reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
Polen
08-07-2008
19:28
Pagina 1
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
08-07-2008
19:28
Pagina 2
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
08-07-2008
19:28
Reisgids vooR de bewuste bezoekeR
Polen Piet van veldhuizen
Meinema | Averbode
Pagina 3
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
08-07-2008
19:28
Pagina 4
de Reisgids voor de bewuste bezoeker richt zich op diegenen die bewust op zoek zijn naar de geschiedenis, de cultuur, de spiritualiteit en de godsdienst(en) van het land, de regio of de stad die zij bezoeken. Niet alleen sporen uit de oudheid, maar ook recente geschiedenis en hedendaagse uitingen van spiritueel leven komen aan bod. de locale keuken en de natuur krijgen eveneens aandacht. de reisgidsen bieden in kort bestek achtergrondinformatie, maar ook beschrijvingen van routes en wandelingen die het betreffende gebied op een verrassende wijze ontsluiten voor geïnteresseerde reizigers. de Reisgids voor de bewuste bezoeker leent zich voor gebruik vóór, tijdens en na de reis en verhoogt uw reisplezier. Redactie: Jan Hofstra, Piet van Midden en Piet van veldhuizen verschenen: - Piet van Midden, Israël en de Palestijnse Gebieden (tweede druk) - Peter Morée, Praag - katharina kunter, Berlijn - Piet van veldhuizen, Polen in voorbereiding: - Piet van Midden, Jordanië - Paul van der velde, Boeddhistisch India - Jielis van baalen, Egypte - Huibert teekens, Amsterdam www.uitgeverijmeinema.nl www.averbode.com/religie boekverzorging: studio Anton sinke, Nieuwerkerk a/d iJssel isbN 978 90 211 4201 2 (Nederland) isbN 978 90 317 2638 7 (belgië) NuR 512 d/2008/39/74 © 2008 uitgeverij Meinema, zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
4
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
08-07-2008
19:28
Pagina 5
Inhoud 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
vooraf ..............................................................................................................................7 inleiding: wat is Polen voor een land? ............................................................................10 grenslijnen in de laagvlakte...........................................................................................18 Religieus Polen...............................................................................................................27 Joodse sporen ................................................................................................................45 de Poolse keuken ...........................................................................................................53 warschau (warszawa)....................................................................................................59 A. Na-oorlogs warchau (circa 7 km) ...............................................................................61 b. Joods warchau (circa 7 km) ........................................................................................69 C. oud warchau (circa 8 km)...........................................................................................78 d. koninklijk warchau (circa 8 km) .................................................................................86 e. oostelijk warchau (circa 8 km)....................................................................................92 F. verstild warchau (eerste deel circa 5½ km, tweede deel 3 km) ...................................98 8. Langs de wisła .............................................................................................................103 A. van de bronnen naar krakau ....................................................................................107 b. krakau......................................................................................................................122 C. van krakau naar warschau .......................................................................................139 d. van warschau naar gdańsk.......................................................................................164 e. gdańsk .....................................................................................................................193 9. Praktische reistips ........................................................................................................207 Registers ......................................................................................................................209
5
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
6
08-07-2008
19:28
Pagina 6
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
08-07-2008
19:28
Pagina 7
1 | Vooraf Polen is een groot land, en de omvang van dit boek is bescheiden. deze reisgids streeft daarom niet naar volledigheid. een groot aantal steden en streken die een bespreking waard zouden zijn, moest buiten beschouwing blijven. de gids biedt eerst een aantal thematische hoofdstukken die in kort bestek inzicht geven in de Poolse werkelijkheid. de lezer komt op die manier dingen aan de weet die hem helpen om méér te zien en te begrijpen, ook op plaatsen in Polen die niet in de gids worden besproken. daarna wordt ruime aandacht besteed aan warschau, een stad waarvan vaak gezegd wordt dat er niet veel te beleven valt en dat ze niet mooi is. in sommige opzichten mag dat zo zijn, maar met een goede gids leer je er veel kennen van wat Polen eigen is. zes stadswandelingen stellen de bezoeker in staat om intensief met de Poolse hoofdstad kennis te maken. tenslotte biedt deze gids één lange reisroute door het land. er is gekozen voor een reis langs de rivier de wisła (weichsel), vanaf de bronnen aan de Poolse zuidgrens tot aan de oostzee in het noorden. de elfhonderd kilometer lange rivier voert de bezoeker onder
meer langs Auschwitz, krakau, het chassidische stadje ger, warschau, toruń, een aantal burchten van de ridders van de duitse orde, en de havenstad gdańsk. Het is natuurlijk ook mogelijk om slechts een gedeelte van de route te volgen, maar de routebeschrijving gaat wél uit van een reis in stroomafwaartse richting.
Uitspraak van Poolse lettertekens Het Pools is een slavische taal, verwant aan het Russisch. Maar terwijl het Russisch geschreven wordt met het cyrillische alfabet, wordt in Polen ons ‘gewone’ Latijnse schrift gebruikt. dat is meer dan een oppervlakkig verschil. Het cyrillische schrift is genoemd naar de griekse zendeling Cyrillus die in de negende eeuw, samen met zijn broer Methodius, het byzantijnse christendom verbreidde onder de slavische volkeren. de landen waarin deze oosterse orthodoxie dominant is, gebruiken nog altijd het cyrillische schrift: Rusland, wit-Rusland, oekraïne, servië, bulgarije en Macedonië. Landen waarin het westerse katholicisme dominant is, zoals Polen, gebruiken het Latijnse alfabet. in Polen komt u het cyrillische alfabet dan ook alleen tegen in de oosters-orthodoxe kerken, waar het oorspronkelijke ‘oudkerkslavisch’ van Cyrillus en Methodius
Het Cultuurpaleis
7
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
nog als liturgische taal wordt gebruikt. Het Pools kent veel verschillende sisklanken die voor Nederlanders in het begin moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn: de s, ś, sz, c, ć, cz, szcz, z, ź, ż (of rz). Het verschil wordt onder andere gemaakt door de manier waarop de tong tegen het gehemelte wordt geplaatst: met de punt dicht tegen de rand achter de bovenkaak voor de harde klanken cz, sz, szcz en ż; of met de randen van de tong tegen de zijranden van de bovenkaak voor de zachte klanken ś, ć en ź. in het algemeen moet men voor het Pools de tong verder naar achteren plaatsen dan voor het Nederlands. de klinkers a, e en o worden altijd uitgesproken als à, è, ò, dus nooit als de Nederlandse aa, ee, en oo. de uitspraak van de afwijkende letters en combinaties is ongeveer als volgt:
ą
08-07-2008
19:28
Pagina 8
on, maar zonder de ‘n’ af te maken, als in het Franse ‘longue’ c ts ć tsj, iets zachter dan in ‘tsjonge’ ch als het Nederlandse ‘ch’, maar iets zachter cz tsj, hard zoals in ‘chachacha’ ę en, maar zonder de ‘n’ af te maken, als de ‘i’ in het Franse ‘timbre’ i vóór een andere klinker als j, verder altijd als ‘ie’ ł w, beginnend vanuit een niet-uitgesproken ‘oe’ ń nj ó oe rz als ż s s, als in het Nederlands ś sj, iets zachter dan in ‘sjaal’ sz sj, hard zoals in ‘ssst!’, maar tong naar
8
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
achteren, tongpunt naar boven szcz stsj, een ‘cz’ voorafgegaan door een scherpe sisklank u oe w v y als de i in ‘wit’ z z, als in het Nederlands ź zj, iets zachter dan in ‘jam’ ż zj, iets harder dan in ‘Jacques’
08-07-2008
19:28
Pagina 9
de klemtoon ligt in Poolse woorden altijd op de voorlaatste lettergreep. Als woorden bijvoorbeeld door een vervoeging een lettergreep langer worden, schuift ook de klemtoon op: krakau heet Kraków, maar ‘in krakau’ is w Krakowie.
Plaatsnamen in deze gids worden plaatsen in Polen in principe bij hun Poolse naam genoemd. de enige twee uitzonderingen zijn krakau en warschau, omdat deze namen in het Nederlands zozeer zijn ingeburgerd dat het geforceerd zou zijn om in een Nederlands boek de Poolse namen kraków en warszawa te hanteren. de rivier die door beide steden stroomt, wordt in het duits weichsel genoemd en in het Nederlands soms wijssel, maar in deze gids houden we het op wisła, zoals we ook de stad aan de riviermonding niet danswijk of danzig noemen, maar gdańsk. straatnamen worden in deze gids, en ook op de meeste Poolse plattegronden, doorgaans vermeld zonder het voorafgaande woord ulica dat ‘straat’ betekent. bij adresvermeldingen wordt in Polen voor ‘straat’ meestal de afkorting ul. gehanteerd.
Het standaardzinnetje waarmee de Polen graag hun tongbrekers aan buitenlanders voorleggen, luidt: W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie, ‘in szczebrzeszyn tsjirpt een kever in het riet’. in het stadje in kwestie, circa 80 km ten zuidoosten van Lublin, staat voor deze zin zelfs een monumentje: een houten beeld van een vioolspelende krekel. op het internet is de uitspraak van de zin te beluisteren via de Nederlandstalige wikipedia onder de zoekterm szczebrzeszyn.
9
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
08-07-2008
19:28
Pagina 10
2 | Inleiding: wat is Polen voor een land? terburen om het land in hun Russischbyzantijnse invloedssfeer te trekken.
Een westers land Polen ligt niet in oost-europa. Als we de kaart van ons werelddeel in twee helften verdelen, ligt Polen ruimschoots op de westelijke helft. of wat belangrijker is: als we kijken naar de oude cultuurgrens die het westen scheidt van het byzantijnse oosten, ligt Polen ten westen van die grens. in vroeger eeuwen heeft het land volop deel gehad aan de culturele, religieuze en politieke ontwikkelingen van het westen. Polen heeft samen met de landen van het huidige westeuropa de Renaissance en de verlichting meegemaakt. Het land was vooral tot 1648 een toevluchtsoord voor talloze groeperingen die elders in europa werden vervolgd. zulke nieuwe minderheden (joden, tataren, Armeniërs, Hollanders) werden er niet alleen geduld, maar kregen van de Poolse koningen dikwijls ook bijzondere privileges. tot aan de tweede wereldoorlog kende Polen een grote religieuze en etnische verscheidenheid. Het beeld dat men tegenwoordig gemakkelijk van Polen heeft, als zou het land al vanouds een eenvormig en eenkennig bolwerk van conservatief katholicisme zijn, doet geen recht aan dit rijke verleden. de westerse oriëntatie brengt mee dat de Polen zich ook door de eeuwen heen hebben verzet tegen de pogingen van hun oos-
Slavisch Landen waarin een slavische taal wordt gesproken, een taal die verwant is aan het Russisch, worden alleen al daarom vaak tot het oosten gerekend. in de rassentheorie die ooit door nazi-duitsland werd gepropageerd, behoorden de Polen evenals de Russen tot het inferieure ‘slavische ras’. wie de geschiedenis en de landkaart van europa een beetje kent, begrijpt hoe onzinnig dat is. de bevolking van Midden-europa is misschien nog wel méér dan de Nederlandse bevolking een bonte mengeling van velerlei oorsprong, het resultaat van volksverhuizingen en immigratiestromen gedurende vele eeuwen. slavische talen werden vroeger ook gesproken door diverse stammen en volkeren die op het grondgebied van het huidige duitsland woonden. de grens tussen slavisch en germaans gebied heeft lange tijd langs de rivier de elbe gelopen, van bohemen tot aan de monding in de Noordzee. ook de oorspronkelijke Pruisen, voordat zij in de late Middeleeuwen onder zware druk door de duitse orde gegermaniseerd werden, spraken een slavische taal. in oostelijk duitsland, rond de stad bautzen,
10
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
wordt nog steeds sorbisch gesproken, een officieel erkende slavische minderheidstaal. slavische talen horen dus niet bij het door Rusland gedomineerde ‘byzantijnse’ oosten van europa, maar zijn vanouds ook volop in het ‘Romeinse’westen van europa vertegenwoordigd.
08-07-2008
19:28
Pagina 11
Reclameborden
tienduizenden eenmansbedrijfjes bestaan, hoe moeilijk de regelgeving het hun ook maakte. veel mensen hadden een gewone baan in een staatsbedrijf, maar runden daarnaast (en dikwijls in dezelfde uren) hun eigen bedrijfje, of gingen voor bijverdiensten op reis. in de tachtiger jaren was het voor studenten lucratief om per trein naar Peking op en neer te reizen en te handelen in Chinese jeans: de prijs die in warschau
Ondernemend wie Polen binnenrijdt, om het even uit welke richting, wordt getroffen door de immense hoeveelheid reclameborden. behalve de billboards en reclamezuilen die het landschap ontsieren en waarmee internationale firma’s zichzelf naamsbekendheid bezorgen, zijn er de talloze particuliere borden aan lichtmasten, bomen, tuinhekken en huismuren. de Polen zijn een ondernemend volk. terwijl de communistische regimes in de omliggende landen in de jaren van het oostblok nagenoeg alle particuliere initiatief hadden uitgebannen, bleven in Polen
Straatverkoop
11
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
08-07-2008
19:28
Pagina 12
X-lecia, adres: Rondo washingtona), waar werkelijk alles te koop is. ga er als toerist niet te lichtvaardig heen, want het is een plek waar ook heling en wapenhandel aan de orde van de dag zijn en waar je in je argeloosheid zomaar in conflict zou kunnen komen met criminele gedragscodes.
Kleine winkels
werd betaald voor vijf spijkerbroeken woog op tegen de kosten van een veertiendaagse treinreis. veel mannen trotseerden in die jaren de draconische formaliteiten aan de grens om een schade-auto uit het westen naar huis te slepen en te laten opknappen: de winst uit zo’n transactie was soms meer waard dan een jaar werken in hun reguliere baan. boeren uit het westen van Polen reisden niet zelden naar berlijn op en neer om daar hun eieren en kaas te verkopen. Maar ook in eigen land hebben Polen altijd graag en veel gehandeld. de bazars, doorlopende markten met permanente stalletjes die je in vrijwel alle Poolse steden vindt, waren er ook al in de communistische jaren, toen de officiële ideologie zulke vormen van particuliere handel in theorie uitsloot. een beruchte handelsplaats in warschau is het stadion dziesięciolecia (vaak geschreven als Stadion
Vrijheidslievend behalve het ondernemen zit ook de vrijheid de Polen in het bloed. in de negentiende eeuw, toen Polen geen zelfstandige staat was, trokken honderdduizenden Polen naar Amerika. in Chicago bestaat nog steeds een omvangrijke Poolse gemeenschap, die volgens officiële cijfers bijna een miljoen mensen telt. vele negentiende-eeuwse intellectuelen leefden in ballingschap in Frankrijk, maar de verbinding met het vaderland bleef altijd bestaan. in die traditie is het voor veel Polen bijna vanzelfsprekend om, als de
12
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
mogelijkheid zich voordoet, hun geluk in het buitenland te beproeven. vandaar de grote toevloed van Poolse arbeidskrachten in de rijkere landen van de europese unie. in Polen zelf wordt soms gekscherend gevraagd naar het verschil tussen Polen in de oorlog en Polen nu. Het antwoord: tóen zat de regering in engeland en het volk zat in Polen, nu zit de regering in Polen en het volk zit in engeland. Maar zonder gekheid: het feit dat er in sommige streken van Polen met name in de zomermaanden nauwelijks iemand te vinden is die engels of duits spreekt, heeft inmiddels niet meer te maken met het slechte talenonderwijs in de voorbije decennia, maar eerder met het feit dat vrijwel alle jonge mensen die zich in een andere taal verstaanbaar kunnen maken, in een ander eu-land aan het werk zijn.
08-07-2008
19:28
Pagina 13
schappen zei eens: ‘wij zijn groot in militaire acties en in verzetshandelingen, we zijn overlevingskunstenaars in tijden van crisis, maar we zijn nauwelijks in staat tot een alledaags bestaan in orde en regelmaat waarin je je gewoon aan regels en afspraken houdt.’ wat dat betreft zijn, generaliserend naar beide kanten, de Polen het tegendeel van de Nederlanders met hun spaarzame, consequente, ordelijke alledag. tot de romantische deugden behoort natuurlijk ook de fiere gastvrijheid waarmee in een Pools huis voor de gast werkelijk alles uit de kast getrokken wordt, zelfs wat er niet in zat. Het motto luidt steevast: gast in huis, god in huis (Gość w dom, Bóg w dom)
Esthetiek de Polen staan vanouds bekend om hun goede en kieskeurige smaak, met name als het gaat om kleding en voedsel. ze vergelijken zich op dat punt graag met de Fransen en de italianen. in de jaren van grote schaarste onder het communisme viel het op, zeker in vergelijking met de omliggende oostbloklanden, dat veel Poolse vrouwen in de steden bijzonder elegant gekleed gingen, graag met een vleugje pikanterie, ook als ze gewoon naar hun werk gingen. dat had niets te maken met een grotere welstand ten opzichte van tsjechoslowakije of de ddR, maar alles met de vaardigheid en wilskracht om met geringe middelen iets smaakvols te maken, juist ook tegen de verdrukking in. Het is in Polen ook gebruikelijk dat mannen vrouwelijk schoon openlijk waarderen met complimenten, en dat vrouwen zich gevleid
‘Romantisch’ Je kunt je afvragen hoe het mogelijk is dat het een ondernemend en vrijheidslievend volk toch zoveel zaken in eigen land niet op orde krijgt. Het wil maar niet vlotten met de aanleg van snelwegen, de openbare ruimte is op veel plaatsen chaotisch ingericht, allerlei publieke diensten functioneren gebrekkig, de stelsels van gezondheidszorg, verzekering en belasting laten veel te wensen over – terwijl de kennis en kunde op al die gebieden ruimschoots voorhanden is. er wordt in dit verband wel op gewezen dat de Poolse deugden van het romantische soort zijn: grote daden, grote gebaren, een groot hart, gevoel voor grote momenten. een Poolse hoogleraar in de sociale weten-
13
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
voelen als mannen in hun richting pikante opmerkinge maken. Aan de Poolse keuken is in deze gids een apart hoofdstuk gewijd. Polen ontmoeten elkaar dikwijls rond de tafel, praten dan veel over het eten, en vergelijken graag uitgebreid de vele manieren waarop bepaalde producten kunnen worden bereid. Aan de kwaliteit van basisproducten als aardappels, brood, boter en vleeswaren stellen Polen vanouds aanzienlijk hogere eisen dan Nederlanders. Pas in de laatste vijftien jaar, nu allerlei westerse supermarktketens een prijzenslag zijn begonnen en de mensen graag geld overhouden voor luxegoederen, vinden ook inferieure levensmiddelen zoals goedkoop fabrieksbrood op grote schaal aftrek. veel Polen zien dit als één van de trieste minpunten van de vrije markt.
08-07-2008
19:28
Pagina 14
Modern land Het is in Polen nog mogelijk om op het platteland families te zien die per paard en wagen naar de markt of naar de kerk gaan, maar tegelijkertijd is Polen een modern land. Hoewel grote Franse supermarktketens en andere west-europese bedrijven erg opdringerig in het landschap aanwezig zijn, komt de modernisering van het leven in Polen niet van die kant. Heel veel Polen hebben al sinds lang vóór de politieke omwenteling van 1989 de technologische ontwikkelingen in het westen op de voet gevolgd. zodra het mogelijk was, hebben ze daarvan gebruik gemaakt. Honderdduizenden Polen die sinds onheug-
Internetcafé
14
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
lijke tijden vergeefs op de wachtlijst stonden voor een vaste telefoonaansluiting, zijn na 1989 direct aan mobiele telefonie begonnen, waardoor de nieuwe techniek zich veel sneller kon verspreiden dan elders. de achterstand van toen zorgt op allerlei manieren voor een voorsprong, doordat er vaak geen oude infrastructuur is die eerst zijn tijd moet uitdienen voordat het nieuwste van het nieuwste op grote schaal kan worden geïntroduceerd. Polen heeft al vanouds een leger aan uitstekende it-ers, en op het gebied van internet en computers zijn de mensen in de steden, zéker de jongere generaties, vertrouwd met de allernieuwste mogelijkheden. toeristen kunnen in de steden goed terecht in internetcafés, en ook in veel kleinere plaatsen zijn banken met geldautomaten waar je de zloty’s rechtstreeks van je Nederlandse bankrekening kunt pinnen. de gezondheidszorg kampt op veel plaatsen met een gebrekkige infrastructuur, maar de medische kennis en kunde is (ook al vanouds) van een uitstekend niveau. een probleem is alleen dat Poolse artsen en verpleegkundigen nogal eens uit het land weggelokt worden door west-europese uitzendbureaus.
08-07-2008
19:28
Pagina 15
Strand bij de pier van Sopot
den Pools te proberen, kan op veel welwillendheid rekenen. Polen heeft de bezoeker heel veel te bieden: een overweldigend rijke natuur, een grote schat aan cultuurhistorie, en in de grote steden een vitaal en boeiend modern cultureel leven. voor watersporters zijn er de talloze grote meren, voor wintersporters de bergen in het zuiden, voor badgasten de oostzeekust en voor kuurgasten zijn er tientallen kuuroorden met thermale baden en zoutbaden. voor mensen die graag op verkenning gaan, zijn er de wandelingen en de reisroute die in deze gids beschreven worden.
Vakantieland Polen is een zeer aantrekkelijk vakantieland. de taal zou voor de bezoeker een probleem kunnen zijn, maar over het algemeen zijn de mensen er communicatief ingesteld en laten zich tegenover bezoekers graag van hun beste kant zien. de bezoeker die de moeite doet om via een taalgidsje een paar woor-
15
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
16
08-07-2008
19:28
Pagina 16
reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk
17
08-07-2008
19:28
Pagina 17