Liturgie en muziek-def.:Opmaak 1
26-03-2009
14:06
Pagina 1
Samen in de naam van Jezus is tegelijk een werkboek: het laat zien hoe je samenkomsten praktisch kunt vormgeven en hoe je er leiding aan geeft. Achterin staan enkele liturgische modellen voor bijzondere situaties. Dr. Evert W. Van de Poll doceert missiologie en praktische theologie aan de Evangelische Theologische Faculteit te Leuven en werkt als zendingspredikant in Frankrijk. Hij won voor zijn proefschrift ‘Sacred Times for Chosen People’ de Franz Delitzschprijs 2009, voor zijn bijdrage aan het onderzoek over Israël en de christelijke theologie. ‘Het initiatief van dr. Van de Poll steun ik van harte aangezien er in het Nederlands taalgebied zeer weinig geschreven is over liturgiek vanuit een evangelisch perspectief, terwijl daar wel echte behoefte aan is.’ Drs. A. Snijders, docent homiletiek en liturgiek, nur 700 . isbn 978 90 239 2349 7 Christelijke Hogeschool Ede.
www.uitgeverijboekencentrum.nl
9 789023 923497
Samen in de naam van Jezus
Evangelischen ligt de (muzikale) vormgeving en invulling van hun samenkomsten na aan het hart. Evert Van de Poll beschrijft hoe men binnen evangelische kring over deze invulling (de liturgie) denkt. Daarbij geeft hij ook zijn eigen reactie en inzichten weer. De auteur gaat na welke plaats liturgie en muziek in het Nieuwe Testament en in de Vroege Kerk hadden. Aan de hand daarvan bepaalt hij wat centraal moet staan bij samenkomsten. Ook behandelt hij de tradities waaruit de evangelische samenkomst zijn voortgekomen, en de verschillende trends, die de gemoederen danig bezighouden. Daarin krijgt muziek bijzondere aandacht.
evert w. van de poll
Samen in de naam van Jezus is het eerste handboek over de inrichting van evangelische samenkomsten. Met dit boek bewijst Evert W. Van de Poll dat de evangelische beweging wel degelijk liturgische diepgang kan hebben.
evert w. van de poll
Samen in de naam van Jezus Over evangelische liturgie en muziek
Boekencentrum
opmk.uitgevuld.'SamenindeNaam'
26-03-2009
12:24
Pagina 3
Samen in de naam van Jezus Over evangelische liturgie en muziek
Evert W. Van de Poll
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
opmk.uitgevuld.'SamenindeNaam'
26-03-2009
12:24
Pagina 4
www.uitgeverijboekencentrum.nl
Ontwerp omslag: Wil Immink Illustratie omslag: Fresh Images layout/dtp Gerard de Groot
ISBN 978 90 239 2349 7 NUR 700 Š 2009 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
opmk.uitgevuld.'SamenindeNaam'
26-03-2009
12:24
Pagina 5
Inhoud Inleiding
9
Deel I – Liturgie
11
1. Ontmoeting
12 13 19 28 36
a. b. c. d.
Wat is liturgie? Het wezenlijke van de samenkomst Andere termen, andere inkleuringen Liturgie en identiteit
2. Oorsprong a. b. c. d.
De samenkomsten van de eerste gemeenten Algemene kenmerken De Joodse context Basisonderdelen en principes
3. Overleveringen a. b. c. d.
Een waaier van overleveringen Achtergronden De evangelische samenkomst tussen twee polen De theologie van de evangelische liturgie
4. Ontwikkelingen a. b. c. d. e.
Lofprijzing, eigentijds en charismatisch Liturgische gevolgen Adaptatie aan de populaire cultuur Op zoek naar wortels Voorlopige evaluatie
5. Orde a. b. c. d.
De zin van liturgie Valse en ware tegenstellingen Symbolen en ruimtelijke aspecten Eenvoud
5
41 42 50 53 60 63 64 70 74 77 80 80 86 89 94 99 103 103 109 113 118
opmk.uitgevuld.'SamenindeNaam'
26-03-2009
12:24
Pagina 6
Deel II – Muziek
123
6. Muziek in bijbels perspectief a. b. c. d.
Een scheppingsgave Muziek in de boeken van de Schrift Ontwikkeling Diversiteit
7. Muziek in de gemeente a. b. c. d.
Lofprijzing in het spoor van de Psalmen Het repertoire van de gemeente Functies van muziek in de samenkomst Lofprijzing als geestelijke strijd?
Deel III – Samenkomst Reguliere en bijzondere samenkomsten Trouw en rouw De maaltijd van de Heer Het liturgisch jaar
9. Verzorgen a. b. c. d.
Zorg voor de liturgie Zorg voor de Schriften Zorg voor het liedrepertoire Zorg voor het taalgebruik
Vaste en wisselende onderdelen Drievoudige opzet van de samenkomst De opbouw van het geheel Enkele onderdelen nader bekeken
11. Voorgaan a. b. c. d.
170 170 175 176 178 183 183 185 187 191
10. Vormgeven a. b. c. d.
142 143 155 162 164 169
8. Vieren a. b. c. d.
124 124 130 136 138
De taak van de voorganger Participatie De taak van zangleiding en muzikanten De opbouw van de lofprijzing
6
196 196 198 199 203 208 208 213 218 221
opmk.uitgevuld.'SamenindeNaam'
26-03-2009
12. Voorbeelden a. b. c. d.
12:24
Pagina 7
224 225 228 229 232
Doop op belijdenis Kinderzegening Inzegening van een huwelijk Begrafenis
Literatuurlijst
234
Noten
238
7
opmk.uitgevuld.'SamenindeNaam'
26-03-2009
12:24
Pagina 9
Inleiding
S
Samenkomen, dat hebben christen altijd gedaan en zullen ze tot de jongste dag blijven doen. Anders gedijt het geloof niet. Kerkdienst, eredienst, viering, samenkomst, bidstond, vesper, feest, mis, liturgie, officie… de benamingen verschillen, maar het idee is altijd hetzelfde: christenen hebben er behoefte aan samen te bidden en te zingen en te horen wat het Woord van God hun te zeggen heeft. Dus komen ze bijeen. En dan? Wat gebeurt er dan? Wat doen we dan precies? Met die vragen roep je een breed scala aan ervaringen, vormen, teksten, liederen, rituelen en gewoonten op. Dat alles bij elkaar noemt men in het christelijke taalgebruik ‘liturgie’. Nu is ‘liturgie’ een beladen term in de evangelische wereld, waartoe ook ik behoor. ‘Wij’ gebruiken het doorgaans niet in verband met onze eigen bijeenkomsten, maar voor die van anderen. Voor die van de ‘traditionele’ kerken. Daarbij komt ons al snel het beeld voor ogen van een voorspelbare en strakgeordende kerkdienst, waar volgens ons te weinig leven in zit. In plaats van zulke ‘liturgische’ diensten verkiezen wij ‘vrije’ samenkomsten, want we hechten aan een ongedwongen sfeer, een eigentijdse presentatie, ruimte voor variatie. Niemand zal het verschil ontkennen tussen de rooms-katholieke mis en een charismatische meeting, om maar eens twee uitersten te noemen. De ene heet hoogliturgisch, de andere laagliturgisch, maar in feite vormen ze twee varianten van hetzelfde, namelijk liturgie. In de ene kerk gaat het zus, in de andere gaat het zo. Ook in evangelische samenkomsten is er sprake van liturgie, al benoemt men het anders. Een goed alternatief voor de term ‘liturgie’ ben ik niet tegengekomen. Ik stel voor het woord liturgie van zijn negatieve associaties te ontdoen en het ook in verband met ‘onze’ samenkomsten te gebruiken, temeer daar het een bijbelse term is. In de loop der jaren heb ik mogen dienen in uiteenlopende kerkelijke contexten: eerst baptist, toen anglicaans, twee keer in een nieuw opgerichte evangelische gemeente, onderbroken door een predikantschap in de (toen nog) Nederlandse Hervormde Kerk, en sinds 1998 in twee projecten van gemeentestichting binnen de Franse baptistenfederatie. Telkens waren de
9
opmk.uitgevuld.'SamenindeNaam'
26-03-2009
12:24
Pagina 10
liturgie en de dierbare tradities weer anders, maar ik heb ervaren dat in al die verschillende vormen van samenkomst de Heer zijn werk doet en gelovigen opgebouwd kunnen worden – al moet ik erbij zeggen dat sommige vormen daarvoor wel meer ruimte bieden dan andere. Ongetwijfeld spelen mijn eigen voorkeuren hierbij ook mee. Door alle ervaringen ben ik gaandeweg meer doordrongen geraakt van de waarde van de vrijkerkelijke evangelische traditie. Zij kent vele varianten, maar volgt toch in hoofdlijnen eenzelfde theologie, dezelfde basiswaarden. Ik richt me met name op deze kringen. Liturgische tradities en ontwikkelingen in andere kerkelijke stromingen noem ik slechts terzijde, onder verwijzing naar wat anderen daarover hebben geschreven. Dit boek is geschreven met het oog op evangelische gemeenten. Studenten, voorgangers, oudsten en ieder die zich betrokken voelt bij de inhoud en de vorm van de samenkomsten zou ik willen stimuleren stelselmatig na te denken over wat we zoal doen en nalaten in onze diensten. Om in de gemeente vensters te openen naar nieuwe mogelijkheden. Om eraan te werken dat liturgie gaat ‘leven’; zij gaat immers alle gelovigen aan. Dit boek is in tweede instantie bedoeld voor een breder publiek, aangezien het ook relevant is voor wie zich tot andere dwarslagen in de christenheid rekenen. In kerkelijke kringen is nog veel onkunde over de specifieke inslag van de evangelische samenkomst. Onbekend maakt onbemind. Inderdaad, in de meeste publicaties over liturgie komt zij hoogstens zijdelings aan bod, en nemen de auteurs veelal een kritische positie in. Voor de geciteerde bijbelpassages gebruik ik de NBG-vertaling van 1951, ondanks haar tekortkomingen. Slechts hier en daar volg ik de Nieuwe Bijbelvertaling, ik geef dat telkens aan. Ter wille van de leesbaarheid, en omdat deze publicatie niet uitsluitend voor een wetenschappelijk lezerspubliek is bedoeld, heb ik de citaten van Engelstalige en Franstalige auteurs vertaald in het Nederlands. Het laatste hoofdstuk bevat enkele liturgische modellen, bij wijze van voorbeeld. De lezer kan ze letterlijk overnemen dan wel aanpassen naar eigen inzicht. Waarmee maar gezegd is dat dit boek ook is bedoeld om mee aan het werk te gaan. Evert Van de Poll Castelnaudary, Frankrijk – najaar 2008
10