Vele tientallen keren per dag maak je keuzes, niet eens altijd bewust. In onze cultuur vinden we het terecht belangrijk dat je op allerlei gebieden je eigen keuzes kunt maken. Maar daardoor bestaat het risico
Timon Ramaker
Help, ik moet kiezen!
dat je verdwaalt in het keuzelandschap. Hoe vrij ben je eigenlijk nog
Timon Ramaker beschrijft in Vrij om te kiezen hoe wij leven in een keuze-, belevings- en mediacultuur. Vervolgens schetst hij de verrassende betekenis van de bijbelse ethiek voor het maken van keuzes en biedt hij daarbij praktische handvatten. Dit boek is niet alleen interes-
vrij om te kiezen
als je m贸et kiezen?
sant voor studenten, maar voor iedereen die kritisch nadenkt over keuzes maken. Mr.drs. Timon Ramaker (1968) is als docent media-ethiek, filosofie en religie verbonden aan de opleidingen Journalistiek en Communicatie van de Christelijke Hogeschool Ede.
www.uitgeverijboekencentrum.nl www.che.nl
nur 740 isbn 978 90 239 2340 4
Timon Ramaker vrij om te kiezen Keuzes maken in een mediacultuur
9 789023 923404
BcBOvrijomtekiezen.indd 1
13-03-2009 11:32:54
Vrij om te kiezen-binnenwerk:Vrij om te kiezen
26-03-2009
17:15
Pagina 2
De CHE Reeks is een uitgave van de Christelijke Hogeschool Ede in samenwerking met Uitgeverij Boekencentrum. Thema’s staan in relatie tot het christelijk hoger beroepsonderwijs dat op de CHE wordt aangeboden. De auteur is medewerker aan de CHE en presenteert een persoonlijk standpunt. Met deze reeks maakt de CHE als kenniscentrum de aanwezige kennis toegankelijk voor een breed publiek. Christelijke Hogeschool Ede Oude Kerkweg 100, Ede Postadres: Postbus 80 6710 BB Ede 0318 - 696300 www.che.nl Verschenen: Dr. Henk Bakker, Draads en tegendraads. Leren van de puriteinen Jelle Terpstra, Duidelijke ouders. Ouderschap in een verwarrende tijd RenÊ Erwich, Veelkleurig verlangen. Wegen van missionair gemeente-zijn Robert Doornenbal, Ma(i)len over wereldreligies. In gesprek over het evangelie en andersgelovigen
Vrij om te kiezen-binnenwerk:Vrij om te kiezen
26-03-2009
17:15
Vrij om te kiezen Keuzes maken in een mediacultuur Timon Ramaker
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
Pagina 3
Vrij om te kiezen-binnenwerk:Vrij om te kiezen
26-03-2009
17:15
Pagina 4
www.uitgeverijboekencentrum.nl
Ontwerp omslag: Garage Ontwerp binnenwerk: Studio Anton Sinke
ISBN 978 90 239 2340 4 NUR 740 Š 2009 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Vrij om te kiezen-binnenwerk:Vrij om te kiezen
26-03-2009
17:15
Pagina 5
Inhoud Inleiding ......................................................................................................7 DEEL I CULTUURVISIE 1. Help, ik moet kiezen! – over keuzevrijheid en keuzestress...12 2. Hoe kritisch zijn we eigenlijk? – over de cultuur in ons........17 3. De kunst van het kiezen – over het creatieve mensbeeld ......23 DEEL II MORELE VISIE 4. Kiezen als surfen – over vrijheid en grenzen ............................32 5. Mijn weg en Gods weg – over ethiek als levenskunst.............38 6. De weg van de decaloog – over moralisme en avontuur .......43 7. Ethisch intermezzo – over waardevol leven .............................51 8. Binnenstebuiten – over authenticiteit en het echte leven.....58 DEEL III LEVENSVISIE 9. Waarom doe je wat je doet? – over jouw waarden en integriteit ...........................................................................................66 10. Waar draait het om? – over de kunst van goede keuzes maken...................................................................................................74 Besluit ........................................................................................................80 BIJLAGE: KEUZES MAKEN IN EEN MEDIACULTUUR Inleiding ....................................................................................................82 Tien woorden voor nu...........................................................................84 Tien woorden voor de mediacultuur ..............................................110 Gebruikte literatuur ............................................................................112
Vrij om te kiezen-binnenwerk:Vrij om te kiezen
26-03-2009
17:15
Pagina 7
7
Inleiding Waarom doe je wat je doet? ‘Nou gewoon, omdat ik dat leuk vind’, zeg je misschien. Maar waarom vind je het leuk? Wat is nu de reden waarom je voor iets kiest, iets leuk of belangrijk vindt? Wat vind jij belangrijk? Als je jezelf en andere mensen serieus wilt nemen (= respecteren) kun je niet om waaromvragen heen. Het gaat hier niet om intellectuele of filosofische spelletjes, maar om een heel praktische vraag bij studie- en beroepskeuze, in de winkel en in de politiek, als sporter en ook als professional. Als professional? Professionaliteit gaat toch over objectiviteit en standaarden, en toch zeker niet over zo’n softe vraag? Toch wel. Misschien is de vraag ‘Wie ben ik?’ wel de belangrijkste vraag als je een professional wilt zijn. Als je bijvoorbeeld als journalist echt objectief wilt zijn, zul je moeten weten wie je zelf bent en waar je voor staat.1 Pas dan ben je in staat om evenwichtige beoordelingen te maken en jouw keuzes te verantwoorden. In je werk, maar natuurlijk ook daarbuiten. Er is een tweede vraag die je jezelf kunt stellen als je goede keuzes wilt maken: ‘In wat voor leefwereld leef ik?’ Dat is een vraag naar de cultuur waarin je leeft. Jouw keuzes zijn zoals bij iedereen mede gevormd door wat mensen om jou heen normaal vinden. Maar heb je er zelf voor gekozen? Wil je dat wel? Pas als je herkent hoe je cultuur eruitziet, kun je kritische keuzes maken en daarmee je weg gaan.
1
Vgl. Deuze 2004: 118-119 over het vergroten van je professionele beslissingsruimte (‘agency’).
Vrij om te kiezen-binnenwerk:Vrij om te kiezen
26-03-2009
17:15
Pagina 8
8 VRIJ OM TE KIEZEN
Keuzecultuur Keuzes komen niet uit de lucht vallen, maar hangen samen met veel aspecten. Je keuzes worden beïnvloed door je cultuurvisie (hoofdstuk 1-3), je morele visie (hoofdstuk 4-8) en je levensvisie (hoofdstuk 9-10). Hoofdstuk 1 schetst onze cultuur als keuzecultuur. Er komt enorm veel op ons af aan mogelijkheden en informatie. Keuzevrijheid is een groot goed, maar waar kies je voor in een samenleving van duizend-en-een opties? Het aantal keuzes dat je moet maken en het aantal opties waar je uit kunt kiezen, kan benauwen. In hoofdstuk 2 probeer ik de cultuur breder in vizier te krijgen en wijs ik op de rol van beleving en media. Hoe vrij zijn we eigenlijk? Hoofdstuk 3 schetst drie stijlen van kiezen die samenhangen met verschillende waardeoriëntaties in onze cultuur.
Het goede leven Wat moet ik kiezen? Jouw keuzes zullen te maken hebben met wat jij belangrijk, waardevol, goed vindt. De hoofdstukken 4 tot en met 8 gaan over je morele visie. Ethiek heeft tegenwoordig een groot imagoprobleem en dat snap ik ook wel. Ik vond het in mijn studie filosofie het saaiste vak. In dit boekje hoop ik te laten zien waarom ethiek vaak saai is geworden, en tegelijk waarom het eigenlijk ongelooflijk spannend en gewoonweg erg praktisch is. Het gaat over ‘het goede leven’ (een ethische vakterm) en wie wil dat nou niet? De afgelopen jaren is er een enorme belangstelling gekomen voor wat we levenskunst noemen. Ik geloof dat een goede ethiek levenskunst biedt; ethiek gaat over het leven zelf. Veel wetenschappelijke ethiek is sterk procedureel geworden. In dit boekje benader ik de ethiek inhoudelijk: ik ben op zoek naar een inhoudelijke kijk op het goede leven en laat mij daarbij inspireren door de morele visie van de Bijbel. In hoofdstuk 4 ga ik verder waar hoofdstuk 3 eindigde en schets ik de christelijke visie op de mens en op vrijheid. Hoofdstuk 5 biedt het kader voor een bijbelse ethiek: ethiek is
Vrij om te kiezen-binnenwerk:Vrij om te kiezen
INLEIDING
26-03-2009
17:15
Pagina 9
9
dynamisch en gaat over het echte leven. In de christelijke traditie speelt de decaloog een belangrijke rol (zij het niet de belangrijkste!) en dus ook bij het maken van keuzes. Tegelijkertijd zijn de tien geboden niet zo populair en doemt het beeld op van ‘het opgeheven vingertje’. In hoofdstuk 6 laat ik zien dat dit karikatuurbeeld niets met de morele visie van de Bijbel te maken heeft. Goede ethiek maakt juist vrij om te kiezen! Hoofdstuk 7 laat aan de hand van ethische theorie zien dat ethiek veel meer is dan regeltjes en hoofdstuk 8 past dat toe op de decaloog. In de laatste twee hoofdstukken kom ik terug op de centrale vraag: waar ga jij voor? Wat vind jij de moeite waard? Dat is een belangrijke vraag omdat die je praktisch helpt bij het maken van keuzes. Hoe kun je authentiek en integer leven? Hoofdstuk 9 biedt een model dat je stimuleert om gefocust te leven. Keuzes maken en reflectie daarop is uiteraard niet alleen een rationeel proces, maar omvat alles wat we zijn. Daarom kijk ik ook naar de rol van spiritualiteit. In hoofdstuk 10 werk ik aan de hand van het in hoofdstuk 3 en 4 geschetste mensbeeld drie praktische punten uit die je kunnen helpen bij de kunst om goede keuzes te maken.
Media In de bijlage van dit boekje zoek ik de relevantie van de decaloog voor onze cultuur die ik eerder typeerde als keuzecultuur, belevingscultuur en mediacultuur. Ik doe dat vanuit de morele visie die in hoofdstuk 4 tot en met 8 is geschetst. Ik richt me in de toepassing van de decaloog vooral op onze omgang met communicatiemedia. Dat doorbreekt gelijk het vooroordeel dat ethiek zich vooral met leven en dood bezighoudt (abortus, euthanasie, embryonaal onderzoek et cetera). Ethiek raakt alles, dus waarom niet kijken naar dat verschijnsel dat zo blikbepalend is voor je leefwereld? Wij hebben allemaal dagelijks te maken met media: boeken, kranten, tijdschriften, teletekst, televisie, radio, internet, mobiele telefoons enzovoort. Het gaat in dit boekje niet alleen om onze consumptie
Vrij om te kiezen-binnenwerk:Vrij om te kiezen
26-03-2009
17:15
Pagina 10
10 V R I J O M T E K I E Z E N
van media, maar ook om onze productie daarvan. Met het enorm toenemende aantal weblogs zijn we naast consument bijna allemaal ook producerende mediagebruikers geworden. In de bespreking hoop ik te laten zien hoe verrassend spannend en relevant de decaloog is!
Kritische keuzes Dit boekje is vooral geschreven voor startende studenten, maar het is interessant voor iedereen die kritisch wil nadenken over zijn of haar (media)keuzes en levensweg. Omdat voetnoten gebruikelijk zijn in veel teksten die studenten moeten lezen, heb ik geen moeite gedaan om daarvan af te zien. Sterker nog: ik vind voetnoten essentieel omdat zij op de bladspiegel al aangeven dat teksten niet op zich staan, maar relaties hebben met andere teksten. Dit besef is een onderdeel van de hbo- en wo-vorming. Het heeft te maken met verantwoording, transparantie en kritische zin. Ik houd de verwijzingen kort en je kunt ze zonder problemen overslaan. De bijbelfragmenten komen uit De Nieuwe Bijbelvertaling (2004), die ik tekstueel volg, met uitzondering van de naam van God die ik om later uit te leggen redenen onvertaald laat.2 Tenslotte: reacties zijn van harte welkom (tramaker@che.nl)! Timon Ramaker, Harderwijk/Ede
2
Ik volg de NBV ook in het hoofdlettergebruik.