EDWIN KOSTER WESSEL STOKER
Edwin Koster is als universitair docent wijsbegeerte verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Wessel Stoker werkt aan diezelfde universiteit als bijzonder hoogleraar esthetica en hoofddocent godsdienstwijsbegeerte.
700
NUR ISBN 978-9021142456
9
789021 142456
MEINEMA
ONDER REDACTIE VAN
EDWIN KOSTER EN WESSEL STOKER
MEINEMA
www.uitgeverijmeinema.nl
Roman & Religie
Met bijdragen van Anton van Harskamp, Theo L. Hettema, Edwin Koster, Willem Lemmens, Renée van Riessen, Joke van Saane, Wessel Stoker en Bart Voorsluis.
(RED.)
Knielen op een bed violen van Jan Siebelink heeft in Nederland een gevoelige snaar geraakt. De religieuze beleving van de hoofdpersoon, Hans Sievez, is een centraal thema in het boek, maar blijft tegelijkertijd voor de lezer een raadsel. Wellicht omdat er in de religieuze beleving een onbegrijpelijke kern aanwezig is die aantrekt en afstoot. De auteurs van Roman en religie proberen dieper door te dringen in die op het eerste gezicht onbegrijpelijke kern. Vanuit verschillende filosofische, theologische en literaire perspectieven geven zij een analyse van het denken en handelen van Hans Sievez. Het resultaat? Een fascinerend beeld van het verschijnsel religie.
Roman & Religie BESPIEGELINGEN OVER GODSDIENST IN
‘ KNIELEN
OP EEN BED VIOLEN ’
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 2
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 3
Roman en religie Bespiegelingen over godsdienst in ‘Knielen op een bed violen’
Onder redactie van Edwin Koster en Wessel Stoker
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 4
www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag: Marion Rosendahl Illustratie omslag: Erik Baart, De avond (uitsnede), in bezit van de schilder. www.hallem.nl; arader@wanadoo.nl ISBN 978 90 211 4245 6 NUR 700 Š 2009 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 5
Inhoud
1. Inleiding Edwin Koster en Wessel Stoker
7
2. Van onmacht, angst en… religie Hans Sievez en de godsdienstsociologie van Peter Berger Anton van Harskamp
22
3. Grandeur en misère van Hans Sievez Charles Taylor over innerlijkheid en religieuze beleving Bart Voorsluis
51
4. Religie zonder uittocht Emmanuel Levinas over religie en ethiek in ‘Knielen op een bed violen’ Renée van Riessen
76
5. Zichzelf zonder de ander? Over bekering in het perspectief van Ricoeurs hermeneutiek Theo L. Hettema
101
6. De heerlijke angst van Hans Sievez Martha Nussbaum over menselijke liefde en religieus verlangen Willem Lemmens
127
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 6
7. Geloof als obsessie Antoine Vergote en de psychologische aspecten van het geloof Joke van Saane
154
8. Redelijk geloof? William Alston over de religieuze ervaring van Hans Sievez Wessel Stoker
177
9. Zonder symbolen en rituelen? Paul Moyaert over religie als symbolische praktijk Edwin Koster
204
Personalia
230
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 7
1
Inleiding
Edwin Koster en Wessel Stoker
Het boek Knielen op een bed violen van Jan Siebelink heeft in Nederland een gevoelige snaar geraakt. Er zijn meer dan vijfhonderdduizend exemplaren verkocht. In een brief aan zijn uitgever schrijft Siebelink: ‘Ik ben altijd bang geweest om het complete verhaal te vertellen: het geleidelijk maar onstuitbaar afglijden van een zachtaardig maar in zijn jeugd verwond man – vluchtend in het zwartste calvinisme – en het verdriet dat hij in zijn naaste omgeving veroorzaakt. Het is ook het verhaal van een grote liefde. Een man en een vrouw: de een wil overleven in het hiernamaals, de ander in het nu.’1 De aantrekkingskracht van deze roman is niet gemakkelijk te verklaren. Is het wellicht, zoals Siebelink zelf suggereert, een reactie op de secularisatie in dit land? Verlangen veel mensen ernaar om toch ‘iets te proeven van het Geheimenis’? Is het de vraag naar God – waar bijna niemand zich meer aan durft te wagen maar die Siebelink in zijn bestseller impliciet aanroert – waar lezers door geboeid zijn? Of is de fascinatie voor deze roman te verklaren uit het psychologische raadsel van Hans Sievez, het belangrijkste personage van het verhaal?2 Zonder precies te horen wat er in Sievez woelt, zien we dat hij zich – uiteindelijk tevergeefs – tegen de aantrekkingskracht van een orthodoxe vorm van het protestantisme probeert te verzetten. Is er wellicht in de religieuze beleving een onbegrijpelijke kern aanwezig die aantrekt en afstoot? De religieuze beleving is in de roman van Siebelink een verschijnsel dat niet helemaal inzichtelijk is en daarom vragen 7
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 8
oproept. Door de secularisatie hebben steeds minder mensen een vastomlijnd idee bij het woord ‘religie’. Nu het in onze West-Europese samenleving niet meer vanzelfsprekend is om tot een religieuze gemeenschap te behoren, is er ruimte om opnieuw de vraag te stellen wat religie eigenlijk is, wat een religieuze praktijk of inspiratie voor individuele mensen kan betekenen en hoe godsdienst in de maatschappij functioneert. In deze bundel wordt geprobeerd om dieper door te dringen in de op het eerste gezicht onbegrijpelijke kern van de religieuze beleving. Uitgangspunt is de literaire verbeeldingskracht van Jan Siebelink, die via zijn romanpersonages – in het bijzonder het denken en doen van Hans Sievez – inzicht biedt in het verschijnsel van de religieuze beleving. Door het geloofsleven van het personage Sievez te verhelderen, proberen de auteurs van deze bundel inzicht te verwerven in de belevingswereld en het handelen van de religieuze mens. Dit doen zij met behulp van de visie van een aantal interessante en vooraanstaande denkers over religie zoals Peter Berger, Charles Taylor, Emmanuel Levinas, Paul Ricoeur, Martha Nussbaum, Antoine Vergote, William Alston en Paul Moyaert. Daarnaast proberen zij dit doel te bereiken door Knielen op een bed violen te confronteren met andere literaire verbeeldingen van religieuze verschijnselen als bekering en aanvechting.
Verhaal en theorie, literatuur en geschiedenis Inzicht in het verschijnsel religie wordt in dit boek dus verworven dankzij een product van de literaire verbeelding. Eeuwenlang is dit ondenkbaar geweest. Wie meer over religie wilde weten, was aangewezen op theologie en filosofie en vanaf de negentiende eeuw ook op de godsdienstwetenschap. Door filosofen en theologen werden religieuze verschijnselen doorgaans aan een theoretische blik onderworpen: via analyse, algemene beschouwingen en abstracte categorieën probeerde 8
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 9
men bijvoorbeeld het universele van de religieuze beleving in het vizier te krijgen.3 Godsdienstwetenschappers gebruikten een eigen, meer empirische methode. Filosofie, theologie en godsdienstwetenschap vermochten romanschrijvers en dichters te inspireren, maar literatuur diende hooguit ter illustratie van academische betogen. De overtuiging dat literatuur en kunst zelfstandige bronnen van kennis kunnen zijn, mogelijke vindplaatsen zijn van het antwoord op de vraag wie de mens is en wat zijn drijfveren bepaalt, of wellicht vormend zijn voor onze visie op religieuze ervaringen, begint steeds meer vaste voet te krijgen.4 De verhouding tussen literatuur en theoretische reflectie wordt zo op zijn kop gezet.5 Het inzicht dat elk mens een uniek persoon is die gekenmerkt wordt door tegengestelde verlangens en dubbelzinnige motieven, of het feit dat de religieuze beleving door een ongrijpbare veelkleurigheid en principiële ondoordringbaarheid wordt gekarakteriseerd, kan bij voorkeur in het genre van het verhaal en dus door middel van de literaire verbeelding worden uitgedrukt. In de literatuur kan het onvoorspelbare en het specifieke op een indringende manier verwoord worden.6 Waar het filosofische, theologische of godsdienstwetenschappelijke betoog zich richt op de religieuze beleving in het algemeen, kan in een verhaal de religieuze beleving van een uniek en concreet personage – bijvoorbeeld Hans Sievez – getoond worden. De vraag is wel of een fictioneel verhaal (een minstens ten dele verzonnen wereld-in-woorden) iets kan zeggen over onze werkelijkheid en in het bijzonder over religie als concreet verschijnsel in onze wereld. In deze bundel is de religieuze beleving van Hans Sievez immers het startpunt voor de bespreking van een aantal theorieën over religie. Ontwerpen wij dus wellicht een theorie van religie die gebaseerd is op fantasie? Of is het misschien mogelijk dat een fictioneel verhaal licht werpt op de ‘echte’ wereld? Kan wat in de wereld van het verhaal als waar wordt gezien ook waar zijn in de wereld 9
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 10
buiten het verhaal? Daarbij gaat het niet om de vraag naar het ‘historisch echt gebeurd zijn’ van alles wat in Knielen op een bed violen plaatsvindt. In fictionele verhalen gaat het eerder om de vraag of de dingen ‘echt zo kunnen gebeuren’. De vraag of een bepaalde, historische persoon – die mogelijk model heeft gestaan voor het personage Hans Sievez – ‘echt’ (in historische zin) een visioen onder de appelboom heeft gehad, is dus in feite secundair. Alles wat in een verhaal verteld wordt, slaat in eerste instantie op de wereld van het verhaal. Een fictioneel verhaal ontsluit een eigen wereld waarin unieke personages gebeurtenissen ondergaan die op zichzelf staan en die niet direct verbonden hoeven te zijn met de wereld van de auteur of de lezer. Maar, en dat is een van de boeiende aspecten aan romans, deze verhalen kunnen wel ervaringen en gebeurtenissen in onze werkelijkheid verhelderen en helpen duiden. Verhalen bieden – mede dankzij de verbeeldingskracht van de lezer – modellen van mogelijke manieren om naar de wereld te kijken en geven lezers de kans om te kunnen leren van wat wordt verteld.7 Het is interessant dat in het geval van de roman van Jan Siebelink de vraag naar het al dan niet ‘historisch echt gebeurd zijn’ van wat verteld wordt, er wel toe doet. In tegenstelling tot de meeste literatuur is de figuur van het belangrijkste personage van dit boek, Hans Sievez, en wat hij meemaakt, gebaseerd op het leven van een historische persoon, namelijk de vader van de auteur van Knielen op een bed violen. Dat maakt nieuwsgierig naar de ‘ware wereld’ achter Siebelinks bestseller. De historicus Fred van Lieburg heeft in Het punt des tijds geprobeerd de levensgeschiedenis van de ‘echte’ Hans Sievez en de religieuze beweging die hem in haar greep hield te beschrijven.8 Volgens Van Lieburg wijkt het beeld dat Siebelink in zijn roman oproept, significant af van de historische werkelijkheid. Misschien is het dus inderdaad zo dat wat Siebelink vertelt, niet echt historisch gebeurd is en ook niet zo had kunnen gebeuren. Dat is een boeiende vraag 10
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 11
waar historici over kunnen twisten. Maar stel dat de geschiedkundigen het eens zouden zijn en dat zij concluderen dat Knielen op een bed violen historisch gesproken ‘fantasie’ is. Kan een analyse van dit verhaal dan toch bijdragen aan de verheldering van de religieuze beleving? Knielen op een bed violen gaat over relaties tussen man en vrouw, vader en kinderen, religieuze autoriteit en volgeling, winkelier en leverancier die herkenbaar beschreven worden omdat het ‘echt’ zo had kunnen gebeuren. De wereld die Siebelink in zijn boek oproept, imponeert niet omdat ze feitelijke overeenkomsten vertoont met de historisch te onderzoeken werkelijkheid, maar omdat ze een werkelijkheid tot leven brengt die lezers fascineert. Siebelink construeert een wereldin-woorden die feitelijk wellicht afwijkt van de historische werkelijkheid, maar die niettemin onze eigen wereld als in een spiegel toont. Alles wat deze roman vertelt, kan ‘echt zo gebeuren’. Dat geldt niet alleen voor de bovengenoemde relaties, maar ook voor de religieuze beleving van de personages. De roman bevat aspecten die in de protestantse traditie of andere religieuze groeperingen echt voorkomen. In dit verband herinneren wij aan het onderscheid tussen roman en fictioneel verhaal aan de ene kant en autobiografie en geschiedverhaal aan de andere kant. Waar in het eerste geval de feiten ondergeschikt moeten zijn aan het verhaal, moet in het laatste geval het verhaal de feiten zo getrouw mogelijk weergeven. Knielen op een bed violen heeft weliswaar onmiskenbaar autobiografische trekken, maar hoort wel tot het genre ‘fictie’, ook al zijn de grenzen niet altijd scherp te trekken. In deze bundel gaan de auteurs daarom uit van de literaire wereld die Siebelink oproept en zij menen dat die wereld onze werkelijkheid kan belichten.
11
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 12
Godsdienst in Knielen op een bed violen Uitgangspunt van Roman en religie is dus de literaire verbeeldingskracht van Jan Siebelink. Zijn schrijftalent is alom geroemd. Over Knielen op een bed violen schrijft bijvoorbeeld de jury van de Libris Literatuurprijs dat de auteur er dankzij de finesse van zijn schrijven in slaagt de conflicten die voortkomen uit Hans Sievez’ wending naar de fundamentalistischcalvinistische stroming van de oefenaars, op grootse manier invoelbaar te maken. ‘Met bij uitstek literaire middelen als compositie, versnelling en vertraging componeert hij in een heldere stijl zijn klassieke symfonie over een mens die alles opoffert in een voor de buitenwereld veelal duister verlangen naar goddelijke bescherming.’9 Het is dan ook niet verwonderlijk dat een aantal schrijvers, journalisten en literaire critici een boek aan deze ‘zwartste liefdesroman’ uit Siebelinks oeuvre heeft gewijd.10 Er bestaan dus al boeken die aandacht geven aan de literaire en historische aspecten van Knielen op een bed violen. Wat kan een nieuw boek hier nog aan toevoegen? Het kan niemand ontgaan dat het in deze roman niet alleen gaat om autobiografische elementen of literaire kwaliteiten, maar ook en juist om een bepaald type religie of religieuze beleving. Centraal in het leven van Hans Sievez staat het visioen onder de appelboom. Daar ‘naderde hij de donkerheid waarin God was’ en hoort hij een stem die hem toeriep: ‘Wees voortaan mijn knecht.’ (168-170) Hier stuit Sievez op dat wat hij als het Heilige ervaart, ‘het numineuze en wonderbaarlijke’ in de woorden van Rudolf Otto, die als geen ander deze ervaring heeft beschreven.11 Otto stelt dat bij dergelijke ervaringen de gemoedsuitrusting van de verwondering behoort, het starre verbazen of het paf staan. In Das Heilige bespreekt hij voorbeelden uit verschillende religies waarin mensen verslag doen van hun confrontatie met het numineuze. Een aantal malen noemt hij ook Job, aan wie God zich volgens het gelijknamige bij12
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 13
belboek openbaart. Die verschijning wordt gekenmerkt door een wonderbaarlijkheid die boven elk begrip uitstijgt. Job wordt, in de woorden van Otto, geconfronteerd met het onbegrepene en ongrijpbare, met een huiveringwekkend Geheimenis. En zoals Sievez in zijn kwekerij verbijsterd ter aarde stort, deinst Job bij de manifestatie van de Onuitsprekelijke in verbazing terug. Bij deze verhalen dichtte Pieter Buijsman de volgende woorden: Zie mij aan. Dat wat mij in zijn greep houdt. Dat mij beklemt. Ontneem mij het leven niet. Het ligt in uw macht Om mij te bevrijden.12 Misschien had Jan Siebelink deze zinnen ook in de mond van Hans Sievez kunnen leggen. Het drukt het overweldigende en onbegrijpelijke uit, aspecten die soms in de religieuze beleving samenkomen en misschien zelfs de kern daarvan uitmaken. Die kern proberen de auteurs van dit boek te ontrafelen. Dat doen zij via een veelheid aan benaderingen. Op deze wijze hoopt dit boek bij te dragen aan de bezinning op het verschijnsel godsdienst, niet alleen in Knielen op een bed violen maar ook zoals het in onze samenleving gestalte heeft gekregen.
Overzicht van de hoofdstukken In dit boek wordt de religieuze beleving van Hans Sievez eerst in de setting van de moderne cultuur geplaatst en belicht vanuit de theorieën van Peter Berger en Charles Taylor. Vervolgens wordt diens geloof onderzocht aan de hand van twee wijsgerige thema’s – religie en ethiek, en de identiteit van de 13
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 14
mens – vanuit de visies van respectievelijk Emmanuel Levinas en Paul Ricoeur. Daarna richt de aandacht zich op de psychologie van het geloof van Sievez aan de hand van de emotietheorie van Martha Nussbaum en de psychoanalyse van Antoine Vergote. Ten slotte wordt onderzocht of Sievez’ religieuze beleving redelijk te verantwoorden is met behulp van de kentheorie van William Alston en wordt een alternatief gegeven voor de religie van Hans Sievez aan de hand van de opvatting van godsdienst als een symbolische praktijk van Paul Moyaert. Religie is altijd verweven met de cultuur waarin zij gestalte krijgt. Dat zien we in de eerste twee bijdragen. Van Harskamp plaatst het geloof tegen de achtergrond van de secularisatie en Voorsluis laat zien dat geloven in de moderne wereld innerlijk is geworden. Anton van Harskamp bekijkt de roman vanuit de secularisatietheorie van Peter Berger. Berger corrigeerde zijn oudere theorie van secularisatie, namelijk dat religie zich onder druk van moderniserende tendensen uit het openbare leven terugtrekt. De latere Berger erkent dat ook in de moderne tijd religies kunnen bloeien, zoals bijvoorbeeld het pentecostalisme. Secularisatie is in de huidige, moderne tijd aan te wijzen in het gegeven dat de sociale en culturele condities voor godsdienst nauwelijks aanwezig zijn en dat geloven een zaak van persoonlijke keuze is geworden. Het pluralisme ondermijnt de zekerheid van gelovigen. Op grond van Bergers theorie ziet Van Harskamp het geloof van Hans Sievez als een modern geloof, als een vorm van spiritueel activisme. Sievez is een voorbeeld van wat Berger een sociaal dakloze (homeless mind) noemt, omdat hij vertrouwen in kerk en wereldlijke organisaties heeft verloren. Zo wordt Sievez in de roman geschetst als een man ‘te zacht voor de alledaagse werkelijkheid’ en als een man die in zijn geloof opgesloten zit. Zijn geloof is innerlijk geworden, los van de sociale verbanden. Sievez hunkert naar zekerheid en 14
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 15
rust, maar vindt hij die wel in het geloof in een God met donkere kanten? Is dat niet een geloofshouding met masochistische trekken? Sievez blijkt in de roman geen antwoord te krijgen op zijn hunkering naar verlossing. Bart Voorsluis onderzoekt het geloof van Hans Sievez aan de hand van het inzicht van de filosoof Charles Taylor dat geloven in de moderne tijd een zaak van innerlijkheid is geworden. Taylor wijst daarvoor op William James’ Varianten van religieuze ervaring. James meent dat religie in de loop van de tijd verworden is tot routine en daaraan zijn de kerk als instelling, de gemeenschap en de theologie debet. Volgens James zetelt religie primair in het gevoel van de individuele mens. Religie raakt de mens diep, ze is een brandende ervaring, een acute koorts. Voorsluis wijst op de overeenkomst tussen het type religie dat James beschrijft en het geloof van Hans Sievez. Taylor ziet James’ visie als een grondtrek van de westerse cultuur en typeert deze als verinnerlijking. Hans Sievez’ geloof is een goed voorbeeld van deze tendens naar innerlijkheid. Taylor heeft er wel kritiek op. Hij meent dat de kerkelijke gemeenschap van wezenlijke betekenis is voor de relatie tussen God en mens. Individuele religieuze ervaringen kunnen het bovendien niet stellen zonder articulatie in taal, zoals James meent. Sievez’ religieus individualisme gaat ten koste van de articulatie van zijn religieuze ervaring en ook van kerk, gemeenschap, sacrament en ritueel. Bij Sievez zijn kerk en avondmaal afwezig. Het geloof dringt hem in het isolement omdat over zijn eigen ervaring niet gesproken mag worden. Angst en eenzaamheid kenmerken dit geloof. Religie is nauw verbonden met ethiek. Religie bepaalt ook de menselijke identiteit. Vanuit de filosofie wordt dit nader geanalyseerd door respectievelijk Van Riessen en Hettema. Renée van Riessen bekijkt de religieuze ervaring van Hans Sievez vanuit de ethiek van Emmanuel Levinas. Van Riessen laat zien waarom het belangrijk is dat iemand een religieuze 15
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 16
ervaring ondergaat als enkeling en waarom het perspectief van de enkeling daarna doorbroken moet worden met het oog op de gemeenschap en de communicatie met anderen. Levinas meent dat het verlangen van de mens naar God moet worden onderbroken en omgebogen in de richting van de ander, de naaste. Dat heeft ermee te maken dat ‘God’ pas betekenis bij hem krijgt vanuit onze relatie met de naaste en vanuit de maatschappelijke verbanden. Met Sievez benadrukt Levinas dat je enkeling moet zijn; er wordt een beroep gedaan op deze enkele mens, op Hans Sievez. Maar verder ziet Levinas het vervolg op de religieuze ervaring heel anders dan bij Sievez in feite gebeurt. Van Riessen wijst hierop door de religieuze ervaring van Bernadette in Het lied van Bernadette van Franz Werfel te vergelijken met die van Hans Sievez. Het verschil met Hans Sievez’ geloofsverhaal is dat Bernadettes ervaring vruchtbaar wordt gemaakt ten dienste van anderen. Sievez blijft in zichzelf opgesloten met zijn vraag naar de eigen zekerheid. De overgang naar het doen van het goede wordt zo geblokkeerd. De ethische opvatting van religie bij Levinas staat zo in scherp contrast met de geloofspraktijk van Hans Sievez. Theo Hettema richt zijn aandacht op de bekering van Hans Sievez en vraagt wat deze wending betekent voor de identiteit van de betrokkene. Daarbij gebruikt hij inzichten van de filosoof Paul Ricoeur over de mens. Identiteit heeft iets dubbels: het houdt enerzijds in dat je als mens iets eigens hebt, maar tevens conformeer je je ook aan een rol die je speelt: dochter, minnares, buurvrouw, hoogleraar enzovoort. Dit laatste noemt Ricoeur ‘idem-identiteit’ (idem: dezelfde), de rol-identiteit. Het eerste is de ipse-identiteit (ipse: zelf), onze uniekheid. Ricoeur meent dat de mens pas ten volle mens is wanneer hij zich kan openstellen voor het andere, vooral voor de ander die een appèl op hem doet. Hettema laat zien dat Ricoeur dit verder uitwerkt door vier vragen te stellen aan het zelf: wie spreekt er, wie handelt er, wie vertelt er over zichzelf en wie stelt zich mo16
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 17
reel open voor de ander. Wordt dit toegepast op de vraag wie Hans Sievez na zijn bekering is, dan geeft dat een scherp beeld van diens identiteit. Bekering blijkt op een heel bijzondere manier de eigenheid van Sievez te stempelen. Religie betreft ook de psychologie van het geloof. Lemmens gaat in op de liefde in de religieuze beleving van Hans Sievez en Van Saane belicht diens geloof vanuit de psychoanalyse. Willem Lemmens bekijkt de roman vanuit de emotietheorie van de filosofe Martha Nussbaum. In haar Oplevingen van het denken analyseert Nussbaum de emotie liefde, waarbij ze ook aandacht geeft aan de religieuze liefde bij Augustinus en Dante. Lemmens wil met behulp van Nussbaums emotietheorie Hans Sievez’ religieuze liefdesovergave verhelderen in samenhang met zijn ambivalente liefde tot zijn vrouw Margje. Volgens Nussbaum zijn onze emoties cognitief: ze geven een directe evaluatie van hoe we ons in de wereld bevinden. Emoties hebben ook een geschiedenis in het leven van iemand: een emotie als liefde gaat terug tot onze kindertijd. De (onbewuste) herinnering aan de symbiose met de moederfiguur, archetype van de alles vervullende liefde, is wezenlijk ambivalent. Ze is doortrokken van een besef van afstand en tekort, hetgeen de onvervulbaarheid van het liefdesverlangen verklaart die mensen, eenmaal volwassenen geworden, ervaren. Nussbaum schetst een ideaal van vooral aardse liefde met als kenmerk onder andere een gerichtheid op andere personen; een ideaal van liefde waarbij negatieve emoties als angst en jaloezie, walging en woede zo veel mogelijk overstegen worden. Volgens Nussbaum betekent de liefde tot God bij Augustinus en Dante niet de ontkenning van de aardse liefde, maar de verheffing daarvan. Liefde tot God gaat samen met de liefde tot de naaste. Lemmens past deze inzichten toe op Hans Sievez. Geeft Sievez’ liefde tot God ook ruimte aan de liefde tot Margje en hun gezin? Lemmens gaat daarvoor terug naar de jeugd van Sievez en laat zien dat zowel Sievez’ liefde tot God als zijn liefde 17
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 18
voor Margje ambivalent zijn. Sievez’ zoektocht naar God brengt geen harmonie in zijn leven; angst en twijfel overstemmen zijn liefdesverlangen. Gemeten aan Nussbaums liberaal-seculier ideaal van liefde is Sievez’ liefde tot God een voorbeeld van religieuze pathologie. Angst en liefde, onrust en vertrouwen kan Sievez moeilijk met elkaar verzoenen. Maar wie kan uiteindelijk bepalen wat een authentieke levensweg is? Vanuit het geloof van Sievez of vanuit de liefde van Margje is mogelijk een ander oordeel over Sievez’ levenswandel te geven dan vanuit deze wijsgerige emotietheorie. Joke van Saane reflecteert op het geloof van Hans Sievez vanuit de psychoanalyse van Antoine Vergote. Vergote wijst op schuld en verlangen die zowel voorkomen in normaal als in pathologisch gedrag. Hij beschrijft de dwangneurotische persoonlijkheid en de hysterische persoonlijkheid. Aspecten van beide zijn bij Sievez aan te wijzen. Schuldgevoel is de basis van een dwangneurose, de obsessieve neiging voortdurend rituelen uit te voeren om een schuld op te heffen. Godsdienst kan voor mensen met een dwangneurose een uitkomst zijn. Ambivalent is Sievez zowel in zijn geloof in, zijn liefde tot en zijn angst voor God, alsook in zijn houding tegenover de oefenaars. Sievez heeft een eeuwig schuldgevoel tegenover God en in combinatie met de rituele handelingen die hij op de kwekerij uitvoert, ontstaat het beeld van een neurotische obsessie. Hysterische mensen zijn vaak theatraal en hun liefde schiet door in adoratie. In dit verband is te wijzen op de relatie van Sievez met de oefenaars. Hij kijkt tegen hen op en adoreert vooral Jozef Mieras. Ook is er bij Sievez sprake van idealisering van Johanna, zijn schoondochter. Zo speelt religie in op de obsessies van Sievez. Ook vanuit een theorie als die van Winnicott faalt religie hier, aangezien zij Hans Sievez niet ondersteunt in zijn zoeken naar vertrouwen. Tot slot komt de vraag aan de orde of het geloof van Hans Sievez redelijk te verantwoorden is en of er ook niet een heel 18
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 19
andere kijk op religie mogelijk is dan die in Knielen op een bed violen wordt geschetst. Stoker zoekt antwoord op de vraag naar de redelijkheid van het geloof van Sievez en Koster bespreekt godsdienst als symbolische praktijk. Wessel Stoker onderzoekt of het geloof van Hans Sievez redelijk te rechtvaardigen is aan de hand van het model van William Alston. Volgens Stoker luidt de algemene regel van rationaliteit dat we van de betrouwbaarheid van iets kunnen uitgaan, tenzij het tegendeel is bewezen of een beter alternatief aanwezig is. Stoker noemt verschillende redenen waarom hij Hans Sievez’ directe religieuze ervaring niet redelijk verantwoord acht. Ook aan de hand van andere criteria door Alston genoemd, zoals het weinig informatieve van Gods opdracht aan Sievez en het theologisch onderzoek door de oefenaars, is het geloof van Hans niet redelijk te verantwoorden. Ook als men meer gebruikelijke criteria binnen de christelijke traditie hanteert om een onmiddellijke religieuze ervaring te onderzoeken, blijkt Sievez’ geloof niet redelijk te kunnen worden gerechtvaardigd. Tot slot laat Stoker aan de hand van De Idioot van Dostojewski zien dat men weliswaar de onmiddellijk religieuze ervaring van prins My´sjkin als een ziektesymptoom kan beschouwen, maar dat dit onverlet laat dat zijn geloof, anders dan dat van Sievez, in het algemeen wel redelijk is te verantwoorden. Edwin Koster confronteert het geloof van Hans Sievez met de opvatting van Paul Moyaert over godsdienst als een symbolische praktijk. Volgens Moyaert heeft het religieus verlangen een duistere kern die we niet kunnen doorgronden. Dat zien we bij Hans Sievez. Moyaert wil religie en waarheid daarom niet vanuit het innerlijk benaderen, want dat staat gelijk aan ‘een wandeling in een moeras’. Als alternatief voor het op het innerlijk gerichte geloof van Sievez wijst Moyaert op religie als een objectieve symbolische praktijk, zoals de praktijk van de Katholieke Kerk met haar sacramenten en vaste liturgie. Koster laat zien wat het betekent om te leven in een sym19
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
Pagina 20
bolische werkelijkheid. Het Vietnam-monument in Washington, met de namen van de gesneuvelden in steen gegrift, heeft een symbolische kracht voor mensen. Hetzelfde geldt voor brood en wijn in de eucharistie of voor bijvoorbeeld de Byzantijnse iconen.Volgens Moyaert zijn symbolen – in seculiere en religieuze situaties – op verschillende wijzen werkzaam. Dat laat ons de roman Baudolino van Umberto Eco goed zien, waarin relieken een rol spelen. Koster vraagt zich wel af of met Moyaerts pleidooi voor religie als een objectieve symbolische praktijk de persoonlijke, innerlijke overtuiging van gelovigen als Hans Sievez niet tekort wordt gedaan. Hadden omgekeerd Hans Sievez en de oefenaars meer oog gehad voor Moyaerts visie op rituelen en op geloof als een symbolische praktijk, dan zou het leven van Sievez waarschijnlijk niet beheerst geweest zijn door het obscure zelfonderzoek dat zelfs nog tot op zijn sterfbed voortduurde.
Noten 1.
2.
3.
4.
Dit citaat staat op de omslag van Jan Siebelink, Knielen op een bed violen, Amsterdam: De Bezige Bij, 2005. Wanneer er zonder nadere toelichting in dit hoofdstuk en de volgende hoofdstukken door middel van een paginanummer naar een passage wordt verwezen, dan gaat het om een tekst uit deze editie van Knielen op een bed violen. Dit laatste wordt gesuggereerd door Rob Schouten, ‘Inleiding’, in: Elsbeth Etty e.a., En had de liefde niet. Beschouwingen over Knielen op een bed violen, Amsterdam: De Bezige Bij, 2006, 7-14. Uitzonderingen zoals Søren Kierkegaard en Friedrich Nietzsche daargelaten, om de eersten te noemen die niet alleen als denkers maar ook als literatoren werden beschouwd. Zie voor het inzicht geven van kunst: W. Stoker, God, meester in de kunsten, Amsterdam Vrije Universiteit 2006. Vgl. Marcel Becker en Paul van Tongeren (red.), Sprekende werken. Over de ethische zeggingskracht van literatuur, Budel: Damon, 2009.
20
9168_Roman en religie 5.0
12-10-2009
12:55
5.
Pagina 21
Edith Brugmans (red.), De ziel van de literatuur, Nijmegen: Valkhoff Pers, 2009. 6. Ger Groot, ‘Filosofie als Donquichotterie? De fictie van het subject’, in: Loes Derksen, Edwin Koster en Jan van der Stoep (red.), Het postmodernisme voorbij?, Amsterdam: VU University Press, 2008, 13-36, hier: 22-30. 7. Edwin Koster, In betovering gevangen? Over verhaal en rationaliteit, religie en irrationaliteit, Budel: Damon, 2005, 178-179. 8. Fred van Lieburg, Het punt des tijds. De ware wereld achter Knielen op een bed violen, Amsterdam: De Bezige Bij, 2008. 9. Uit het ‘Juryrapport nominaties Libris Literatuur Prijs 2006’, zie: http://www.mabelis.nl/boekpromoties/LLP06/2ju_n06.htm, geraadpleegd op 25 juni 2009. 10. Etty e.a., En had de liefde niet. 11. Rudolf Otto, Das Heilige. Über das Irrationale in der Idee des Göttlichen und sein Verhältnis zum Rationalen, Breslau: Trewendt & Granier, 1917. Zie ook E. Koster, ‘Rudolf Otto’, in: Hans Achterhuis, Jacques de Visscher, Jan Sperna Weiland en Sytske Teppema (red.), Kritisch Denkerslexicon, Diemen: Veen, 2007, 1-17. 12. Uit: Pieter Buijsman, ‘Over Job’, (niet gepubliceerd) gedicht gemaakt bij een sculptuur van Judith Heinsohn (met de titel ‘Job’) ter gelegenheid van de expositie ‘Gedreven door iets dat groter is dan jezelf’ in de Nassaukerk te Amsterdam, van 13 maart t/m 13 april 2009 (met dank aan Gerrie Willemsen e.a.). Deze expositie was gewijd aan kunstwerken die in verband werden gebracht met Knielen op een bed violen.
21