Recht van spreken

Recht van Spreken_Recht van Spreken - omslag 30-09-10 09:47 Pagina 1

Drs. Johan Snel (1961) is historicus. Hij is verbonden aan de Christelijke Hogeschool Ede als docent journalistiek en als onderzoeker bij het lectoraat Religie in Media en Publieke Ruimte.

Johan Snel recht van spreken

Sinds de moordaanslagen op Pim Fortuyn en Theo van Gogh is de vrijheid van meningsuiting een hot item. Voor velen geldt ze sindsdien als het belangrijkste grondrecht, als het hoogste goed. En deze vrijheid zou bedreigd worden, door religie in het algemeen en de islam in het bijzonder.

Dit boek beschrijft en analyseert het actuele debat over vrijheid van meningsuiting. Er is sprake van botsende waarden. Seculiere overtuigingen staan tegenover religieuze, secularisme botst met christendom en islam, vrije meningsuiting wordt afgezet tegen vrijheid van godsdienst.

Dit recht op vrije meningsuiting is dus meer dan enkel voer voor juristen. Hier zijn de kernwaarden van de samenleving in het geding. Het boek eindigt met een pleidooi voor een rechtstaat die allen recht doet.

recht van spreken Johan Snel

Het geloof in de vrijheid van meningsuiting

www.uitgeverijboekencentrum.nl www.che.nl

NUR 740 ISBN 978 90 239 2560 6

CHE Reeks 9 7 8 9 0 2 3 9 25 6 0 6

Recht van spreken

De CHE Reeks is een uitgave van de Christelijke Hogeschool Ede in samenwerking met Uitgeverij Boekencentrum. Thema’s staan in relatie tot het christelijk hoger beroepsonderwijs dat op de CHE wordt aangeboden. De auteur is medewerker aan de CHE en presenteert een persoonlijk standpunt. Met deze reeks maakt de CHE als kenniscentrum de aanwezige kennis toegankelijk voor een breed publiek.

Christelijke Hogeschool Ede Oude Kerkweg 100, Ede Postadres: Postbus 80 6710 BB Ede 0318 696300 www.che.nl Verschenen: Dr. Henk Bakker, Draads en tegendraads. Leren van de puriteinen (2006) Robert Doornenb@l, Ma(i)len over de wereldreligies. In gesprek over het Evangelie en andersgelovigen (2007; tweede druk 2008) Jelle Terpstra, Duidelijke ouders. Ouderschap in een verwarrende tijd (2008) RenĂŠ Erwich, Veelkleurig verlangen. Wegen van missionair gemeente-zijn (2008) Kees Jan Rodenburg, Geen verzoening zonder bekering. Gesprekken over de joodse traditie (2009) Timon Ramaker, Vrij om te kiezen. Keuzes maken in een mediacultuur (2009)

Recht van spreken Het geloof in de vrijheid van meningsuiting

Johan Snel

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

www.uitgeverijboekencentrum.nl

Deze uitgave kwam tot stand in samenwerking met de Christelijke Hogeschool Ede.

Boekverzorging: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJssel

ISBN 978 90 239 2560 6 NUR 740 Š 2010 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Behandel anderen steeds zoals je zou willen dat ze jou behandelen.

Dat is het hart van de wet en de profeten.

(Jezus volgens Matteüs) Ik verafschuw wat u zegt, maar ik geef mijn leven voor uw recht om het te zeggen.

(Ten onrechte toegeschreven aan Voltaire, 1759) Ik moet bekennen dat ik de persvrijheid niet die spontane en kritiekloze sympathie toedraag die is weggelegd voor dingen die van nature boven alle twijfel zijn verheven. Ik sta achter de persvrijheid, eerder omwille van het kwaad dat ze weet te voorkomen, dan wegens het goed dat ze verricht.

(Alexis de Tocqueville, 1830) Vive la Libre Parole! La France aux Français! A bas les Juifs! (Édouard Drumont, 1898) But at least let us have no more nonsense about defending liberty against Fascism. If liberty means anything at all it means the right to tell people what they do not want to hear.

(George Orwell, 1945) If you believe in freedom of speech, you believe in freedom of speech for views you don’t like. Stalin and Hitler, for example, were dictators in favor of freedom of speech for views they liked only. If you’re in favor of freedom of speech, that means you’re in favor of freedom of speech precisely for views you despise.

(Noam Chomsky, 1992) De vrijheid van meningsuiting is (…) geen vrijbrief om te kwetsen noch om schaamteloos oordelen te verkondigen over mensen.

Elke vrijheid heeft een keerzijde in verantwoordelijkheid waarmee gewetensvol moet worden omgegaan. Dat verplicht de waarheid te eerbiedigen en medemensen te respecteren.

(Koningin Beatrix, 2003)

Loquendi libertatem custodiamus (Laten we de vrijheid van spreken beschermen) (Tekst op de sokkel van het standbeeld van Pim Fortuyn in Rotterdam, 2003) Het uiten van je mening / Is het allerhoogste goed / Dat is juist iets wat haat ontlaadt / En niet wat woede voedt / Laat iedereen nou zeggen / Wat-ie voelt en wat-ie denkt / Ook al wil dat dan soms zeggen / Dat je wordt gekrenkt.

(Raptekst van Theo Maassen, 2004) In Nederland is de vrijheid van meningsuiting verworden tot een fetisj, een excuus om het verder nergens meer over te hebben.

(Bas Heijne, 6 november 2004)

Inhoud 1. Het geloof in de vrijheid van meningsuiting ...............................9 Religie – Botsende waarden – Het debat sinds Fortuyn – Een culturele benadering 2. Ik zeg wat ik denk en ik doe wat ik zeg.

Tien jaar Fortuynrevolte ...................................................................16 Een nieuwe eeuw, een nieuw begin ...................................................16 Aanslag op de vrije meningsuiting?..................................................17 De achterlijke cultuur van Fortuyn ..................................................19 De moord op Van Gogh.......................................................................20 Hirsi Ali hinkt op twee gedachten ....................................................22 De Deense cartooncrisis ......................................................................24 Ook Wilders maakt een filmpje ........................................................26 Nieuwrechts en de liberale jihad .......................................................27 3. De uitingsvrijheden, een kleine cultuurgeschiedenis ...........30 Verschillende uitingsvrijheden ..........................................................30 Van drukpers tot persvrijheid ............................................................31 Vrijheid van meningsuiting, van massamedia tot internet ......35 Vrijheid van expressie, van kunst tot amusement en verder......38 Behoudens… de wet ...............................................................................41 Een geval apart: vrijheid van godsdienst.........................................43 4. Waarom werd Van Gogh vermoord? Drie dilemma’s en een antwoord ................................................................................................48 Botsende waarden .................................................................................48 Religie en waarden volgens Durkheim – De moord als icoon Eerste dilemma: staat of samenleving? ...........................................51 Wie mag wie niet discrimineren? – Verticaal of horizontaal? – Rechten of plichten? – Meerderheid of minderheid?

8 RECHT VAN SPREKEN

Tweede dilemma: positieve of negatieve vrijheid? Isaiah Berlin ...57 Individu of gemeenschap? Charles Taylor – Mening of uiting?

John Stuart Mill – Wat is het doel: democratie of zelfexpressie?

Derde dilemma: wat is de hoogste vrijheid? .................................63 Godsdienst, meningsuiting of gelijkheid? – Vrijheid of gelijkheid? – Liberalisme als religie. John Gray Waarom werd Theo van Gogh vermoord? ......................................68 Het allerhoogste goed – Vrijheid of belediging?

5. Pleidooi voor een rechtstaat ............................................................73 De rechtstaat als het recht van de ander .........................................73 Het recht van de sterkste – Rechten van minderheden – Grondrechten zijn complementair – De rechtstaat als godsvrede Liberalisme is ook maar een geloof ..................................................78 Bevrijdingsliberalisme – Religieuze elementen – Iconen, martelaren en taboes – Een moderne devotie – Waarom hebben kinderen geen zelfbeschikkingsrecht? – Drie heilige huisjes – Liberalisme als geloof Secularisme en religie ...........................................................................87 Vrijheid en religie – Secularisme als ideologie. Oskar Verkaaik – Laïciteit en godsdienstvrijheid – Een seculiere theocratie – Wat heilig is voor een ander – De vrijheid van geweten 6. Conclusie. Het recht om te luisteren ............................................97 Van dogma tot credo – Vrijheid van leven – Het recht om te luisteren Bruikbare boeken .....................................................................................105 Personenregister .......................................................................................109

HET GELOOF IN DE VRIJHEID VAN MENINGSUITING

9

HOOFDSTUK 1

Het geloof in de vrijheid van meningsuiting Fryslân eist vrijheid van meningsuiting (Spandoek bij begin Wildersproces, 20 januari 2010)

Januari 2010. In de Waalse kerk in Den Haag overhandigt historicus James Kennedy het eerste exemplaar van zijn boek over de rol van kerken in de samenleving aan D66-leider Alexander Pechtold. Nadat beiden daar een korte beschouwing aan hebben gewijd, staat een man in het publiek op, zichtbaar geagiteerd. ‘Dit schreeuwt om reactie. We hebben de vrijheid van meningsuiting, hè. En dan zijn er die kerken en die willen abortus verbieden en zo. Nou.’ De man rondt zijn vraag niet af, maar iedereen begrijpt waar hij heen wil. We hebben in Nederland liberale vrijheden, een seculiere rechtstaat, tolerantie, de vrijheid van meningsuiting. Maar dat alles wordt bedreigd door religie. Religie verkondigt een intolerante moraal. Religie bedreigt onze vrijheid. De vrije meningsuiting is in het geding.

Religie Over die boeiende en vaak verwarde discussie gaat dit boek. Over de

10 R E C H T V A N S P R E K E N

vrijheid die vaak wordt gezien als de kern van de rechtstaat en die inzet is geworden van een brede discussie. En over de gespannen verhouding met een ander grondrecht, de vrijheid van godsdienst. Want zijn religies niet per definitie onverdraagzaam? Is godsdienstvrijheid niet strijdig met de vrijheid van meningsuiting, of ten minste overbodig? Waarom zouden gelovigen meer rechten hebben dan ongelovigen?

De spanning wordt vooral veroorzaakt door een andere breed gevoerde discussie. Want parallel aan de discussie over de rechtstaat, en veelal ermee verweven, ontstaat het islamdebat. Het islamdebat is meer dan een publieke discussie en uit zich in een vaak fors getoonzette onvrede met wat gezien wordt als de ‘islamisering’ (de term stamt van Fortuyn) van de Nederlandse samenleving.

De maatschappelijke achtergrond is de komst van nieuwe groepen migranten. Vooral gastarbeiders vanaf de jaren zestig en vluchtelingen uit de hele wereld vanaf de jaren zeventig bepalen het beeld.

Lange tijd blijft de religie van al deze nieuwkomers buiten beschouwing, mede doordat religie als gevolg van de culturele revolutie van de jaren zestig überhaupt geen onderwerp meer is. De plaats van deze nieuwkomers in de samenleving wordt enkel in sociale termen besproken.

Maar sinds de jaren negentig worden sommige migranten met hun religie geïdentificeerd en gaan ze moslims heten, vrijwel ongeacht of ze zichzelf ook zo zien. Sociale thema’s maken plaats voor cultuur en religie, thema’s die kort daarvoor nog als conservatief en achterhaald golden. De oorzaak ligt ook niet bij de migranten, maar bij ontwikkelingen in de Nederlandse samenleving zelf. ‘Eerst kwam de intolerantie en toen pas de islam’, constateert, in een essay, historicus James Kennedy droogjes. Hoe dan ook, het islamdebat is geboren en na de eeuwwisseling barst het in onverwachte hevigheid los.

Botsende waarden Een mooi voorbeeld van de nieuwe toonzetting is een ook in Neder-

HET GELOOF IN DE VRIJHEID VAN MENINGSUITING

11

land veel besproken bestseller naar aanleiding van de Deense cartooncrisis van 2006. Opvallend genoeg hebben de auteurs, het echtpaar Jespersen en Pittelkow, beiden een achtergrond in de Deense sociaaldemocratie, de eerste zelfs als minister in verschillende kabinetten.

Volgens hun boek Islamisten en naïvisten is de tijd van het multiculturele samenleven voorbij. Er woedt een ‘strijd om waarden’. Een nieuwe vijand van de open samenleving dient zich aan. Zoals eerder communisme en nazisme, zo zou nu het islamisme een bedreiging vormen van de liberale rechtstaat.

Het hele boek door poneren Jespersen en Pittelkow een tegenstelling tussen de moderne westerse samenleving en de islamitische wereld. Het gaat niet alleen om radicale islamisten. In hun beleving staan de westerse vrijheid en met name ook de vrijheid van meningsuiting tegenover sjaria en islam, als botsende waarden. ‘De strijd om de vrijheid van meningsuiting, zoals het conf lict over de Mohammedcartoons, is niet een strijd tussen bevolkingsgroepen. Het is geen strijd tussen moslimmigranten en mensen met een Europese achtergrond. Het is een strijd om waarden. In deze strijd om waarden mag er echter geen twijfel over bestaan dat we de agenda van de islamisten zullen blijven afwijzen.’

Beide Denen zien vrijheid en de vrijheid van meningsuiting dus als kernbegrippen van de moderne samenleving. In hun ogen zijn het bijna synoniemen voor de westerse beschaving zelf. Die gelijkstelling van ‘vrijheid’ en de westerse cultuur is algemeen. Tallozen doen in hun spoor hetzelfde, in Nederland bijvoorbeeld rechtsfilosoof Paul Cliteur. En de vrijheid van meningsuiting geldt daarbij als het summum van westerse vrijheid.

Het debat sinds Fortuyn Hier is iets interessants aan de hand. Het vrijheidsbegrip dat auteurs als deze hanteren, heeft duidelijk een lading gekregen, een uitgesproken betekenis – een betekenis die zo groot is dat ze als alternatief voor een complete wereldgodsdienst kan dienen. Dat is vooral van belang

12 R E C H T V A N S P R E K E N

omdat de liberale vrijheden van oorsprong te boek staan als ‘negatieve’ vrijheden: open kansen waar burgers naar believen gebruik van kunnen maken, zonder dat ze zelf voor iets staan. Anders dan de positieve `vrijheid tot’ iets, tot het najagen van een ideaal, is negatieve vrijheid een `vrijheid van’, een vrijwaring van belemmeringen als bijvoorbeeld overheidsbemoeienis.

Dat geldt ook voor de vrijheid van meningsuiting. In haar oorspronkelijke betekenis is ze vooral een open kans, een mogelijkheid, dus geen ideaal op zich. Het klassiek-liberale idee van vrijheid is dat de rechtstaat een lege ruimte openlaat die door burgers naar believen kan worden ingevuld. Een grondrecht als de vrijheid van meningsuiting biedt dus alle mogelijkheden, maar staat niet zelf ergens voor. Pas wanneer de vrijheid ingevuld wordt en synoniem wordt voor allerlei positieve waarden, ontstaan er botsingen.

Dit boek analyseert het publieke debat over de vrijheid van meningsuiting sinds Fortuyn. Het publieke debat wordt daarbij opgevat als een symbolische strijd om de macht. In het publieke debat worden elites gevormd en wordt de macht verdeeld. Ook het debat over de vrijheid van meningsuiting speelt zich af in dit krachtenveld.

Vrije meningsuiting is nooit een absolute waarde, maar altijd een relatieve: het hangt er maar van af wie de macht heeft en het debat beheerst. Ook in de moderne Nederlandse samenleving zijn niet alle meningen even vrij. Het publieke debat, de symbolische strijd om de macht, bepaalt welke meningen ‘vrij’ zijn en welke niet.

Hoofdstuk 2 schetst in grote lijnen de ontwikkelingen van de afgelopen tien jaar. Sinds de millenniumwisseling is het publieke debat onmiskenbaar van karakter veranderd. Hoe heeft de vrijheid van meningsuiting hierin plotseling zo’n prominente plaats kunnen krijgen? Wat heeft de nieuwe polarisatie te maken met de culturele revolutie van de jaren zestig en zeventig? En hoe komt het dat een klassiek grondrecht als de vrijheid van meningsuiting nauw verbonden is geraakt met het islamdebat?

In hoofdstuk 3 komen de verschillende uitingsvrijheden aan bod.

Er is een voortgaande ontwikkeling zichtbaar, van de klassieke pers-