IsraĂŤl en de Palestijnse gebieden
REISGIDS VOOR DE BEWUSTE BEZOEKER
Israël en de Palestijnse gebieden Tekst: Piet van Midden Foto’s: Bas Ligthart en Piet van Midden
Tweede druk
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
www.uitgeverijmeinema.nl Boekverzorging: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJssel Tweede druk 2008 ISBN 978 90 211 4143 5 NUR 700; 517 Š 2007 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud 1. WOORD VOORAF.........................................................................................................11 2. DE VOORGESCHIEDENIS...............................................................................................13 3. HET KLIMAAT .............................................................................................................16 Neerslag...................................................................................................................16 Gemiddelde temperaturen ........................................................................................16 Hoogte- en temperatuurverschillen ...........................................................................16 Zonnige dagen..........................................................................................................17 4. FLORA EN FAUNA........................................................................................................19 De flora ....................................................................................................................19 De fauna ..................................................................................................................23 5. EEN KIJKJE IN ISRAﾃ記S KEUKEN...................................................................................27 Wat is kosjer en wat niet? ........................................................................................27 Wat je op de spijskaart kunt vinden ..........................................................................28 Enkele feestgerechten ...............................................................................................29 6. PRAKTISCHE GEGEVENS ..............................................................................................32 De reis .....................................................................................................................32 Paspoorten en visa ...................................................................................................32 Geld .........................................................................................................................33 Medicijnen, gezondheid ............................................................................................33 Kleding ....................................................................................................................34 In geval van nood / communicatie.............................................................................34 7. ISRAﾃ記:WAAR DE RELIGIES ELKAAR ONTMOETEN ........................................................35 Jodendom.................................................................................................................35 Christendom .............................................................................................................36 Islam........................................................................................................................37 Samaritanen ............................................................................................................38 Druzen .....................................................................................................................39
5
8. DE GESCHIEDENIS VAN LAND EN BEVOLKING ...............................................................40 Van nieuwe steentijd tot bronstijd (7500-3150) .........................................................40 De bronstijd in Kanaän (3150-1200) ..........................................................................41 De aartsvaders .........................................................................................................42 De ijzertijd (vanaf 1200) ............................................................................................43 Tijd van bewoning door de Israëlieten (-587) ............................................................43 De maatschappij.......................................................................................................44 David .......................................................................................................................45 Het noordelijk koninkrijk Israël..................................................................................46 Het zuidelijk koninkrijk Juda .....................................................................................49 Na de ballingschap (536-)..........................................................................................53 Herbouw van tempel en muren .................................................................................53 Alexander de Grote en zijn opvolgers.........................................................................53 Herodes de Grote ......................................................................................................55 De joodse opstanden.................................................................................................55 De Arabieren en de kruistochten...............................................................................56 De nieuwe tijd ...........................................................................................................58 Palestina rond de twee wereldoorlogen.....................................................................58 De joodse staat .........................................................................................................58
9. JERUZALEM: EEN BEKNOPTE GESCHIEDENIS TOT 587 v.Chr............................................64 Stad van David .........................................................................................................64 De neergang .............................................................................................................66 10. JE KOMT HET LAND BINNEN EN WAT GA JE ZIEN? .........................................................68 Jeruzalem ..................................................................................................................68 Jeruzalem vanaf de Olijfberg.....................................................................................68 Palmzondag .............................................................................................................69 Naar Getsemane.......................................................................................................70 Via Dolorosa.............................................................................................................73 De Kerk van het Heilig Graf........................................................................................76 De Tempelberg en omgeving .....................................................................................81 De joodse wijk in de oude stad ..................................................................................87 Overige plaatsen in en om de oude stad ....................................................................92 De Tunnel van Hizkia.................................................................................................92
6
Sint Petrus in Gallicantu – De Kerk van het Hanengekraai .........................................92 De Armeense wijk .....................................................................................................92 De Citadel.................................................................................................................93 De nieuwe stad ..........................................................................................................95 Knesset en Menora....................................................................................................95 Israël Museum, Bewaarplaats van het Boek (Shrine of the Book), Model van de Tweede Tempel ....................................................................................97 Herzl-berg en de begraafplaats .................................................................................98 Yadvashem ...............................................................................................................98 Ein Karem ...............................................................................................................100 Hadassa Ziekenhuis – de ramen van Chagall...........................................................100 11. VAN JERUZALEM NAAR HET DODE ZEE-GEBIED ..........................................................101 De Dode Zee............................................................................................................101 Qumran .................................................................................................................102 Engedi ....................................................................................................................104 Masada ..................................................................................................................105 12. VAN JERUZALEM NAAR HET JUDESE BERGLAND.........................................................109 Betlehem................................................................................................................109 Hebron ...................................................................................................................113 Arad .......................................................................................................................116 13. VAN JERUZALEM NAAR EILAT VIA DE NEGEV ..............................................................119 Berseba ..................................................................................................................119 Mamshit (Kurnub) ..................................................................................................120 Shivta.....................................................................................................................121 Sede Boqeer............................................................................................................122 Ein Avdat................................................................................................................122 Avdat .....................................................................................................................122 Mitspe Ramon ........................................................................................................124 De Negev ................................................................................................................124 Eilat .......................................................................................................................127 14. VANUIT JERUZALEM NAAR DE NOORDELIJKE WESTBANK............................................129 Ramalla..................................................................................................................129 Nablus....................................................................................................................129 Samaria – Sebastia ................................................................................................131
7
15. VANUIT JERUZALEM NAAR HET NOORDEN .................................................................133 De afdaling.............................................................................................................133 Jericho....................................................................................................................133 Bet-Sean ................................................................................................................135 Gan hashelosha / Sachne........................................................................................140 Bet Alfa ..................................................................................................................140 Ma‘ayan Charod......................................................................................................140 Belvoir – Kokav Hayarden.......................................................................................141 16. RONDOM HET MEER..................................................................................................142 Jardeniet ................................................................................................................142 Hamat Tiberias .......................................................................................................142 Tiberias .................................................................................................................142 Ginosar ..................................................................................................................143 Korazin ..................................................................................................................144 Berg van de Zaligsprekingen ...................................................................................144 Tabgha ..................................................................................................................146 Kafarnaüm ............................................................................................................146 Kursi ......................................................................................................................147 Hamat Gader (al-Hamma) ......................................................................................148 17. VANUIT TIBERIAS NAAR HET NOORDEN......................................................................149 Tsfat (Sefat, Safed) .................................................................................................149 Hasor .....................................................................................................................150 Hula ......................................................................................................................150 Tel Dan ..................................................................................................................151 Banjas ...................................................................................................................153 De Golan, noordkant ..............................................................................................154 Birkat Ram en Kuneitra ..........................................................................................154 De Golan, zuidkant..................................................................................................154 18. VANUIT TIBERIAS NAAR HET WESTEN ........................................................................156 Kana ......................................................................................................................156 Nazaret ..................................................................................................................156 Sippori – Sefforis ...................................................................................................158 Bet Shearim ...........................................................................................................160 De Karmel ..............................................................................................................160 Haifa en de Bahaïs .................................................................................................161
8
Akko, kruisvaarderstad ...........................................................................................162 De Jazzar Moskee ...................................................................................................163 Nes Ammim............................................................................................................164 Achziv en Rosh Hanikra...........................................................................................164 19. HET WESTEN.............................................................................................................165 Caesarea Maritima .................................................................................................165 Megiddo ................................................................................................................169 Tel Aviv – Jafo ........................................................................................................172 20. HET GEBIED VAN DE FILISTIJNSE STEDEN ...................................................................174 Askelon ..................................................................................................................174 Gaza.......................................................................................................................175 21. OM VERDER TE LEZEN ...............................................................................................178 22. REGISTER VAN GEOGRAFISCHE NAMEN......................................................................180 23. REGISTER VAN PERSONEN, ZAKEN EN BEZIENSWAARDIGHEDEN..................................182 24. REGISTER VAN GECITEERDE BIJBELTEKSTEN ...............................................................188 25. REGISTER VAN FLORA EN FAUNA ...............................................................................191
9
1 | Woord vooraf Er is geen land ter wereld met zo weinig vierkante kilometers en zoveel geschiedenis als Israël / Palestina. Wat wil je ook: het land lag op het kruispunt van drie continenten.Wie van Afrika naar Europa of Azië wilde reizen, of omgekeerd, kwam erdoorheen. Een doortochtland dus. Je zult er maar wonen. Het land van melk en honing was in elk geval geen luilekkerland. Deze reisgids is eigenlijk een handboek voor de geïnteresseerde reiziger. Als u wilt weten waar de gezelligste terrassen liggen en welke hotels echt waar voor hun geld bieden, kunt u beter een toeristengids kopen. Maar als u meer wilt zien dan wat u in een eerste oogopslag in het land tegenkomt en een verhaal daarachter wilt horen, dan is deze reisgids waarschijnlijk iets voor u.Want bergen oude stenen zijn niet zo interessant, tenzij ze wat te vertellen hebben. En dat is in Israël dikwijls het geval. Zo vaak, dat hier op geen enkele manier volledigheid is nagestreefd. Een reisgids waarin werkelijk alles wat u tegenkomt en van enig belang is, beschreven staat, bestaat trouwens nog niet. Hier hebt u dus een keuze in handen, een die gemaakt is op grond van de geschiedenis. Daarom staat er nogal eens een bijbeltekst vermeld. De boeken van Oude en Nieuwe Testament geven immers vaak boeiend commentaar bij wat u ziet. En daarom is ook de keuken in Israël wat uitvoeriger beschreven dan u doorgaans gewend bent van een reisgids. Het is namelijk ook een keuken met een oud verhaal. In dit handboek vindt u weinig gegevens over demografische en economische zaken. Niet dat die niet van belang zouden zijn. Maar ze zijn zo veranderlijk in dit gebied, dat de data al onbruikbaar lijken eer ze zijn gedrukt. Maar wie even de moeite neemt naar de website van het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse Zaken te surfen – http://www.minbuza.nl/ – en dan even doorklikt op ‘Reizen en Landen’ en daarna op ‘Landen’ klikt, krijgt Israël en ook de Palestijnse Gebieden in het keuzemenu. Met ruimschoots actuele informatie, inclusief nuttig consulaire gegevens. Israël en de Palestijnse gebieden zijn nogal eens negatief in het wereldnieuws.Vaak krijgen reizigers te horen:‘Durf je daar dan naar toe?’ Dat heeft meer met beeldvorming te maken dan met de werkelijkheid.Toeristen hebben het er doorgaans zeer goed. Uiteraard reist iedereen altijd en overal op eigen risico.Wanneer u zonder reisorganisatie de Palestijnse gebieden
11
in wilt gaan, is het noodzakelijk vooraf te informeren bij de betreffende autoriteiten of u daar verstandig aan doet. Het hangt er uiteraard ook vanaf om welke delen van de Palestijnse Autoriteit het gaat.Veel toeristengroepen bezoeken dagelijks Betlehem en Jericho, zonder enig probleem. Maar op de noordelijke Westbank en vooral in Gaza ligt dat anders. Een reis naar Israël en de Palestijnse Gebieden heeft doorgaans maar één probleem: er blijft nog zoveel over om te zien en je wilt daarom nog een keer terug. Graag wil ik Drietour Reizen in Driebergen bedanken voor de gelegenheid die het bedrijf mij bood vele malen naar Israël af te reizen. En mijn vriend Israel Yaoz, professioneel gids in Israël, voor zijn bereidheid mijn manuscript te lezen en van commentaar te voorzien. Ik heb veel van zijn opmerkingen overgenomen. Een woord van dank aan Bas Ligthart is ook op zijn plaats. De mooiste foto’s in deze gids zijn van zijn hand. Ten slotte: de weergave van Hebreeuwse woorden is om praktische reden niet altijd consequent. Een inspirerende reis gewenst! Piet van Midden
12
2 | De voorgeschiedenis Kalk, kalk en nog eens kalk.Wie in Israël en in het middenwesten van Jordanië rondreist, kan er niet omheen: hier heeft ooit de zee huisgehouden. De kalklagen zijn gevormd toen de zee nog vrij spel had op de bodem die later het kalkrotsachtige land van Judea, Samaria en Galilea zou vormen. Israël ligt op de grens van drie continenten: Europa, Azië en Afrika. De landmassa’s bewogen, drukten in verschillende fasen het land op tot bergen in de richting noordzuid maar veroorzaakten ook de enorme breuk die van de Beqa, de grote vallei in Libanon, via het Jordaandal, Dode Zee, de Arava-vallei en Golf van Eilat helemaal doorloopt tot het Victoriameer in Afrika. Ooit stond de Middellandse Zee in open verbinding met de Indische oceaan via wat nu het Jordaandal en de Jizreëlvlakte is. Lang is het een ‘beweeglijk gebied’ gebleven. Aardbevingen kwamen er met een zekere regelmaat voor. De laatste grote schok was in 1927, waarbij Sichem, het huidige Nablus, grotendeels werd verwoest.Tot de dag van vandaag worden lichte aardschokken gemeten en gedoofde vulkanen vinden we op verschillende plekken. Het basalt, gesteente van vulkanische oorsprong, ontleent zijn naam zelfs aan een gebied in deze regio: basanitès lithos: ‘gesteente van Basan’. Basan is de streek ten noord-oosten van het Meer van Galilea.
Fossielen, Jordaandal De geologische voorgeschiedenis heeft de historie van het land en zijn bevolking vergaand bepaald. De bergen die in een noordzuidlijn ontstonden, maakten verkeer noord-zuid gemakkelijk maar oost-west moeilijk. Alleen de Jizreëlvlakte die tussen Samaria en Galilea ligt, is er een comfortabele oost-west route.Ten oosten van Jordanië bevindt zich bovendien de moeilijk toegankelijke Syrische woestijn en aan de westkant wordt het land door de Middellandse Zee begrensd. Het verkeer wordt dus als het ware in een trechter gedwongen. En verkeer was er volop: handelaars en legers van Egypte naar de cultuurgebieden aan de Eufraat en de Tigris en in Centraal Anatolië, en in omgekeerde rich-
13
Engedi, de beek van David
14
ting.Wie in Kanaän woonde kreeg dus veel – en vaak ongewenst – visite. De bezoekers lieten naast gebrandschatte gebieden ook veel culturele sporen na. Spreken over ‘de Kanaänitische of bijbelse cultuur’ is dus wat riskant. Het is immers al gauw een mengelmoes van invloeden van buiten, vermengd met meer streekeigen culturele achtergronden. Van de planten- en dierenwereld geldt hetzelfde: van huis uit is die rijk gemengd, met soorten uit Europa, Azië en Afrika. Daarbij komt nog een zaak van belang: het land heeft nauwelijks rivieren die cultuur mogelijk maken. De Jordaan ligt in een diep dal, en loopt van 200 meter beneden de zeespiegel bij het Meer van Galilea tot minus 400 als ze uitmondt in de Dode Zee. Bovendien vergemakkelijkte het enorme verval het gebruik van de rivier niet. De Jordaan kreeg er zelfs zijn naam door:‘de afdaler’ ofwel: de rivier met het grote verval. In Egypte, Tweestromenland en in Klein Azië konden enorme culturen ontstaan door de rivieren die het land van vruchtbaar slib en betrouwbaar drinkwater voorzagen. In Kanaän was dat niet mogelijk. Waarom kozen mensen dan toch deze regio ooit uit om zich er te vestigen? Dat heeft onder andere te maken met de woorden waarmee dit hoofdstukje begint:‘Kalk, kalk en nog eens kalk.’ Wie een schoolkrijtje in een glaasje water steekt, ziet hoe het poreuze krijt zich volzuigt. Dat is met de dikke krijtlagen in Israël niet anders.Veel regenwater loopt niet direct weg via de wadi’s (‘winterriviertjes’) naar Jordaandal of Middellandse Zee, maar
verdwijnt in de grond en blijft daar staan op ondoordringbare onderlagen, zoals bijvoorbeeld van basalt. Zo ontstaan onzichtbare reservoirs. Het water zoekt ondergronds langzaam zijn weg naar het laagste punt en
Jordaandal bij Jericho komt vooral in de grote en diepe breuk, het Jordaandal aan het licht. Zo ontstaan bronnen, die ook blijven lopen in de zomer, als het allang niet meer heeft geregend. Afhankelijk van de winterregens bevatten de bergen meer of minder water en vinden we er op de laagste punten dus ook meer (of meer water gevende) of minder bronnen. Boven het Meer van Galilea zijn het er zelfs meer dan honderd! Maar we vinden ze ook midden in de woestijn van Juda, bijvoorbeeld Engedi (Ein/En = bron). Bij de bronnen werd bewoning mogelijk. En de naburige bergen boden bescherming. Dat zijn twee belangrijke voorwaarden voor een nederzetting in oude tijden.
15
3 | Het klimaat IsraĂŤl wordt al gauw een droog land genoemd, maar dat is slechts ten dele waar, als we naar gemiddelde neerslagcijfers over een jaar kijken en die vergelijken met Nederland. Neerslag: Plaats / regio Middellandse zeekust Centrale Heuvelrug Jordaanvallei Hermon (hooggebergte) Eilat (zuidpunt Negev) Nederland
millimeters 550 630 250 1500 35 800
Drijven in de Dode Zee
Hoogte- en temperatuurverschillen
De regen valt vaak in hevige buien. Eilat krijgt verreweg het grootste deel van zijn jaarvangst aan regenwater in slechts 7 dagen! Eilat is het droogst, maar gemiddeld niet het warmst. Daarvoor moeten we in het Dode Zeegebied zijn.
De verschillen in temperatuur en regenval zijn voor een deel verklaarbaar uit de hoogte of diepte van het gebied. IsraĂŤl is maar een klein land. Binnen de grenzen van 1967 slechts de helft van Nederland, waarvan
Gemiddelde temperaturen in graden Celcius in de schaduw: Plaats / regio januari april juli Tel Aviv 13 17 25 Jeruzalem 8 17 24 Tiberias 13 20 26 Dode Zeegebied 16 25 33 Eilat 15 23 32
16
oktober 22 20 25 28 26
Zonnige dagen: jan feb maart april mei juni juli aug sep okt nov dec
Jeruzalem 19 19 23 27 29 30 31 31 30 29 23 22
Netanja 17 16 23 26 30 30 31 31 29 28 22 19
Eilat 30 27 29 30 31 30 31 31 30 30 28 27
Dode Zeegebied 26 26 29 30 31 30 31 31 30 30 28 27
noordoosten, heeft sneeuw, vaak tot in mei, juni. Er zijn zelfs mogelijkheden voor alpineskiën. De hoogste (overigens niet in Israël liggende) piek is 2812 meter. De toppen van het Hermon-gebergte in Israël zijn een paar honderd meter lager. Mitspe Shelagim ligt op 2222 meter. In dezelfde wintertijd als je op de Hermonhellingen op je ski’s in de sneeuw kunt staan, kun je ook in je badkleding waterskiën in de Golf van Eilat. Temperatuur- en neerslagverschillen zijn enorm. Als iemand vraagt wat ‘de temperatuur in Israël is in mei’ moet je even doorvragen, anders zit je er zomaar 25 graden naast.Wat wil je ook, als je van 2200 meter boven zeeniveau op de Hermon afdaalt naar minus 400 bij de Dode Zee! De enorme verschillen in hoogte, temperatuur en regenval verklaren voor een deel ook de zeer uiteenlopende flora en fauna.
Aan de voet van het Hermon-massief ongeveer driekwart woestijn. Het hele land past zeven keer in de Amerikaanse staat Florida. Binnen deze beperkte omvang komen enorme klimatologische verschillen voor. De Hermon, het bergmassief in het
17