Verdreven christenen in Noord-Irak
€ 5,95
Jezus een mythe?
De Maaltijd
Mag het Avondmaal weer wat minder vrijblijvend? Lichaam van Christus of leeftocht voor onderweg?
Jaargang 64 – Nummer 3 – maart 2015
opiniërend magazine voor protestants Nederland
Daoud Nassar: ‘geen vijanden zijn’
In dit nummer
Avondmaal: vieren tussen vrees en vertrouwen
Daoud Nassar: weigeren vijanden te zijn
14
6
32
Kinderen van Adam: preken over de zondeval
En verder ‘Vertel het alsof je er zelf bij was’ 10 ‘U nodigt mij aan tafel’ 11 Wat beleven wij aan de Maaltijd? 12 Meer Avondmaal! 26 Dood doet leven – Column 28 De mythe dat Hij niet bestaan heeft 34 Historiciteit is onbelangrijk 36
Rubrieken: Selectie 4 Redactioneel 5 Cartoon 9 Outline: Breukelman 16 Boeken 18 Column: Rollator 19 De Bijbel verstaan: Tip voor je profiel 24 Zinspelers 29 Cursus: Wall of wonder 30 Kerk anders: Schipholwake 31 Predikanten 37 Agenda 38 maart 2015
20
Christenen in Noord-Irak voelen zich vergeten 3
Redactie
Redactioneel
voorzitter: Ds. T. Dijkstra-Algra - Houten leden: Ds. C. van den Berg - Gouda Dr. A.R. van der Deijl - Hoofddorp Ds. J.G. van Iersel-Veenhof - Wateringen Dr. A. Markus - Rotterdam Ds. J.T. van der Wolf - Voorburg
Eindredactie
Drs. Dick Vos assistentie: Drs. Albertina Hoogenboom
Basisvormgeving
Ruparo (Ivo Sikkema), www.ruparo.nl
De Maaltijd
Lay-out
Pieter van Schouwenburg
Uitgave van
Boekencentrum Uitgevers ISSN 0165-2443
Drukwerk
BDU-Barneveld
Advertenties
Adtel, Willem Swart Hofakkers 55, 9468 ED ANNEN telefoon (0592) 27 34 51 mobiel 06 - 432 56 919 e-mail swart@adtel.nl Advertenties dienen uiterlijk 14 dagen vóór verschijnen in ons bezit te zijn. © Overname van artikelen is uitsluitend toegestaan met bronvermelding. Voor overname cartoons Bert Kuipers dient contact te worden opgenomen. Woord & Dienst is ook in braille en in gesproken vorm op Daisy CD-rom verkrijgbaar bij de CBB, Postbus 131, 3850 AC Ermelo. Informatie: tel. (0341) 56 54 99.
Prijzen
Winkelprijs: ¤ 5,95 Losse nummers via www.woordendienst.nl: ¤ 7,94 (incl. porto)
Abonnement
Voor Nederland: ¤ 47,- (acceptgiro) / ¤ 46,(machtiging) per jaar. Studenten: ¤ 36,- (acceptgiro) / ¤ 35,- (machtiging) per jaar. Overige landen: ¤ 59,- per jaar. Per zeepost: IBAN: NL84 DEUT 0430 0095 77; BIC: DEUTNL2N Voor abonnementen en/of opmerkingen over de bezorging: telefoon (079) 362 86 28 (tussen 8.30 en 12.30 uur). E-mail: abonnementen@boekencentrum.nl Een abonnement op dit tijdschrift kan elk gewenst moment ingaan. Na het eerste jaar wordt het abonnement automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd met een opzegtermijn van een maand. Opzeggingen kunnen te allen tijde worden gedaan, schriftelijk, per e-mail of telefonisch. Als moment van opzeggen wordt beschouwd het moment waarop de opzegging de abonnementenadministratie heeft bereikt. Tijdige opzegging van een abonnement waarbij aangegeven is per wanneer het abonnement moet stoppen, voorkomt stilzwijgende voortzetting van het abonnement en leidt niet tot tussentijdse beëindiging. Adreswijzigingen graag vier weken van tevoren, onder vermelding van het OUDE en nieuwe adres.
Een ongemakkelijk aanhangsel van de eredienst voor de een, voor de ander een hoogtepunt waarin het hele geloof culmineert: het avondmaal. De verschillende benamingen die er gangbaar voor zijn – inclusief al dan niet het gebruik van hoofdletters – geven het misschien al aan: van Heilig Avondmaal tot eucharistie en van de Maaltijd des Heren tot de dienst van de tafel. Van serieus plechtstatig tot ongedwongen vrijmoedig – de woorden, de liederen en de verdere vormgeving daaraan aangepast. Niet voor niets kozen we dit thema voor in de veertigdagentijd, opgaand naar Pasen. Accentueren we op Witte Donderdag de gedachtenis aan het laatste avondmaal van Jezus met zijn leerlingen, met Pasen – ter afsluiting van paaswake of op zondagochtend – mag de blijdschap overheersen. Het brood dat gebroken werd, bleek een gave ten leven waaraan we ons als christelijke gemeenschap mogen laven – vrede voor ons, totdat Hij komt! Deze editie van W&D hoopt bij te dragen aan de bezinning die traditioneel voorafgaat aan hét feest van de kerk, maar ook meer in het algemeen aan bezinning op een van onze sacramenten.
Vergeving Onlangs kwam de glossy Jezus! uit. Daarover kan veel gezegd worden, maar als ik arts was, zou ik ‘m in mijn wachtkamer leggen en als ik predikant was zou ik ‘m gaan lezen met de oudere jeugd. Waar vind je bijvoorbeeld in minder dan tweehonderd woorden per godsdienst hoe tegen het christendom aangekeken wordt? Ik haal de glossy echter aan in dit verband, omdat ik er een van de meest originele en indrukwekkende verbeeldingen van vergeving in tegenkwam. Twee maagdelijk witte pagina’s met ergens onderin alleen ‘#ditisvergeving’. Alles weg, alles schoon – in z’n verbijsterende eenvoud en in het overtreden van alle gangbare tijdschriftwetten, een ongeëvenaarde uitleg van een grensverleggend gebeuren dat uiteindelijk inderdaad onbeschrijfelijk is. Tussen de schappen van de supermarkt beleefde ik een waar paasmoment.
Kerk anders Met ingang van dit nummer nemen we afscheid van onze rubriek Kinderwerk. Hoe belangrijk ook, als redactie hadden we de indruk dat we in herhaling vielen; tijd voor iets nieuws. We kozen voor wat oneerbiedig ‘alternatieve vieringen’ genoemd zou kunnen worden: Kerk anders. Wat voor liturgische vormen zijn her en der ontwikkeld voor welk type diensten? Het landschap moet divers zijn en voorbeelden van elders kunnen altijd inspireren. Uiteraard zijn tips over bijzondere kerkelijke samenkomsten welkom via woordendienst@boekencentrum.nl. Aansluitend bij de tijd van het jaar, starten we met een zogeheten ‘Schipholwake’. Een protestviering bij het detentiecentrum Schiphol, zoals plaatsvond op Aswoensdag. Dick Vos Omslagfoto: iStock
Redactie & administratie:
Goudstraat 50, 2718 RC Zoetermeer Postbus 29, 2700 AA Zoetermeer tel. (079) 363 31 75 / fax (079) 361 54 89 E-mail: woordendienst@boekencentrum.nl www.woordendienst.nl
maart 2015
5
Blikvanger
Foto : PA X voor Vrede
Daoud Nassar: ‘Mogen we niet óp de grond bouwen? Dan bouwen we onder de grond’
De andere wang Daoud Nassar heeft van zijn land – naast het boerenbedrijf dat het is – een ontmoetingsplek gemaakt voor joden, christenen en moslims. Inmiddels komen er ook bezoekers uit het buitenland: toeristen, vrijwilligers, stagiaires. De ‘Tent of Nations’ floreert. Margot C. Berends
‘
W
ij weigeren vijanden te
zijn’, dat is het motto van Daoud Nassar (1970) en de zijnen. Hij en zijn familie zijn Palestijnse christenen. Ze hebben een boerenbedrijf ten zuidwesten van Bethlehem en beschikken over eigendomsbewijzen van hun grond, die teruggaan tot de Ottomaanse tijd.
Ontmoediging Al jaren staat de familie onder grote druk om het land te verkopen aan de staat Israël. Het land zou dan gaan horen bij een ring van illegale nederzettingen rondom Bethlehem. Daarnaast probeert de staat Israël de Nassars soms met geweld van hun land te krijgen, zoals in mei 2014. Toen werden wijnstokken, abrikoos- en appelbomen verwoest. Ook probeert Israël hen te verdrijven door een ontmoedigingsbeleid: er is geen water, geen elektriciteit en Daoud Nassar heeft geen toestemming om op zijn grond te bouwen. Maar verkopen en weggaan van hun land, is geen optie voor de familie Nassar. Blijven en niets doen, willen ze ook niet. Net zo min als gewelddadig verzet plegen. De Nassars gooien het over een andere boeg. Daoud Nassar vertelt erover: “We geven niet op en we willen niet op een negatieve maart 2015
manier eindigen. Daarom hebben we voor een positieve wijze van verzet gekozen. Sluit de staat het water en de elektriciteit af ? Dan verzamelen we regenwater en regelen we stroom uit zonne-energie. Mogen we niet op de grond bouwen? Dan bouwen we onder de grond. We hebben onze kelders gerenoveerd. Eén ruimte is ingericht als kapel.”
Cirkels doorbreken “We zijn begonnen met de Tent of Nations omdat het ons helpt met de situatie te leren omgaan – om frustraties te kanaliseren, om te investeren in een constructieve weg. En om hoop te brengen aan bezoekers die kunnen zien dat je iets kunt doen in een moeilijke situatie – ook al is het klein. Je kunt in een cirkel blijven zitten, maar je moet daar uitspringen en het vanuit een ander perspectief zien. Overal een uitdaging van maken. Mensen horen alleen maar het slechte nieuws, wat ook wel de realiteit is: de aanvallen, de bommen, de moorden. Wij willen laten horen dat er een andere kant van het verhaal is. We willen niet negativiteit met negativiteit vergelden, maar met positiviteit; haat met liefde. Je moet wel in beweging komen. Je kunt zitten en bidden
en hopen dat alles morgen oké is, maar gebed vraagt ook om actie. Ook Israëli’s komen naar onze boerderij. Ze zijn verrast en vragen: ‘Waarom handelen jullie op deze manier?’ Die gesprekken blijven wel moeilijk. We praten niet alleen over vrede zonder het ook over het onrecht te hebben dat hier gaande is. Maar een brug bouwen, kan wel. We openen een nieuw perspectief. Zij verwachten dat we
‘De gesprekken met Israëli’s blijven moeilijk’ zo handelen vanuit veiligheidsoverwegingen, maar ze merken dat we dit doen omdat we ze niet als vijand willen zien. We dwingen ze om opnieuw na te denken, om hiervan te leren. Ze zien dat wij mensen zijn, levende wezens, met ogen.”
Iedereen bang Nassar vertelt hoe hij een angstaanjagende ontmoeting met Israëlische soldaten omboog naar iets positiefs: “Ik reed rond middernacht met mijn drie slapende kinderen naar Bethlehem. Opeens sprongen
7
De Maaltijd
Meer avondmaal! Het delen van brood en wijn is in de praktijk vaak een nogal ‘plechtstatig’ gebeuren. Vaker vieren kan het gevoel van verbondenheid met elkaar en met Christus bevorderen. Hester Smits
O
p een zondag
woon ik een Anglicaanse kerkdienst bij in St James’s Church Piccadilly, hartje Londen. Als we binnenkomen, hap ik naar adem vanwege de wierookdampen. Als de dampen een beetje opgetrokken zijn en ik een plaats heb gevonden, zie ik een bont gezelschap om mij heen: zwervers, toeristen, Engelse dames, een boomlange travestiet, twee mannen met een hond, een pikzwarte man met een tropenhelm. Ik moet oppassen dat ik niet met open mond iedereen aangaap. Wauw, is dit kerk? Zo kleurrijk en divers? Kan dat ook?
Mystieke ervaring Achter de avondmaalstafel staat een dikkige pastor in een grote beige toga. Een vrouw met bril en korte blonde haren. Haar toga is groot, haar blik is vriendelijk – bijna blij. Na een prachtige preek nodigt ze ons uit om samen het avondmaal te vieren. Geen inleiding over wat we precies gaan doen en wie wel en wie niet mee mag vieren; deze uitnodiging geldt iedereen. Er wordt een rommelige kring gemaakt. We staan om de tafel heen, in een paar kringen dik. De pastor houdt de hostie boven haar hoofd
Het sacrament was opeens persoonlijk geworden en ze kijkt naar ons: mensen die elkaar anders nooit tegen zullen komen, mensen uit allerlei milieus. Mensen uit allerlei landen maar toch één, verenigd rond brood en wijn. De pastor breekt en zegt dat zij breekt voor de eenheid van geloof in deze wereld, voor mensen die geknecht worden en arm zijn, voor de gebrokenheid die mensen
26
in hun leven ervaren. Ik voel dat zij de hostie ook breekt voor mij. Het sacrament is opeens persoonlijk geworden. Een mystieke ervaring van één zijn met Christus. Ik kijk om mij heen en zie een jong meisje huilen. Ze houdt haar gezicht wat naar beneden, maar ik snap hoe het haar raakt. Christus’ roep om eenwording in deze fragmentarische wereld, zijn roep om recht en vrede voor de wereld en mijzelf, werd daar samengebald in dat ene moment: brood en wijn op die zondag in St James’s Piccadilly was zalf op mijn ziel.
Gebrokenheid Wat mij ook trof, was dat de pastor in de kring ging staan; tussen de mensen, weg achter de tafel. En ze was niet bang. Tussen ons in werden haar woorden van welkom concreet: ‘wij vieren hier vandaag, wij zijn vandaag – zoals wij hier samen zijn – Zijn gemeente, verbonden met Hem en met elkaar’. Niet de welkomstwoorden zoals je die ook weleens hoort: ‘van harte welkom aan onze eigen gemeente, en ook aan onze gasten’ – wij en zij. Met in je achterhoofd: wie hoort hier wel en wie hoort hier niet? En wie mag er aan het avondmaal? Wat mij raakte, was dat de verlegenheid rondom het avondmaal die ik soms ervaar in protestantse gemeentes, in St James’s helemaal niet te vinden was. Het was daar zo duidelijk dat het avondmaal verweven is met het concrete leven van de aanwezigen: wij breken het brood omdat wij zelf weten wat gebrokenheid is. Wij breken het brood omdat wij ons inzetten voor heelheid en eenheid, wij breken het brood omdat wij inzien dat Jezus’ leven gegeven is uit liefde voor ons. Het avondmaal verbond ons met de traditie, met Christus en met de belofte van heelheid. Verleden, heden en toekomst balden zich hier samen.
maart 2015
Verlegenheid Maar over die verlegenheid die wij soms ervaren rondom het delen van brood en wijn: misschien dat die voortkomt uit het feit dat sommige gemeentes weinig avondmaal vieren. Oefening baart kunst! Ook het feit dat avondmaal verbonden is met een zuiver geweten, kan een oorzaak zijn. En dat speelt in zowel orthodoxe als vrijzinnige gemeentes een rol. Het is volgens mij helemaal niet verkeerd om onze eigen en elkaars ‘nieren te proeven’ voordat wij deelnemen aan het avondmaal. Al is het lastig dat men dan vanuit deze achtergrond gewend is om avondmaal als iets ‘plechtigs’ te zien. Als dan ook de organist niet speelt en het tijdens het uitreiken van brood en wijn stil is, dan kan dat beklemmend zijn. Mensen kijken naar de grond, durven
Vieren van verbondenheid gaat uit boven een mooie preek hun keel niet meer te schrapen of hun buurman aan te stoten. De vreugde en de verbondenheid raken daarmee helemaal op de achtergrond. Het wordt dan een oefening in afwachten totdat jij op een nette manier je brood en wijn genuttigd hebt. Een beetje karikaturaal, maar toch?!
Troost Wie wil oefenen in meer avondmaal – spirituele oefening! – kan afreizen naar Londen, maar je kan het ook dichter bij huis zoeken. In de Amsterdamse Ekklesia wordt elke zondag brood en wijn gedeeld, net als in de vieringen van de Dominicusgemeente in Amsterdam. In januari maakte ik in de Dominicus mee dat brood en wijn gedeeld werden in een uitvaartdienst. Ook daar ervoer ik die verbondenheid van mensen; brood en wijn boden troost. Wij rouwden samen, wij deelden samen, en opeens was er een gemeenschap – niet allemaal individuen op een stoel met een jas aan luisterend naar prachtige speeches, maar wij deelden samen in verdriet om de overledene en vonden troost in gemeenschap met Christus. maart 2015
eel Foto: B
db
e / Fr PKN ank
ek
Vis
Heelheid Het delen van brood en wijn is geen avondmaal zolang de zogenaamde instellingswoorden niet klinken – gebruik het Dienstboek! – en het niet bediend wordt door een predikant. Maar dat staat niet in de weg om te proberen het avondmaal zoals wij dat kennen inclusief en intiem te maken. En ‘cheerful and joyful’, zoals de Engelse pastor zei. Het klinkt zo mooi in het Engels dat het bijna jammer is om het te vertalen maar dan zou het zoiets zijn als: ‘vreugdevol en opgetogen’. Zo mogen wij samen brood en wijn delen. Vaker brood en wijn delen is misschien nog wat onbekend, en zomaar dat oude plechtstatige ‘avondmaalsgevoel’ loslaten valt ook niet mee. Maar waar het mij om gaat, is dat de gelovige en de gemeente erbij gebaat zijn om elke zondag de verbondenheid met elkaar en met Christus te voelen. Dat gaat uit boven een mooie preek, boven het eenrichtingsverkeer van dominee-gemeente en boven ons eigen ‘ikje’. Maar dan wel ‘cheerful’! Verleden, heden en toekomst komen samen in brood en wijn. Het maakt ons bewust van wie wij zijn in Christus en met welke belofte van heelheid wij mogen leven. Dus ja, laten wij meer avondmaal vieren! Ds. Hester Smits is predikant in de Protestantse Gemeente Het Vierkant (Wognum, Benningbroek, Sijbekarspel en Nibbixwoud).
27
se
r
Een vreugdevol Pasen!
Alannah Anderson: Hope. Meditatie bij het wegrollen van de steen.
in het volgende nummer
40
Islam
Ajouaou
Berkhof
Hot item in een tijd waarin deze godsdienst veelal verbonden wordt met geweld en overlast. Maar wat waren ook alweer de beginselen van de islam? En hoe gewelddadig is de islam ten principale? Aandacht ook voor het gesprek tussen moslims en christenen en voor een tot de islam bekeerde Nederlander.
Wie is moslim? Dr. Mohamed Ajouaou, hoofddocent Islam aan de VU en hoofd islamitische geestelijke verzorging bij Justitie schreef een diepgaande studie over westerse moslims. Ook binnen de islam is sprake van secularisatie, maar heel anders dan binnen het christendom, volgens onze blikvanger.
De rubriek Outline staat in het teken van de man die door zijn boek Christelijk geloof een aantal generaties predikanten vormde: Hendrikus Berkhof, een richtinggevend oecumenisch dogmaticus. Verschijningsdatum:
21 april
maart 2015