Wandelen langs heilige plaatsen Dagtochten naar bedevaartsoorden in Nederland
Meinema | Averbode
Wandelen langs heilige plaatsen Dagtochten naar bedevaartsoorden in Nederland Marijke Nijboer, Peter Louwerse en Anton Sinke Met een voorwoord van Marinus van den Berg
Meinema | Averbode
Tekst en fotografie: Marijke Nijboer: tekst Zenderen en Smakt; fotografie Zenderen Gerben Louwerse: fotografie Zegge en Thorn Peter Louwerse: tekst Elshout, Heiloo, Zegge en Thorn; fotografie Zegge Anton Sinke: tekst Brielle, Oirschot, Olburgen en Kapellebrug; fotografie Brielle, Elshout, Oirschot, Heiloo, Olburgen, Zegge, Thorn, Kapellebrug en Smakt
Boekverzorging: Studio Anton Sinke Fotografie omslag: Anton Sinke
ISBN: 978 90 211 4189 3 (Nederland) ISBN: 978 90 317 2585 4 (België) NUR 502 D/2008/39/14 © 2008 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud 7
Voorwoord, Marinus van den Berg
9
Hoe gebruikt u dit wandelboek
13
Brielle - Martelaren van Gorcum
14 km
33
Elshout - O.L. Vrouwe van Elshout
16 km
53
Oirschot - Heilige Eik
14 km
73
Heiloo - O.L. Vrouwe ter Nood
16 km
93
Olburgen - Dorothea Visser
17 km
111 Zegge - O.L. Vrouw van de Zeg
18 km
129 Thorn - O.L. Vrouw onder de Linden
18 km
149 Kapellebrug - O.L. Vrouw ter Eecken
16 km
169 Zenderen - Albertus van Trapani
12 km
189 Smakt - Sint Josef en Heilige Maria
14 km
208 Verantwoording
5
Wie wandelt, beleeft intenser Marinus van den Berg
Twintig jaar geleden kwam ik in een nieuwe levensfase en ontdekte ik het wandelen. Na een moeilijke periode hielp het wandelen me om weer opnieuw op weg te gaan. Wandelen hielp me bij het zoeken naar rust. En ook nu nog: het tempo doet me deugd. Ik loop mezelf minder voorbij, ik ontmoet mezelf meer. Als ik thuis kom ben ik helemaal opgefrist. Het gaat me er niet om in recordtijd ergens naartoe te lopen, het gaat me vooral om het onderweg zijn. Wandelen biedt me tijd om te kijken, te denken, te luisteren en te genieten. Ik kom ervan op verhaal en ik kom ook met verhalen terug. De weg zelf is bovendien al een inspiratie. Ze is vol symbolen. Ze doet me stilstaan bij mijn eigen levensweg. Ik maak veel gebruik van wandelroutes die door anderen zijn uitgezet. Het is fantastisch dat er steeds meer mensen zijn die dit doen. Ze brengen je op wegen waar je anders niet zou komen. Je ontdekt hoeveel verrassende plekken er in dit land van de razende snelwegen en stilstaande ďŹ les nog zijn. Het jaar 2008 staat in het teken van het religieus erfgoed. Ons land kent heel wat kapelletjes, kruizen en andere plekken die door een bepaalde gebeurtenis een religieuze betekenis kregen en die mensen trekken. In dit boekje vindt u tien wandelingen langs zulke plekken. De bedevaartsplaatsen maken nieuwsgierig: waarom ligt hier een pelgrimsoord, wie hebben het initiatief genomen, wat is het verhaal erachter? Hier krijgt
7
u niet alleen een routebeschrijving, maar is ook veel plaats ingeruimd voor die verhalen. Andere ingrediÍnten zijn de natuur waar u doorheen loopt en inkijkjes in de geschiedenis van de betreende streek. Wandelen doe je niet zozeer als tijdverdrijf of om tijd te doden, maar om de gegeven tijd intenser te beleven. Hopelijk voegen de verhalen in dit boek en het aandoen van deze bedevaartplaatsen op een verrassende wijze iets toe aan uw wandeling.
Marinus van den Berg is auteur, en geestelijk verzorger/pastor bij Laurens-Antonius-IJsselmonde in Rotterdam. Hij is tevens een verwoed wandelaar.
8
Hoe gebruikt u dit wandelboek?
In de inhoudsopgave vindt u het doel van de wandeling en het aantal kilometers. Zo kunt u uw bestemming kiezen. De tochten zijn zo uitgezet dat ook de ongeoefende wandelaar ermee uit de voeten kan. De hoofdstukken zelf vallen in diverse delen uiteen: een korte introductie, een uitleg van wat er onderweg te zien is, een routebeschrijving en een klein feitenblokje. Ter voorbereiding op een wandeling is het raadzaam om vast te lezen wat u onderweg te zien krijgt. U heeft dan een goed beeld van uw tocht en het maakt het gemakkelijker om dingen van betekenis op de route te herkennen. Uiteraard staat in elk hoofdstuk het bedevaartsoord centraal, met aandacht voor religieuze en cultuurhistorische achtergronden en met foto’s. Daarnaast is er ook aandacht voor andere dingen die u passeert. We beschrijven natuurgebieden, vertellen over dieren en planten, over historische binnensteden en kloosters, sluizen en waterplassen en al het overige dat ons interessant leek. In de routebeschrijving, aan het eind van ieder hoofdstuk afgedrukt tegen een groene achtergrond, ziet u hoe de pelgrimstocht loopt. In een aantal gevallen keert u aan het eind terug bij het beginpunt. Meestal is dat echter niet zo. In die gevallen geven wij aan hoe u met het openbaar vervoer naar uw startpunt kunt terugreizen. Alle tochten zijn geschikt voor automobilisten Ên gebruikers van openbaar vervoer. In het feitenblokje vindt u de overige praktische tips:
9
waar is er horeca onderweg? Wat zijn de openingstijden van het heiligdom? Hoe zit het met het openbaar vervoer? Bij het maken van dit boekje stonden bij ons twee dingen voorop: ontspanning en bezinning. Tijdens het uitzetten van de wandelingen en het schrijven van de hoofdstukken hebben wij genoten van de mooie natuur, de prachtige kerken en kapelletjes, culturele en historische bezienswaardigheden en ontmoetingen met bijzondere mensen. Zij vertelden ons verhalen over de heiligdommen die wij bezochten, en de betekenis die deze plaatsen voor hen hebben. Ook werden we getroen door de rust die uitging van de bezochte plaatsen en de wandeling daar naar toe. Wij hebben voor het selecteren en beschrijven van de historie en betekenis van de pelgrimsoorden gebruik gemaakt van de website van het Meertens Instituut (www.meertens.knaw.nl/bedevaart). Op deze site staat een schat aan informatie over oude en nieuwe bedevaartsoorden in Nederland. Voorzien van de informatie in dit boek kunt u zorgeloos aan uw pelgrimstocht beginnen. Wij wensen u veel wandelplezier.
Peter Louwerse, Marijke Nijboer, Anton Sinke oktober 2007
PS. Mocht u naar aanleiding van een tocht een opmerking hebben, dan kunt u deze mailen naar:
10
De Martelaren van Gorcum Langs de wateren naar Brielle
Wandelend van Geervliet naar Brielle worden we een aantal malen geconfronteerd met de troebele jaren vlak voor 1600. Waarin een succesvol notaris en priester uit Heenvliet door de Spaanse Inquisitie jarenlang langs diverse gevangenissen werd gesleept vanwege zijn ketterse ideeën, om uiteindelijk veroordeeld te worden tot de brandstapel. En waarin negentien priesters, tegen het uitdrukkelijke bevel van Willem van Oranje in, door de geuzen opgehangen werden in een turfschuur. Ondertussen lopen we over een aantal dijken en door oude dorpskernen min of meer langs het Brielse Meer, hoewel dat niet overal zo heet. Ons eindpunt is de Bedevaartskerk in Brielle, gedenkplaats van de ‘Martelaren van Gorcum’.
Geervliet We starten onze tocht in Geervliet, een plaats waar al in de twaalfde eeuw tol werd geheven. Het plaatsje lag in die tijd direct aan de Bernisse, een brede strook water die Voorne scheidde van Putten, op de handelsroute tussen Zeeland en Holland. In 1381 kreeg het plaatsje zelfs stadsrechten en werd er een ommuring gebouwd met wel vier torens. Die ommuring had trouwens meer het formaat van een flinke tuinmuur. Door inpoldering en verlanding kwam het plaatsje steeds verder van het water te liggen en de schepen zochten andere routes. In 1602 was de Bernisse zo smal geworden dat het veer tussen Geervliet en Heenvliet werd vervangen door
Geervliet gezien vanaf de Bernisse.
13
Dorpsplein en kerk.
Langs de toldijk.
een brug. In de stad ontstonden onder andere aan de Kerkstraat, ‘stadsboerderijen’ met een woonhuis aan de straatzijde en schuren daarachter. De zestiende-eeuwse kerk van Geervliet was oorspronkelijk gewijd aan de maagd Maria, maar werd direct na 1572 in beslag genomen door de protestanten. Het stratenplan van Geervliet is sinds de Middeleeuwen ongewijzigd en is dan ook sinds 1975 beschermd stadsgezicht. Op de Kaaistraat zien we het voormalige gasthuis uit 1346, later
De Bernisse.
14
‘opgewaardeerd’ tot stadhuis waarvoor een pontificale trap met bordes werd gebouwd. Langs het voormalige havenkanaal komen we bij de brug over de Bernisse en daarna in Heenvliet.
Drie Andreaskruisen.
Heenvliet Tussen een soort toegangspalen door komen we op het marktplein. Wie dacht dat alleen Amsterdam als wapen drie Andreaskruisen heeft, moet nog maar eens naar die linker paal kijken. Ook hier drie dergelijke kruisen, alleen niet recht onder elkaar. Op de andere paal is golvend water te zien. Beide symbolen komen terug in de huidige vlag van de gemeente Bernisse. De Markt van Heenvliet is op Tweede Pinksterdag het toneel van de paardenmarkt. Deze wordt al gehouden sinds 1469,
De Markt van Heenvliet.
toen Heenvliet stadsrechten kreeg. Als u niet te vroeg bent, treft u mogelijk het terras op de markt open aan. Heenvliet is in het bezit van een van de oudste donjons van Nederland, gebouwd omstreeks 1100. Deze versterkte toren speelde al geen rol meer tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Wel werd het plaatsje geteisterd door rondzwervende geuzen die onderhouden moesten worden en zorgden voor veel overlast. Enige jaren voordat de Martelaren van Gorcum omkwamen, in 1557, werd de
pastoor van Heenvliet (tevens notaris in Brielle), Angelus Merula, door de Inquisitie opgepakt en veroordeeld tot de brandstapel vanwege zijn ‘ketterse’ overtuiging. Hij werd gevangen gezet in de donjon. Bij het bestijgen van de brandstapel in Bergen (België) overleed hij aan een hartaanval. Met zijn vermogen werd een weeshuis gesticht in Brielle. Een raam in de Catharijnekerk in Brielle houdt zijn gedachtenis in ere. Als we aan de overkant van de Markt de Welleweg op lopen, dan komen we bij de ingang van het park annex beeldentuin van de ruïne ‘Ravesteyn’, volgens de inwoners van Heenvliet ‘het best bewaarde geheim van Voorne-Putten’. De schitterende beeldentuin is in de zomermaanden regelmatig open voor het publiek. Voor openingstijden: www.beeldentuinravesteyn.nl.
Boven: glazen sculptuur in de beeldentuin. Links: Gevelsteen in het weeshuis in Brielle.
Donjon van Heenvliet.
17
Lopend over de markt hoor ik plotsklaps vragen of ik op bedevaartstocht ben... Vanwaar die vraag? Het aantal wandelaars op een vroege morgen, voorzien van kaart en camera, is niet groot in Heenvliet en het toeval wil
Markt met paard.
Pinautomaat in stijl.
dat een week eerder een ďŹ etser op weg naar Santiago de Compostella de Bedevaartskerk in Brielle wilde aandoen. De bewoners vinden eigenlijk wel dat ik een (Jacobs)schelp moet dragen.
Op weg naar de dijk passeren we een van de mooiste pinautomaat-huisjes van Nederland. Even verderop in een bocht van de dijk staat een monumentale boerderij met zwarte schuur. Altijd gedacht dat dit type boerderij typisch Zeeuws is; hieruit blijkt maar weer dat de Zuid-Hollandse eilanden ook bouwkundig Zeeuwse invloeden kennen.
Monumentale boerderij met zwarte schuur.
Wie een eindje verder de dijk oploopt, ontwaart de plaatselijke visstek. Aan de sporen is te zien dat de visliefhebbers regelmatig met auto en al de dijk oversteken. Een deel van de route naar Zwartewaal kunnen we over de onverharde dijk lopen. In het voorjaar zijn hier enorme velden boterbloemen en we-
19