uit de joodse godsdienst? Om de vragen van dit boek te kunnen beantwoorden, zullen we eerst enkele beginstappen moeten zetten. Zo moet allereerst inzichtelijk worden welke bronnen we hebben wanneer het gaat om Paulus. En: hoe kunnen we die bronnen gebruiken? Verder staat dit boek niet op zichzelf. Het staat in een lange traditie van onderzoek naar Paulus. Een korte inleiding in dit onderzoek is daarom van belang om dit boek te kunnen plaatsen. Ten slotte, het laatste onderdeel van deze inleiding, zullen de hoofdlijnen van dit boek kort weergegeven moeten worden. Daarmee is voor u als lezer de structuur van het boek dan ook duidelijk.

De bronnen Het Nieuwe Testament, de verzameling teksten die het tweede deel van de christelijke bijbel beslaat, bevat dertien brieven op naam van Paulus. Bovendien is Paulus de hoofdpersoon in het grootste gedeelte van het boek Handelingen der apostelen. Daarnaast is er een brief die al eeuwenlang door sommigen ten onrechte aan Paulus toe-

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 16

geschreven wordt — de brief aan de Hebreeën — maar van deze tekst schreef de kerkvader Origenes rond 200 al: ‘Wie Hebreeën schreef, alleen God weet het.’7 Niet Paulus in ieder geval. Hebreeën kan dus uitgesloten worden als bron van kennis over Paulus. Maar hoe zit het met de andere brieven en met Handelingen? Laten we beginnen met de brieven. Hierbij gaat het om teksten die op naam van Paulus gesteld zijn en pretenderen door hem geschreven te zijn. Van de dertien brieven op zijn naam zijn er zeven waarover de wetenschappelijke wereld het eens is: deze zijn daadwerkelijk van Paulus. Het gaat daarbij om (in mogelijke historische volgorde): 1 Tessalonicenzen, 1 en 2 Korintiërs, Galaten, Romeinen, Filippenzen en Filemon. Zes andere brieven staan wel op naam van Paulus, maar er heerst bij velen twijfel of hij wel de auteur was: 2 Tessalonicenzen, Kolossenzen, Efeziërs, 1 en 2 Timoteüs en Titus. De laatste drie brieven worden wel aangeduid als de ‘pastorale brieven’: brieven op naam van Paulus die als ‘pastor’ (= herder) schrijft aan een individuele medewerker. De twijfel omtrent de authenticiteit van deze laatste zes brieven bestaat al geruime tijd. Welke redenen zijn er dan om aan deze brieven te twijfelen? Ze noemen toch zelf Paulus als auteur? Allereerst bestond er in de oudheid het gebruik dat men het gezag van belangrijke personen, als bijvoorbeeld invloedrijke filosofen, gebruikte door onder hun naam, pseudoniem dus, brieven te schrijven. Soms gebeurde dit zelfs lang na hun dood.8 In de oudheid zegt de naam van een auteur in een brief dus niet direct dat die auteur de brief ook schreef. Is er iets in deze zes brieven wat erop wijst dat zij uit dit gebruik (‘pseudepigrafie’) ontstaan kunnen zijn? Ja, tamelijk veel zelfs. Allereerst verschillen deze brieven in stijl van Paulus’ onbetwiste brieven. Het Grieks is duidelijk anders. Ook de woordenschat verschilt. Twee van deze brieven lijken geschreven naar het voorbeeld van een andere brief: 2 Tessalonicenzen lijkt een kopie van 1 Tessalonicenzen, maar met een tegengestelde inhoud. En Efeziërs is waarschijnlijk geschreven naar het voorbeeld van Kolossenzen. Verder weerspiegelen met name de pastorale brieven een kerkelijke hiërarchie-in-wording die in de authentieke brieven van Paulus nog niet bestaat. Ze moeten dus haast wel van later datum zijn. Ook inhoudelijk bestaan er – soms grote! – verschillen tussen de twee groepen brieven. De kwestie komt in het hoofdstuk over Paulus’ brieven nader aan de orde en daarom is het voor nu voldoende om te zeggen dat de zes brieven in kwestie terecht worden aangeduid als ‘deutero-

Paulus en de rest-binnenwerk_Opmaak 1 06-10-10 10:41 Pagina 17

paulijnse’ brieven. Het Griekse woord deuteros betekent ‘tweede’. Ze zijn dus van een ‘tweede’ Paulus, niet van de echte Paulus. Wat zeggen deze deutero-paulijnse brieven dan over de echte Paulus? Daarover kunnen we eigenlijk weinig zekerheid krijgen. Willen we kennismaken met Paulus zelf, dan is het dus veiliger deze zes brieven in eerste instantie buiten beschouwing te laten en ons te richten op de zeven onbetwist authentieke brieven van Paulus. Daar is de man zelf aan het woord. Uit wat hij daar schrijft, kunnen we ons een beeld vormen over wie hij was en wat hij deed. Naast de brieven is onze belangrijkste bron over Paulus het boek Handelingen. Dit boek is van dezelfde auteur als het evangelie naar Lucas. Onzeker is of de auteur ook daadwerkelijk ‘Lucas’ heette, maar laten we hem voor het gemak maar zo aanduiden. De auteur schrijft met duidelijk grote kennis van zaken. Hij weet veel over Paulus te vertellen. Toch lijkt hij, ondanks berichten uit de vroege kerk, geen ooggetuige of reisgenoot van Paulus geweest te zijn.9 Er zijn bovendien grote verschillen tussen het beeld van Paulus dat oprijst uit Handelingen en de informatie die we krijgen uit Paulus’ eigen werk. Twee voorbeelden mogen dit punt duidelijk maken. In de brieven argumenteert Paulus herhaaldelijk tegen de noodzaak van niet-Joden om zich te moeten laten besnijden bij hun toetreding tot de Christusbeweging. Desondanks bericht Handelingen 16:1-5 dat Paulus dit bij een van zijn medewerkers, Timoteüs, liet doen. Verder beroept Paulus zich bij voortduring op zijn titel ‘apostel’. Het boek Handelingen vermijdt juist iedere aanduiding van Paulus met deze term en gebruikt de titel uitsluitend voor de twaalf directe leerlingen van Jezus.10 Er is dus reden om voorzichtig met de informatie uit Handelingen om te gaan. Het boek vertelt veel over Paulus, maar de betrouwbaarheid ervan moet telkens getoetst worden aan het beeld uit de brieven van Paulus. Een reconstructie van Paulus zal dus in eerste instantie gebaseerd moeten worden op de zeven brieven die zeker van zijn hand zijn. Daarnaast is, met de nodige voorzichtigheid, informatie uit Handelingen beschikbaar. De zaak ligt bij de deutero-paulijnse brieven ingewikkelder, omdat de gegevens uit deze brieven vrijwel zeker een later ontwikkelingsstadium van de Christusbeweging weerspiegelen. Van deze brieven zal in dit boek dan ook nauwelijks gebruikgemaakt worden.