Plantland_Platland omslag1 09-09-09 14:37 Pagina 1
Een spannend en eerlijk boek over de grote levensvragen, van het ontstaan van het leven tot de opstanding van Jezus.
TERUG NAAR
Dit boek bestaat uit een serie verrassend gesprekken tussen een docent en enkele studenten. Daarin komen allerlei thema’s aan de orde: de onvoorstelbare afmetingen van het heelal, de de Bijbel, het probleem van het kwaad enzovoort. De studenten bestoken de leraar met hun vragen. Om duidelijke antwoorden te geven, gaat de docent terug naar het bekende verhaal ‘Flatland’ van Edwin Abott. Deze roman vertelt over een wereld met slechts twee dimensies: Platland. Wanneer zich verschijnselen voordoen die wijzen op een andere dimensie, staat de wereld van de Platlanders op zijn kop. Vanuit deze
TERUG NAAR PLATLAND
wondere wereld van de quarks, de evolutietheorie, wonderen,
PLATLAND ZOEKEN NAAR DE ANTWOORDEN OP GROTE VRAGEN
metafoor zoekt de docent naar een theorie voor alles, die alle vragen met elkaar verbindt.
Eric Middleton is natuurkundige, psycholoog en filosoof. Dr. Arjan Markus is missionair predikant te Utrecht en schreef een proefschrift over de transcedentie van God en de zin van het leven. www.uitgeverijboekencentrum.nl NUR 700/910 ISBN 978 90 239 2392 3
9 7 8 9 0 2 3 9 23 9 2 3
BOEKENCENTRUM
Dit boek is opgedragen aan allen die bereid waren om ‘Platlanders’ te worden, die ons verrijkt hebben met hun verhalen en die me hebben aangemoedigd om dit boek te schrijven.
Terug-naar-Platland_DEF.indd 2
30-09-2009 15:16:59
TERUG NAAR PL AT L A N D Zoeken naar de antwoorden op de grote vragen
ERIC MIDDLETON
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
Terug-naar-Platland_DEF.indd 3
30-09-2009 15:16:59
www.uitgeverijboekencentrum.nl
Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke Deze uitgave is oorspronkelijk verschenen onder de titel The New Flatlanders bij Highland Books, Surrey, UK 2002. Vertaling: Tineke Yürumez-Kroon Met dank aan Martijn Schaafsma en Remko Muis voor hun deskundige en kritische commentaar. ISBN 978 90 239 2392 3 NUR 700/910 © 2009 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Terug-naar-Platland_DEF.indd 4
30-09-2009 15:16:59
Inhoud Zoektocht uit Platland 7 Woord van dank 11 Inleiding 13 1. Het universum en daarbuiten – hoe is het allemaal begonnen? 17 2. Mysterie, modellen en kwantumtheorie 32 3. Quarks, supersnaren en M-branen: een ‘theorie van alles’ voor de eenentwintigste eeuw? 46 4. Wat is de werkelijkheid? 59 5. Het verhaal van Platland 65 6. Het antropische principe 82 7. Evolutie: hoe passen wij in het plaatje? 93 8. Bewustzijn en wat daarna komt 111 9. Wonderen en missies 125 10. Chaos en de verborgen orde 141 11. Maar waarom? Het probleem van het kwaad 154 12. Het uitzicht van hier 169 13. M-theorie in elf dimensies: het spirituele universum 177 Woordenlijst 191 Index 199
Terug-naar-Platland_DEF.indd 5
30-09-2009 15:16:59
Terug-naar-Platland_DEF.indd 6
30-09-2009 15:17:0
Zoektocht uit Platland
O
f je nu gelovig bent of niet, het boek dat hier voor je ligt is een inspirerend boek. Al was het alleen maar omdat je je al lezend begint te verwonderen over de complexiteit en grootsheid van de wereld en het universum waarin wij leven. Voor leken op natuurkundig gebied is misschien niet alles te volgen, dat was in elk geval mijn ervaring. Het duizelt je als je leest over kosmologische ontdekkingen of kwantummechanica, over zwarte gaten en over meerdere dimensies, quarks en supersnaren. Maar je begrijpt genoeg om niet meer als vanzelfsprekend aan te nemen dat er alleen maar dingen bestaan die je even empirisch kunt aantonen. Wij leven in een cultuur waarin de kans bestaat dat onze beleving van de werkelijkheid dichtslibt met vanzelfsprekendheid. In populairwetenschappelijke columns en artikelen zit vaak de suggestie dat we alles wel wetenschappelijk kunnen verklaren en als we het nu nog niet kunnen, dan zal dat nog wel komen. Voor allerlei spraakmakende intellectuelen blijkt de werkelijkheid vooral nog te bestaan uit de materiële, driedimensionale wereld. Dat maakt het leven erg plat. Er is weinig of geen ruimte meer voor ‘meer tussen hemel en aarde’. Sommige filosofen beklagen zich er daarom over dat de wereld z’n betovering heeft verloren. Het is vergelijkbaar met de ontdekking die je doet bij het volwassen worden: dat de wereld niet zo fantasierijk en sprookjesachtig (en misschien ook bedreigend) is als je als kind dacht. Voor een kind is de wereld eindeloos wonderlijk. Maar als je ouder wordt, verdwijnen er samen met Sinterklaas steeds meer dingen waar je je als kind, soms huiverend, over verheugde. De dingen verliezen hun betovering. Zijn we in onze cultuur op een vergelijkbare manier volwassen geworden en verliezen we daarom ook het geloof in ‘meer’, het geloof in God?
Terug-naar-Platland_DEF.indd 7
30-09-2009 15:17:0
8
zoektocht uit platland
Ik denk dat dit boek met zijn zoektocht langs wetenschappelijke ontdekkingen kan helpen om weer iets van de betovering van de wereld terug te vinden. Of in elk geval, om verwondering terug te vinden. Die verwondering is niet hetzelfde als geloof, maar heeft wel een verwantschap met geloven. Wetenschap hoeft geloof niet uit te sluiten, maar kan juist ook een open nieuwsgierigheid aanreiken die lijkt op de zoektocht van het geloof. Dat is nog een reden waarom dit boek inspirerend is. Want gaandeweg wordt wel duidelijk dat wetenschap en geloof elkaar niet hoeven uit te sluiten. Eric Middleton is iemand die uitgaat van allerlei algemeen aanvaarde wetenschappelijke hypothesen. Hij laat zien hoe je overtuigingen uit bijvoorbeeld de fysica, de biologie en de neurologie in verband kunt brengen met christelijke opvattingen over mens, persoonlijkheid, bewustzijn en opstanding uit de dood. Over de vraag of Middletons betoog overtuigend is, kun je van mening verschillen. In elk geval laat hij duidelijk zien dat wetenschap en geloof geen elkaar uitsluitende werelden hoeven te zijn. Middleton behandelt vragen die zeker ook voor gelovigen erg spannend zijn. Hij laat bijvoorbeeld zien hoe volgens hem de wetenschappelijke theorie van evolutie samengaat met wat God in de Bijbel openbaart over de schepping van de wereld en de schepping van de mens. Daarbij gaat hij in op vragen als ‘Moet je Genesis 1 en 2 letterlijk nemen?’ ‘Als letterlijk lezen niet het belangrijkste zou zijn, wat is dan de boodschap van deze tekstgedeelten?’ ‘Wat betekent het in dat geval dat de mens naar Gods beeld geschapen is?’Hij laat zien dat er in de chaos van de wereld een verborgen orde is en dat dat te maken kan hebben met een God die handelt in deze wereld. Maar als die God er is, waarom komt in die orde dan zoveel lijden voor? Misschien is de grootste kracht van dit boek nog wel de manier waarop de auteur zijn ideeën uiteenzet. Als een Socrates legt hij vragenderwijs een zoektocht af met een aantal kritische studenten. De open manier waarop de discussie wordt gevoerd is een verademing na alle verhitte debatten in het Darwinjaar (2009) tussen christenen en atheïsten en tussen gelovige evolutionisten en creationisten. Dit is een voorbeeld dat navolging verdient.
Terug-naar-Platland_DEF.indd 8
30-09-2009 15:17:0
zoektocht uit platland
9
Veel interessanter dan elkaar verketteren is samen een zoektocht beginnen en daarbij de verbeelding gebruiken. Stel nu eens dat er meer is dan je kunt zien en wetenschappelijk kunt aantonen; een werkelijkheid die groter is dan wij en dan onze driedimensionale werkelijkheid. De werkelijkheid van God. Stel dat God contact zou zoeken met ons, hoe zou Hij zich in de beperking van onze dimensies kenbaar kunnen maken? Stel je eens voor dat er een tweedimensionale wereld zou bestaan, Platland, geschapen door een driedimensionaal wezen. Denk je dan eens in dat‌ En zo begint de zoektocht vanuit Platland, een zoektocht waarbij misschien nog niet duidelijk is waar je uitkomt. Een inspirerende reis gewenst! Arjan Markus Utrecht
Terug-naar-Platland_DEF.indd 9
30-09-2009 15:17:0
Terug-naar-Platland_DEF.indd 10
30-09-2009 15:17:0
Woord van dank
I
k ben dank verschuldigd aan allen die bereid waren om ‘Platlanders’ te worden. Het was hun verhaal dat ze me gevraagd hebben op te schrijven, en dat uitwaaierde naar vele anderen. Deze opeenvolgende onderzoekers ontrafelden het mysterie op hun eigen manier, maar het patroon bleek opmerkelijk gelijk voor studenten van alle leeftijden, gevangenen en mensen met mooie titels, jong en oud. De naam ‘Platland’ komt uit een negentiende-eeuwse parabel. Dank ben ik ook verschuldigd aan Isobel Stevenson vanwege haar zorgvuldig redigeren van de tekst. Zeer veel dank ben ik verschuldigd aan St. John’s College, Durham University (waar dominee Dr. David Wilkinson het hoofd van is), voor de niet-aflatende steun en bemoediging al zolang ik lid ben van het wetenschappelijk genootschap aldaar.
Terug-naar-Platland_DEF.indd 11
30-09-2009 15:17:0
Terug-naar-Platland_DEF.indd 12
30-09-2009 15:17:0
Inleiding Het uitzicht vanuit de stenen kring
A
ngus leunde comfortabel achterover tegen de warme steen. ‘Weet je, deze plek heeft iets heel vreemds. Toen ik een keertje hier boven was, begon het te gieten van de regen, maar zodra ik buiten deze stenen cirkel stapte, was het droog. En die grenslijn die daar over het veld loopt – waarom blijft de sneeuw daar niet liggen en waarom staan de schapen er op die manier omheen?’ Melissa knikte. ‘Ik heb gehoord dat paarden en honden hier niet in de buurt komen, tenzij je hen ertoe dwingt.’ Maar Richard was zoals gewoonlijk sceptisch. ‘Hou toch op, zeg. Het is gewoon een stel merkstenen die zijn neergelegd rond een oud graf voor slachtoffers van de pest, of misschien alleen maar een rij stenen op de helling van een heuvel.’ ‘Het moeten meer zijn dan alleen maar stenen,’ zei Ruth. ‘Ze zijn volgens een bepaald patroon gerangschikt. Als je goed kijkt, kun je zelfs iets zien wat lijkt op een soort laan van stenen die leidt naar die bron daar. Waarschijnlijk was dit een soort heiligdom of zo, waar ze offers brachten – misschien wel mensenoffers! Ik ben zo blij dat de wetenschap alles wat met religie te maken heeft, heeft ontzenuwd, zodat we hier nu tenminste kunnen komen zonder het risico te lopen dat onze keel wordt doorgesneden!’ ‘Dus jullie zeggen dat het gewoon stenen zijn waar mensen wat mee gerommeld hebben,’ wierp Melissa tegen. ‘Maar waarom voelen Angus en ik hier dan vreemde dingen? De wetenschap verklaart niet alles. Ik kan niet verklaren hoe mijn ouijabord en mijn tarotkaarten werken, maar ze helpen me echt om beslissingen te nemen.’
Terug-naar-Platland_DEF.indd 13
30-09-2009 15:17:0
14
inleiding
‘Zoals wanneer je een andere neuspiercing moet nemen of je haar weer een andere kleur moet geven,’ plaagde Angus. ‘Dat is niet eerlijk,’ viel Richard hem in de rede. ‘Ze bedoelt meer dan dat. Er gebeuren echt vreemde dingen. Let maar eens op.’ Hij haalde een lang stuk ijzerdraad tevoorschijn dat hij in de vorm van een L had gebogen. ‘Kijk.’ Hij liep langzaam om de cirkel van stenen heen, en hield de hoek van de L losjes vast. De uiteinden van het ijzerdraad gingen omlaag toen hij dichter bij het middelpunt kwam. ‘Je hebt je handen bewogen,’ zei Angus. ‘Nee hoor! Probeer het zelf maar.’ ‘Oké.’ Angus pakte de roede voorzichtig aan en hield hem op dezelfde manier vast als Richard had gedaan en begon door de cirkel te lopen. Plotseling boog het draad omlaag. ‘O, laat mij het ook eens proberen,’ riep Melissa. Zij voelde eveneens hoe de draden bogen toen ze het middelpunt van de cirkel naderde. ‘Het werkt,’ zei ze. ‘Jullie hebben het gezien. Dat is een oeroude kracht, meer dan wetenschap.’ ‘Dat hoeft niet per se,’ zei Richard, die de roede oprolde en weer in zijn zak stopte. ‘Wetenschap is ook een “oeroude kracht”, als je erover nadenkt, en wetenschappers kunnen meten wat we hier gevoeld hebben. Ik heb gehoord dat ze bij de Rollright Stones bij Oxford verschillen in elektromagnetische straling gevonden hebben op bepaalde plekken in de cirkel – hoewel ze nog niet weten waarom. En sommige biologen zeggen dat herten hun gewei gebruiken als wichelroede om water op te sporen. Ik weet niet hoe dit allemaal werkt, maar ik denk dat de wetenschap op een dag wel in staat zal zijn om het te verklaren.’ ‘Heel interessant allemaal,’ zei Angus. ‘Mel en ik zijn geïnteresseerd in al deze oeroude krachten en magische dingen, en jij en Ruth denken dat de wetenschap het allemaal wel zal ontmaskeren. We hebben steeds zulke discussies, maar we komen er nooit echt uit. Ik wou dat we eens diepgaander over die dingen konden doorpraten, niet alleen over stukjes en beetjes zoals we nu steeds doen.’ ‘Ik heb gehoord dat er een man is die Eric heet of zo, en die soms een paar seminars geeft over het soort dingen waar wij het nu over
Terug-naar-Platland_DEF.indd 14
30-09-2009 15:17:0
inleiding
15
gehad hebben. Het gaat over van alles, van veelvoudige dimensies tot wat Mel voelt, het paranormale, supersnaren en relativiteit. Ik zal eens kijken of ik er wat informatie over kan vinden, en of het de moeite waard is om dat met elkaar te gaan doen.’ * * * En zo is onze groep begonnen. Onze eerste bijeenkomst was een brainstormsessie. De studenten stonden wat wantrouwend tegenover me vanwege de grote verzameling boeken over religie in mijn studeerkamer. Ze wilden meepraten over het bepalen van de basisregels voor ons seminar. ‘We willen niet over religie praten,’ benadrukte Richard. ‘Met wetenschap weet je waar je aan toe bent. Je kunt aanraken, zien, meten, visualiseren, testen, feiten hanteren, experimenten herhalen en ideeen gemakkelijk bewijzen. Met religieuze opvattingen kun je nooit iets zeker weten.’ ‘Ja,’ stemde Ruth in, maar Melissa en Angus leken wat te aarzelen. Ze hadden niets met religie, zo legden ze uit, maar ze waren wel geinteresseerd in de spirituele dimensie. Hoe sloot die aan bij Richards visie op de wetenschap? Ik was het met hen eens dat ‘religie’ een woord was dat we moesten vermijden, maar ik opperde dat een van de vragen die we onder de loep zouden kunnen nemen, was of er misschien meer achter de wetenschap zat dan Richard dacht. Ik wees hem erop dat zijn visie op de wetenschap tenslotte nogal gedateerd was, geworteld in de negentiende eeuw, en dat hij zijn manier van denken misschien wel moest updaten. Bovendien, zo voegde ik er aan toe, was Richards aanvaarding van de wetenschap tot op zekere hoogte ook een geloofsuitspraak. De wiskunde die bij de moderne fysica komt kijken is zo verbazingwekkend ingewikkeld, dat we een heleboel van wat wetenschappers zeggen gewoon maar van hen moeten aannemen. Mijn studenten zouden sommige aspecten van de wetenschap zelfs zo raar kunnen vinden dat ze hun ongeloof opzij zouden moeten zetten wanneer ze
Terug-naar-Platland_DEF.indd 15
30-09-2009 15:17:0
16
inleiding
die bespraken. Ze zouden waarschijnlijk moeten overwegen of we iets dergelijks ook zouden zien in relatie tot het type dingen dat we transcendent zouden kunnen noemen, dingen die verder gaan dan het fysieke. In de loop van de brainstormsessie werd ook duidelijk dat de vragen die de studenten wilden bespreken niet puur intellectueel waren. Ze hadden persoonlijke zorgen over zaken als het leven na de dood – was er nog iets anders? Hielden we gewoon op met bestaan? Als we in een ander leven verdergingen, wat maakte dat voor verschil voor ons leven hier en nu? En hoe zat het met het gevoel dat ze soms hadden dat bepaalde dingen ‘moesten gebeuren’ – hoe was dat mogelijk als alles gewoon willekeurig plaatsvond? Langzaam maar zeker omschreef de groep zijn kernpunt als zoeken naar het verstaan van de fysieke realiteit, dat hen zou helpen omgaan met het feit dat hun ervaring van het leven meer omvatte dan alleen het fysieke. De deelnemers wilden dat hun leven meer was dan willekeurige ervaringen van biologisch leven dat toevallig op een duistere planeet was ontstaan, maar ze waren geneigd te denken dat hier de wens de vader was van de gedachte – tenzij de spirituele dimensie op een bepaalde manier realiteit was. We begonnen al snel met onze pogingen om te zoeken naar een werkbare theorie van ‘alles’. In wat hier volgt, zal ik onze discussies niet neerzetten als een dialoog met bepaalde stemmen. In plaats daarvan zal ik de vragen pakken die uit de groep naar voren kwamen en deze gebruiken om vorm te geven aan wat we geleerd hebben in de tijd dat we samenwerkten. Ik heb mijn achtergrond in verschillende takken van wetenschap en mijn geloof in de discussie ingebracht. Zij brachten hun onderzoekende intelligentie mee, en een bereidheid om op zijn minst te overwegen dat er misschien meer tussen hemel en aarde is dan we kunnen zien.
Terug-naar-Platland_DEF.indd 16
30-09-2009 15:17:1