Heelwording De ‘dienst der genezing’ bijbels gefundeerd Het wonder in geloof en wetenschap Wie is ziek, wie is beter?
‘Echt geloven’ Dorothee Sölle: links!
Jaargang 64 – Nummer 5 – mei 2015
opiniërend magazine voor protestants Nederland
€ 5,95
Stevo Akkerman: relaas van een zoeker
In dit nummer
Genezing als voorlopig heil – een bijbels-theologische fundering
12
Stevo Akkerman: ‘Ik wilde niet voor christelijke media werken
6
34 ‘Echt geloof’ van evangelische protestanten
En verder: Wijsheid van Jezus Sirach 9 Zoeken naar nieuwe wegen – Synode PKN 10 Een helende ervaring met God 24 Levenskunst en het wonder 26 Een Healing Service op Iona 32 Leven met wonderen – Boekbespreking 36
Rubrieken: Selectie 4 Redactioneel 5 Cartoon 15 Outline: Sölle 16 Boeken 18 Column: Varkenbeest 19 Woord & Beeld: ‘Civilisation’ 20 Wederhoor 28 Zinspelers 29 Cursus: Niet zomaar iets doen 31 Kerk anders: In de pauze 31 Predikanten 37 Agenda 38 mei 2015
22
Het ene nodige 3
Redactie
Redactioneel
voorzitter: Ds. T. Dijkstra-Algra - Houten leden: Ds. C. van den Berg - Gouda Dr. A.R. van der Deijl - Hoofddorp Ds. J.G. van Iersel-Veenhof - Wateringen Dr. A. Markus - Rotterdam Ds. J.T. van der Wolf - Voorburg
Eindredactie
Drs. Dick Vos assistentie: Drs. Albertina Hoogenboom
Heelwording
Basisvormgeving
Ruparo (Ivo Sikkema), www.ruparo.nl
Lay-out
Pieter van Schouwenburg
Uitgave van
Boekencentrum Uitgevers ISSN 0165-2443
Drukwerk
BDU-Barneveld
Advertenties
Adtel, Willem Swart Hofakkers 55, 9468 ED ANNEN telefoon (0592) 27 34 51 mobiel 06 - 432 56 919 e-mail swart@adtel.nl Advertenties dienen uiterlijk 14 dagen vóór verschijnen in ons bezit te zijn. © Overname van artikelen is uitsluitend toegestaan met bronvermelding. Voor overname cartoons Bert Kuipers dient contact te worden opgenomen. Woord & Dienst is ook in braille en in gesproken vorm op Daisy CD-rom verkrijgbaar bij de CBB, Postbus 131, 3850 AC Ermelo. Informatie: tel. (0341) 56 54 99.
Gebrokenheid is er in soorten en maten; van heel concreet lichamelijk tot haast ongrijpbaar geestelijk. Het hoeft daarbij geen betoog dat fysiek ongemak z’n weerslag kan hebben op de geest, net als andersom; psychisch leed tast vaak ook het lichaam aan. Wat ook de bron is en wat het gevolg, steeds zal er de wens zijn om ‘heel’ te worden; verlost te raken van wat kwelt of knelt. Er is behoefte aan heil. In hoeverre kunnen we daarvoor terecht bij de almachtige Heelmaker die de Heiland heet te zijn? Als redactie van W&D begonnen we ons gesprek over dit nummer met het fenomeen gebedsgenezing, waarbij al snel werd opgemerkt dat de kerk dit onderwerp gewoonlijk net wat breder trekt door te spreken van de ‘dienst der genezing’. Maar hoe je het ook noemt, de schaduw van de vele hartstochtelijke gebeden die niet verhoord lijken te worden, blijft eroverheen liggen. Uiteindelijk definieerden we het thema met het woord ‘heelwording’ nog weer iets breder. De themabijdragen cirkelen alle voorzichtig rond de vraag hoe wij Gods helende rol kunnen duiden in situaties van gebrokenheid. Dick Vos Omslagfoto: iStock
Prijzen
Winkelprijs: ¤ 5,95 Losse nummers via www.woordendienst.nl: ¤ 7,94 (incl. porto)
Abonnement
Voor Nederland: ¤ 47,- (acceptgiro) / ¤ 46,(machtiging) per jaar. Studenten: ¤ 36,- (acceptgiro) / ¤ 35,- (machtiging) per jaar. Overige landen: ¤ 59,- per jaar. Per zeepost: IBAN: NL84 DEUT 0430 0095 77; BIC: DEUTNL2N Voor abonnementen en/of opmerkingen over de bezorging: telefoon (079) 362 86 28 (tussen 8.30 en 12.30 uur). E-mail: abonnementen@boekencentrum.nl Een abonnement op dit tijdschrift kan elk gewenst moment ingaan. Na het eerste jaar wordt het abonnement automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd met een opzegtermijn van een maand. Opzeggingen kunnen te allen tijde worden gedaan, schriftelijk, per e-mail of telefonisch. Als moment van opzeggen wordt beschouwd het moment waarop de opzegging de abonnementenadministratie heeft bereikt. Tijdige opzegging van een abonnement waarbij aangegeven is per wanneer het abonnement moet stoppen, voorkomt stilzwijgende voortzetting van het abonnement en leidt niet tot tussentijdse beëindiging. Adreswijzigingen graag vier weken van tevoren, onder vermelding van het OUDE en nieuwe adres.
Redactie & administratie:
Goudstraat 50, 2718 RC Zoetermeer Postbus 29, 2700 AA Zoetermeer tel. (079) 363 31 75 / fax (079) 361 54 89 E-mail: woordendienst@boekencentrum.nl www.woordendienst.nl
mei 2015
5
Heelwording
Genezing als voorlopig In de Bijbel is genezing een belangrijk thema. Hoe moeten we de bijbelse gegevens ordenen en ze vandaag de dag duiden? Een korte schets van een bijbels-theologische fundering van de dienst der genezing. Harmen U. de Vries
G
ebedsgenezing staat bij
velen in een kwade reuk. En niet ten onrechte. Vertegenwoordigers van de ‘health and wealth gospel’ beloven gouden bergen, maar wie na een spectaculaire genezingsdienst ongenezen achterblijft, draagt een dubbele last: zijn ziekte én de wetenschap dat er blijkbaar iets aan zijn geloof mankeert. Terecht houden de gevestigde kerken zich afzijdig van een dergelijke praktijk. Liever niet bidden om genezing dan terechtkomen in het pastoraal moeras van het fundamentalisme.
‘Dienst der genezing’ Toch is genezing in de bijbelse traditie een belangrijk gegeven. Elia en Elisa wijzen met genezingswonderen in de richting van de ware God en beloftes van genezing klinken bij de Schriftprofeten. Jezus geneest meer mensen dan Hij vergeeft en zijn leerlingen vestigen met genezingswonderen de aandacht op hun boodschap. In de brieven van Paulus is sprake van ‘gaven van genezingen’ en Jakobus drukt ons op het hart in geval van ziekte de oudsten van de gemeente te roepen, opdat hun zalving en gelovig gebed zullen resulteren in genezing.
De dienst der genezing zet niet in bij Gods almacht Terecht heeft de Anglicaanse Kerk, na eeuwen van verwaarlozing, zo’n honderd jaar geleden de genezende taak van de kerk weer op de agenda geplaatst. De ‘ministry of healing’ ofwel ‘dienst der genezing’ hoort, mits zorgvuldig doordacht en begeleid, naast andere bedieningen zijn rechtmatige plaats te hebben in het kerkelijk handelen. ‘Dienst der genezing’ is de aanduiding die ook ik in dit
12
artikel over de bijbelse wortels van het bidden om genezing gebruiken zal. Anders dan de besmette term ‘gebedsgenezing’ draagt zij niet de valse belofte in zich dat op gebed altijd genezing volgt. Bovendien situeert zij het bidden om genezing daar waar het thuishoort: in het midden van de kerk en haar theologie.
De belofte van een nieuw verbond Een genuanceerde bijbels-theologische doordenking van de dienst der genezing zet niet, zoals vele gelovigen denken, in bij Gods almacht – ‘ik geloof in genezing omdat God alles kan’ – maar bij diens liefdesrelatie met zijn volk en in het bijzonder bij het dieptepunt daarvan. Daar waar het liefdesverbond tussen Jahwe en zijn oogappel op een scheiding dreigt uit te lopen – in de donkerheid van de Babylonische ballingschap – klinken uit de mond van de profeten beloften van genezing. De meest beeldende daarvan is te vinden bij Ezechiël. Hij verbindt aan de belofte van een nieuw verbond niet alleen algehele vergeving en de komst van de Geest (36:25vv; vgl. Jer. 31:33, 34), maar ook de vitaliserende werking van water dat overvloedig ontspringt aan Gods hernieuwde aanwezigheid, plus de genezende kwaliteiten van rijk bloeiende vruchtbomen aan de oevers daarvan: ‘Het fruit zal tot voedsel dienen en het loof tot geneesmiddel’ (47:1-12). Waar bij de eens ontluikende liefde ten tijde van het Sinaïverbond nog van Godswege de belofte klonk dat bij het nakomen van de verbondsverplichtingen niemand ziek zou worden (Ex. 23:25, 26), daar klinkt, nu een nieuwe relationele start wordt gemaakt, de onvoorwaardelijke belofte van herstel.
De belofte van Gods koningschap Het nieuwe verbond tussen God en zijn volk vormt het primaire raamwerk waarbinnen het bijbelse spreken mei 2015
Column
Varkenbeest A
ls ik geen theologie had gestudeerd, was ik dan nog bij de kerk geweest? Dat vroeg ik me af na lezing van Magdalena, het boek van Maarten ’t Hart over zijn eigenaardige moeder. Een roman die aan het slot jammerlijk uit de bocht vliegt als ’t Hart terugvalt in zijn rol van pestkop en hij de Apostolische Geloofsbelijdenis en het Onzevader gaat fileren. Maar verder is het een bij vlagen kostelijk verhaal, over een vrouw van de oude stempel die ziekelijk jaloers is. Ze meende dat haar man, die op de begraafplaats werkte, talloze minnaressen had. Ooit, toen zij hem daar koffie bracht, zou hij een van die ‘mokkels’ met fiets en al in een pas gegraven graf verstopt hebben. Kijk, daar word je als lezer vrolijk van. Net als van de koosnaam die Maarten kreeg. Zijn broertje was haar lieve jongen, Maarten haar ‘varkenbeest’.
Zondag 10 Eind vorig jaar herlas ik Een vlucht regenwulpen, de afrekening van de schrijver met Zondag 10 van de Heidelberger. Het boek werd breed verspreid in het kader van ‘Nederland Leest’, en de plaatselijke bieb vroeg of ik iets wilde vertellen over de religieuze kant van het verhaal. Daar kwam geen hond op af, laat staan een varkenbeest. Toch was het leuk om te doen. Toen het boek in 1978 verscheen, was ik zo’n student die het laatdunkend afdeed als Een klucht regentulpen. Het verdiende nu een herkansing en ik vond het – opnieuw: op het slot na – best een goed boek. De kritiek op Zondag 10, die als motto voorin het boek staat, klinkt me vertrouwd in de oren: God geeft mensen geen keelkanker! Dat zullen velen beamen in de kerk van nu. Daarom speelde bij deze herlezing door mijn hoofd: wat was er gebeurd als Maarten theologie was gaan studeren? Had hij dan nog vrolijk bij de kerk gezeten?
Een spade dieper Maarten ’t Hart kent de Bijbel als geen ander. Dat blijkt uit de columns die samen in De Schrift betwist terecht kwamen. Daar zitten geweldige verhalen tussen. Met Pasen heb ik mijn gemeente nog verteld dat zijn vader het antwoord wist op een nijpend probleem: hoe kwam de opgestane Heer zo snel aan kleding? Hij was toch niet naakt aan Maria Magdalena verschenen? De oplossing zal ik niet verklappen. Daarmee beroof ik mijn collega’s van een mooie anekdote die ook prachtig uiteenzet waarom Jezus voor de tuinman werd aangezien. Schrijven over de Bijbel hoef je ’t Hart dus niet te leren. Wel is het vreemd dat hij steevast aan de voorkant van de verhalen aanklopt en weigert aan de achterkant te kijken. Dat leer je tijdens de studie theologie. Neem je oude teksten of verhalen letterlijk, dan bijt je daar snel je tanden op stuk. Leer je een laag dieper ontdekken waar ze over kunnen gaan, dan komen ze echt tot leven. Dat laatste heeft Maarten ’t Hart zich nooit gegund, blijkt uit Magdalena. Als jongetje beet hij zich al vast in de onmogelijkheid van Noach met zijn ark vol beesten. Bijbelse verhalen en kerkelijke dogma’s, hij neemt ze allemaal even letterlijk. Op deze nogal doorzichtige wijze blijft hij de ongeloofwaardigheid van het christendom verkondigen. Lekker foeteren en met modder gooien. Zijn moeder had het al vroeg in de peiling: Maarten is een varkenbeest! Jan Offringa is predikant van de protestantse gemeente Kesteren e.o.
mei 2015
19
Heelwording
Levenskunst en het wonder Vaak blijft het wonder uit; de praktijk van alledag, bijvoorbeeld in het ziekenhuis. Volgens geestelijk verzorger Dick Stap hoeft dit niet tot geloofscrises te leiden, zolang we de terreinen van wetenschap en religie goed uit elkaar houden. Dick Stap
O
p zondag Oculi in de Veertigdagentijd stond ik als student ooit in de garderobe van een kerk. Een mevrouw hing haar jas naast de mijne. We kenden elkaar niet. Zij keek mij echter aan met een grote blijdschap en zei: ‘Ik heb van God nieuwe ogen gekregen!’ Het bleek dat zij een staaroperatie had ondergaan die succesvol was verlopen. Wanneer ik aandachtig luister naar de beleving van deze oude dame, dan begrijp ik dat zij in haar wereld iets zeer uitzonderlijk had meegemaakt. Jaren later sprak ik als geestelijk verzorger een jongeman die mij vertelde over zijn ernstig zieke moeder. ‘God zal haar genezen,’ zei hij. Een ervaren arts uit mijn ziekenhuis vertelde mij echter dat er geen kans meer was op genezing. De moeder overleed korte tijd later. Als geestelijk verzorger dien ik beide verhalen ernstig te nemen. Maar ik dien ze als theoloog ook nuchter te analyseren. Dan blijkt dat er één subtiel, maar uiterst belangrijk verschil tussen beide verhalen zit. Dit verschil probeer ik hier uit te diepen. De oude mevrouw deed géén beroep op weten of kennis. Zij bracht slechts spontaan haar levenservaring in verband met de traditie waarin zij tachtig jaar geleden was opgevoed. De zoon van de stervende moeder legde echter een zeker weten in zijn verwachting, en dat kwam niet uit. Dit subtiele verschil tussen weten en niet weten heeft voor het begrijpen van het wonder – en voor de theologie – belangrijke gevolgen.
Wetenschap Volgens de wetenschappelijke standaardregels ontstaat (medische) kennis uit de kritische wisselwerking tussen waarnemingen en het verstand, kennis die wordt beschreven in toetsbare voorspellingen. Wanneer onderzoeksresultaten gepubliceerd zijn, begint er een proces van herhaalde toetsing door een (internationale) gemeenschap van onderzoekers die altijd volledig onaf-
26
hankelijk van elkaar werken. Zo wordt langzaam de beschikbare kennis getoetst op zijn geldigheid, namelijk of de voorspellingen ook werkelijk uitkomen. Dit uitgangspunt betekent dat onderzoekers heel veel, maar zeker niet alles kunnen weten. Verstandige artsen onderstrepen daarom hoe weinig zij vaak nog maar begrijpen van hun onderzoeksgebied. De medische wetenschap die ‘alles weet’ is een mythe die in de praktijk van het ziekenhuis veel teleurstellingen veroorzaakt.
Mysterie Wanneer wij over een wonder spreken, gaat het om een uitzonderlijke gebeurtenis waarvoor geen (wetenschappelijke) verklaring bestaat en die wordt toegeschreven aan het ingrijpen van God. Dat onderzoekers een gebeurtenis niet kunnen verklaren, betekent voor mij nog niet dat er feitelijk sprake is van een wonder. Er is dan alleen maar sprake van ‘niet weten, niet kennen’.
Geldige kennis over God en zijn ingrijpen is er niet Een wonder toeschrijven aan het ingrijpen van God kan niet gebeuren langs de weg van de geldige kennis, zoals ik die hierboven heel beknopt schetste. Voor God zelf geldt iets vergelijkbaars trouwens, denk ik. God is niet waarneembaar met de zintuigen. Hij is denkbaar door het verstand. Dat klinkt weliswaar redelijk, maar het is niet genoeg om te spreken van geldige kennis over God en zijn ingrijpen. Daar heb je minstens óók nog zintuiglijke informatie voor nodig. Wij kunnen daarom over God niets met zekerheid voorspellen; wij weten nooit van tevoren of het wonder zich zal voordoen of niet – en waarom. Anders zouden wij God kunnen controleren en beheersen. Daarmee zou hij echter zijn God-zijn verliezen, dat in zijn mysterie ligt. mei 2015
Zinspelers Spiritualiteit in moderne muziek en (internet)filmpjes
Psalm 62 elektronisch Al sinds mijn muzikale jaren des onderscheids – de periode waarin ik een eigen muzikale smaak ontwikkelde, de vroege puberteit – houd ik van elektronische muziek. Dat is (veelal instrumentale) muziek die niet voortkomt uit ‘traditionele’ muziekinstrumenten, maar uit synthesizers, ritmeboxen en computers. Vaak wordt er gezegd dat ze kil en afstandelijk is, maar ik deel die mening niet. Ik ken genoeg elektronische muziek die juist een bepaalde warmbloedigheid heeft. Dat geldt zeker ook voor ‘ambient’. Bij deze elektronische muziek ligt de nadruk meer op de dromerige sfeer dan op dansbaarheid. Hier is geen sprake van liedjes, maar van ‘soundscapes’: rustige en uitgesponnen stukken. Ambient wordt bijvoorbeeld gemaakt door Looped Exodus. Achter deze naam gaat Geerard Labeur schuil. Deze Amsterdammer – actief in de Jeruzalemkerk – produceert mooie en sfeervolle elektronische muziek, die hij met enige regelmaat ook componeert voor kunstprojecten. Het is dus met recht ‘muziek der verbeelding.’ Een tijdje geleden ontdekte ik op de Facebook-pagina van Looped Exodus een wonderschoon nummer dat mij raakte: ‘Mijn–Ziel–Is– Immers–Stil.’ Het is de beginregel van Psalm 62 in de oude
berijming. Als je goed luistert, hoor je die melodie ook terug, maar die geeft zich niet zomaar gewonnen. Aanvankelijk klinken er spetters en meer onbestemde geluiden. In elektronische muziektermen noem je die white noise en glitches. Maar langzaam komt dan de melodie van die fraaie psalm naar boven – en niet ritmisch! Het geheel blijft wel omkranst door onbestemde geluiden. Stilte en verstilling zijn er immers niet zomaar; deze moeten gezocht worden. En hoeveel geluiden klinken er niet om en in ons?! Je merkt: zo’n nummer gaat ook een gesprek aan met mijn eigen geloof en spiritualiteit. Het stuk leent zich volgens mij uitstekend voor een meditatief moment in een Taizé-, stilte- of andere ingetogen dienst. Of misschien juist wel als rustpunt tijdens een drukke praisedienst. Je kunt het natuurlijk ook in je eigen stille tijd draaien. Het verdient aanbeveling om daarbij een koptelefoon tinyurl.com/mijnziel op te zetten, zodat geen detail verloren gaat en tegelijk de kern der zaak des te meer binnenkomt. Kees van den Berg
Toekomst Alles is beperkt houdbaar. De prins en de prinses leefden nog lang en gelukkig, maar ook zij gaan dood. Op een dag zullen we allemaal sterven. Laat God het daarbij zitten? In ‘Een nieuwe hemel en een nieuwe aarde’ (Denkstof EO) vertelt Corjan Matsinger over Gods giga upgrade van de wereld. Met zijn goddelijke recyclingbedrijf gooit God ons niet weg als een propje papier, maar maakt hij een aarde 2.0. Zonder familieruzies, ziekte en beperkingen. In de eerste plaats komt dat op mij vooral over als toekomstmuziek. Of is er ook nu al iets zichtbaar? Matsinger weet je ogen te openen voor een uitgebloeide paardenbloem! Een mooi filmpje voor in de kerk, thuis op de bank, in de studeerkamer of op school in deze weken na Pasen op weg naar Pinksteren.
tinyurl.com/nuuv2h9
Jantine van Iersel-Veenhof
mei 2015
29
Sinds Koningsdag hangt aan de gevel van de Keizersgrachtkerk in Amsterdam een spandoek dat protesteert tegen de ellende van bootvluchtelingen in de Middellandse Zee en tegen het recente BedBad-Broodakkoord.
in het volgende nummer
40
#FullyWelcome onderschrijft de noodzaak van een asielprocedure, maar roept op – naar de Schrift – toevlucht te zijn zoals God ons een toevlucht is. Volg www.facebook.com/fullywelcome en bestel je eigen spandoek via www.fullywelcome.eu.
De reis van je leven
Herman Vuijsje
Bonhoeffer
Een editie in het teken van reizen, met bezinnende teksten en prikkelend beeld over thema’s als vertrekken, reisgenoten, tegenwind, voeding, ankerplaatsen, engelen en je bestemming bereiken. Een echt zomernummer dat naast innerlijke pelgrimage ook gelegenheid biedt om zelf op reis te gaan met Paulus.
Socioloog, schrijver en oorspronkelijk denker over cultuurverschuivingen in het naoorlogse Nederland. Hoe duidt deze agnost met een bijzondere antenne voor religie en moraal, die zelf als ‘Pelgrim zonder God’ van Santiago de Compostella naar Nederland reisde, de hedendaagse belangstelling voor pelgrimeren?
Zeventig jaar na zijn dood nog steeds een inspirerend theoloog en schrijver. Zijn denken ontwikkelde zich in de schaduw van het naziregime, zijn gedachtegoed blijkt vrijwel tijdloos.
Verschijningsdatum:
16 juni
mei 2015