opiniërend magazine voor protestants Nederland
Jaargang 60 – Nummer 4 – april 2011
Stille tijd Kruiswegstaties Doekle Terpstra
& Opmaat
Stiltecentra
16
Stilte Een thema dat niet zomaar uit de lucht komt vallen, zo vlak voor Pasen in de Stille Week. Maar kennelijk is stilte ook ‘in’. Door het gebrek eraan misschien dat het verlangen per definitie voedt? Het mag in ieder geval blijken uit de vele stiltecentra en stilteplekken die de laatste tientallen jaren ontstonden. Wat maakt dat ze aan hun doel voldoen en voorzien in een behoefte? Jorien Holsappel-Brons schreef er een proefschrift over. Kick Bras verkent verschillende kanten van stilte: leeg, benauwend, vol, heilzaam. De meer mystieke kant illustreert hij met dagboekfragmenten van Miskotte. Daarnaast een aantal vormen van het invulling geven aan ‘stille tijd’. Heel divers. Maar alle lijken ze gemeen te hebben dat het draait om ‘leeg worden om vol te worden’. De vroegchristelijke woestijnvaders hadden zo hun eigen manieren en bijbehorende deugden. Teunard van der Linden plaatst ze in het kader van de stilte die een rode draad is in de christelijke spiritualiteit. Ook op andere manieren aandacht voor de tijd van het jaar. De geschiedenis van de paasdatum in een notendop, met een suggestie voor de toekomst. Over de spiritualiteit van de kruisweg een artikel met veel beeldmateriaal. In een klein kerkje, diep verscholen in Zuid-Limburg, schilderde kunstenaar Aad de Haas zestien indrukwekkende staties. Inderdaad, zestien in plaats van veertien, het traditionele aantal. En dat is nog maar één van de bijzonderheden. In het vervolg van het blad onder andere de visie van Doekle Terpstra op de kerk in de moderne tijd, aandacht voor het jubileum van Kontekstueel in het drieluik kerkenwerk, en een artikel naar aanleiding van een conferentie over Palestijnse bevrijdingstheologie; Sabeel. Precair, omdat dit raakt aan de relatie van de kerk met Israël. Hette Abma reageert er dan ook op. Ten slotte een afscheidsinterview met Mirjam Elbers. Vier jaar maakte zij deel uit van de redactie van W&D, waarin ze een eigen positie had en een eigen kritische inbreng vanuit een eigen theologische achtergrond. Vooral praktische redenen deden haar besluiten om zich terug te trekken. Ook vanaf deze plek, namens de hele redactie, hartelijk dank voor je inzet. Dick Vos
O mslagaf beelding: Jaco Klamer .
april 2011
Spiritualiteit van staties 22
Doekle Terpstra 26
In dit nummer
Jubileum Kontekstueel 38 En verder
Rubrieken
Hamerende stilte 8 Stille tijd 12 Gevulde stilte 15 Paasdatum 20 Sporen van de verborgen God 30 Conferentie Sabeel 32 Reactie Sabeel 34 Mirjam Elbers 42 Zeven vragen aan Syb van der Ploeg 48
Selectie 4 Agenda 6 Cartoon 11 Bijbeluitleg 28 Nieuw in de kerk 31 Wederhoor 35 Drieluik kerkenwerk 36 Boekenvier 41 Predikanten 45 P.S. 47
3
Stilte
De hamerende stilte Stilte heeft veel kanten. Van een lege benauwende, tot een volle heilzame. Het is ook de plek om de eigen onrust te boven te komen en je over te kunnen geven aan Hem. Kick Bras
8
april 2011
‘H
et is stil in Amsterdam’, zingt Ramses
Schaffy. En hij geniet ervan en hoopt dat hij niemand tegen zal komen. Maar naarmate het lied vordert, slaat de stemming om. De stilte wordt benauwend, maakt eenzaam. En Ramses eindigt met de woorden: ‘Ik wou dat ik eindelijk eens iemand tegenkwam.’ Ik heb zelf zo’n ervaring gehad. Als jonge student in Amsterdam was het me ’s avonds laat op mijn kamer te benauwd geworden. Ik ging naar buiten en wandelde door stille straten waar de huizen me nietszeggend aanstaarden. Ik voelde me alleen en na een blokje om vluchtte ik weer gauw mijn kamer in.
Angst en licht Stilte kan je bewustmaken van je eenzaamheid. Velen kennen deze lege stilte en stille leegte. Voor sommigen rijgen de lege stille dagen zich aaneen. Dan moet het geluid van radio of liever nog beeld en geluid van tv de stilte wel verdrijven om het leven nog een beetje dragelijk te doen zijn. Maar ik ken ook het andere geluid van de stilte, het zachte suizen van de koelte uit 1 Koningen 19:12, een heilig moment, een zuiver gewaarworden, een woordenloze communicatie. Hoewel, wordt dat bedoeld in 1 Koningen 19:12? Kees Waaijman vertaalde in een boek over Elia deze tekst met ‘een stem tot stilte beukend’. Het is een stem die zo indrukwekkend is, dat hij je met stomheid slaat. De stilte kan soms hamerend zijn. De grote theoloog Miskotte was van jongs af aan aangeraakt door de stilte. Hij schrijft in zijn dagboek: ‘Hattem. Onvergetelijk blijft dit poortje, dat toegang geeft tot de tuin op de stadswallen, de “tuin van v. Ittersum” met het witte theehuis hoog op de muur. Om een priesterlijke kennis, niet mij te verwérven, maar mij bewust te maken, ging ik zomer 1917 dagelijks naar deze cel en deze stilte, naar deze angst en haar licht. Altijd alleen; terwijl huisgenoten dachten, dat ik dagelijks eindeloze fietstochten maakte; alleen in die doodstille zonnehof, bij de strenge perken, gekoesterd tussen de roze-gloeiende muren.’ De stilte omvat angst en licht. Beide. Een mysterium tremendum et fascinosum is de stilte; je krijgt kippenvel van ontroering en huiver. De zoon van Miskotte schreef over de stiltebeleving van vader: april 2011
‘Als jongen zat hij ’s zomers uren lang alleen in de tuin van zijn oom, ds. K. Havinga, in Hattem. Altijd met boeken, maar ook verwonderd over het spel van het licht op gras en bloesems en één en al oor voor een oorverdovende stilte. Met al wat in hem was heeft hij het alles ingesnoven. Vooral over de stilte, de bomen en het licht raakte hij in vervoering.’ Een oorverdovende stilte. Om die te vernemen, om die stem van de stilte zo op te merken dat je oren ervan tuiten, dat vraagt erom dat je eindelijk je mond eens houdt, je redenaties aflegt, je concepten en oordelen zo trots als een toren van Babel opgeeft. Dan, naakt in de nacht, hoor je een hamerende stilte. Of kunnen wij deze stilte niet meer waarnemen in ons landje waar het geluid altijd om ons heen is? Moeten we daarvoor op reis, het ruige landschap in, of op kamelen de woestijn in? We kunnen wellicht kleine wakken van stilte uithakken in onze ruimte en tijd, om in elk geval momenten van aandacht te creëren, waarin we wellicht een boodschap vernemen.
Boodschap uit de stilte Jan van Baal schreef zo’n twintig jaar geleden een boek met deze titel. Hij was cultureel antropoloog en een tijdlang gouverneur van Nieuw-Guinea. Tijdens de oorlog zat hij in een jappenkamp. Op een nacht zat hij daar buiten. Toen is de stilte tot hem gaan spreken, een taal zonder woorden, groots, indrukwekkend, huiveringwekkend. En hij vertelt dan dat natuurvolken vaak met deze stilte worden geconfronteerd. Een stilte die vol demonen kan zijn, maar waarin ook het mysterie van de eeuwigheid kan gaan klinken. Volgens hem heeft ook Jezus in de stilte de boodschap vernomen die Hij vervolgens is gaan verkondigen. En inderdaad, de Bijbel vertelt ons dat Jezus, nog voor zijn openbare optreden, zich terugtrok in de stilte van de woestijn. Deze stilte was geen gewijde stilte, maar de voorwaarde voor een diepe, fundamentele worsteling met demonische gedachten. Alleen doordat Jezus trouw bleef aan de boodschap van de Thora, kwam Hij sterker uit deze worsteling tevoorschijn en kon Hij gaan spreken tot de mensen. De stilte is dus lang niet altijd liefelijk, in de stilte vindt nogal eens een worsteling plaats. Het is dan ook heel
9
Woord & Beeld
Stilstaan bij de spiritualiteit van
Hoe gedenk je het lijden en sterven van Jezus Christus? ‘Door het evangelie te lezen of te horen’ is een echt protestants antwoord. Maar er zijn meer manieren. Agnes Hana-van Bruggen
A
l eeuwenlang is van alles toe-
gevoegd aan de lijdensverhalen. Muziek en liederen bijvoorbeeld. Zoals de Matthäus en de Johannes Passion die tot op de dag van vandaag – of misschien juist in deze tijd – vele ook ‘nietgelovigen’ tot tranen toe ontroeren. Maar gedenken via beeldtaal? Protestanten hebben een eigenaardige verhouding tot het beeld. We hebben dan ook een Beeldenstorm achter de rug. Ondanks beamers die
Interieur Cunibertuskerk
22
april 2011
staties; de kruisweg in kerken her en der een beeld vertonen bij het Woord, blijven we kritisch. Terwijl we toch leven in een wereld die ons overstelpt met beeldmateriaal.
Deelneming De laatste jaren nemen protestanten gebruiken over van de katholieke traditie; het vasten in de veertigdagentijd neemt toe en ook het lopen van een kruisweg op
Goede Vrijdag. Blijkbaar raakt de kruisweg aan een emotionele laag die een aanvulling is op wat de woorden van het lijdensevangelie teweegbrengen. De kruisweg is letterlijk de weg die Christus ging. In Jeruzalem volgden pelgrims dezelfde weg van de burcht Antonia naar de heuvel Golgota. De ‘Via Dolorosa’ is daarvan het bekendste deel. Op verschillende plaatsen stonden pelgrims dan stil om de lijdensweg van Jezus te gedenken.
De orde van de franciscanen verbreidde de gewoonte om in de lijdenstijd ook elders de weg van Jezus te volgen. Vaak in het open veld. Op verschillende halteplaatsen waren taferelen te zien waardoor de pelgrim het lijdensverhaal kon volgen. De kruisweg was daarmee een Bijbel voor de (ongeletterde) arme. Kerken lieten afbeeldingen van de lijdensweg aanbrengen door kunstenaars, schilders, beeldhouwers of houtsnijders. Op ooghoogte. Zo kon de gelovige ook
Paasstatie: de Opstanding
april 2011
23
Spiritualiteit
In de ogen kijken
W
ie bekend is op het kerkelijk erf zal dit meteen herkennen. De manier waarop je de bijeenkomst dan begint, kan van invloed zijn op het verdere verloop van de vergadering. Het verdient aanbeveling er vooraf goed over na te denken. De opening zet veelal de toon voor het vervolg.
Er zijn kerkelijke bijeenkomsten waar je tegenop ziet. Als je voor een moeilijk besluit staat, als er een conflict is of dreigt, als… Piet Schelling
Ergernis In de protestantse gemeente te W. bezint de gemeente zich op de kwestie van de verscheidenheid. Inderdaad, dat is daar een kwestie. De gemeente ziet er kleurrijk uit. Verschillende geloofsbelevingen treffen we aan. De beleving die spanning oproept, is de evangelische. Zij is klein, maar laat zich duidelijk horen. Haar missie is de kerk te vernieuwen. Met elan en gedrevenheid draagt ze dat uit. Zij streven andersoortige muziek en liederen in de dienst na. De verkondiging moet terug naar het klassieke dogma van verzoening door het offer aan het kruis. Jezus staat in alles centraal. De mensen met de evangelische beleving hebben de neiging zich af te zonderen door ‘hun eigen ding’ te doen. Deze houding roept ergernis op bij andere gemeenteleden. Samenwerking verloopt moeizaam. Over en weer bestaan beelden die de onderlinge vervreemding versterken. De evangelische mensen vinden dat de anderen oppervlakkig zijn en geen verandering willen, terwijl de kerk toch leegloopt. Maar die anderen vinden hen op hun beurt dwingend en overdreven. Wat bezielt iemand met een enthousiast evangelisch geluid en wat bezielt degene die daarop afknapt? Zijn zij in staat bij elkaar ‘binnen te komen’?
Luisteren De kerkenraad organiseert een avond met als thema: De invloed van het evangelische gedachtegoed in gemeenten van de PKN. Er komen mensen die affiniteit met het evangelische gedachtegoed hebben en
40
mensen die weerstand tegen dit gedachtegoed hebben. Er komen ook mensen die deze tegenstelling niet begrijpen. “Hoe kunnen we elkaar aan het begin even in de ogen kijken?” vraagt de avondvoorzitter zich vooraf af. Is het mogelijk elkaar toe te laten in ruimte achter elkanders woorden en beelden? En hij zet de aanwezigen aan het werk. Hij vraagt of ze met aandacht willen luisteren naar twee liederen en daarover straks in kleine groepjes met elkaar in gesprek willen gaan. Probeer erachter te komen waarom het lied jouw buurman aanspreekt, gaf hij als opdracht mee. Eerst luisteren ze naar het opwekkingslied ‘Heer, ik kom tot U’; daarna naar een Oosterhuislied, ‘Uit vuur en ijzer’. In de evangelische stroming zou het lied van Oosterhuis als ‘oppervlakkig en niet Bijbels’ getypeerd worden, een andere groep zou het opwekkingslied ‘slaapverwekkend’ vinden.
Ontwapenend In kleine groepjes gaat men in gesprek. Ze vragen elkaar: Vertel welk lied jou aanspreekt en waarom? Waarom is dit lied jou dierbaar? Wat zegt dat over jouw geloof en leven? Waarom spreekt de een het eerste en de ander het tweede lied aan? Wat schuilt daarachter? De uitkomst is verrassend. De groepen blijken tijdens dat gesprek dichterbij elkaar gekomen te zijn door te luisteren naar elkanders geloofsverhalen. Er ontstaat begrip voor elkanders liederen en de uitleg daarbij. Ze gaan het verhaal achter de voorkeur verstaan. Zo komen mensen van heinde en verre bij elkaar binnen, voor even. Mede dankzij deze aanpak is de sfeer goed. De scherpe kanten zijn eraf, de stellingen zijn verlaten. Het is een heuse gave van de Geest om een opening of werkvorm te kiezen die samenbindt en openbreekt!
april 2011
Boekenvier
««««« Veilig bij God
««««« Religiestrip
««««« Christelijk Onderwijs
««««« Polemiek
Voor mensen met een autisme spectrum-stoornis vraagt overdracht van Bijbel en geloof om een eigen aanpak. De beeldtaal die velen waarderen, kan voor hen juist bedreigend zijn. Veilig bij God is een gedegen boek over mensen met autisme en de kerk, waarin geen enkele discipline vergeten wordt. Autisten hebben een sterker angst-gerelateerd godsbeeld, en dit geldt vooral voor degenen met een bevindelijke achtergrond. De nadruk op een straffende en oordelende God wordt letterlijk genomen. Geloofsvragen zijn sowieso lastig voor autisten, want zij hebben duidelijkheid en overzicht nodig. Hoe hiermee rekening te houden in geloofsopvoeding, godsdienstles, catechese, preek en pastoraat, wordt helder uiteengezet. Minpuntje is dat het sterk uitgaat van een binnenkerkelijk en orthodox kerkbeeld. Maar wie betrokken is bij geloofsopvoeding en pastoraat rond autisme en door dit bezwaar heen leest, kan veel leren voor de kerkelijke praktijk. / Dirk-Jan Lagerweij
Alle religieuze stromingen in beeld: letterlijk. In stripvorm maakt Margreet de Heer, theoloog, dominees(klein)dochter en ‘ervaringsdeskundige’, een ‘persoonlijke wandeling’ langs de wereldgodsdiensten. Geschiedenis en inhoud passeren de revue, gelardeerd met uitstapjes naar fundamentalisme, atheïsme, New Age en relishoppen, en aangevuld met filosofische kanttekeningen en kritisch commentaar. Zelfs een feministische meetlat ontbreekt niet. Een werkelijk overvol boekje, waarin op speelse wijze een karrenvracht aan informatie en bespiegelingen wordt geschetst. Mogelijk een voltreffer in een tijd waarin beelden prevaleren boven woorden en de zappende mens liever kort persoonlijk dan diepgravend objectief consumeert. Vooral genieten voor degenen die al behoorlijk op de hoogte zijn waarschijnlijk, maar misschien ook aantrekkelijk ondersteunend materiaal voor godsdienstles en catechese. Dit mede omdat de Joods-christelijke traditie uitgebreid besproken wordt als zijnde ‘het cultureel erfgoed’ van de schrijfster/tekenares. / Dick Vos
Kan het nog? In de jaren zestig zaten christelijke kinderen nog op christelijke scholen. Opvoeding thuis, op school en in de kerk sloten naadloos bij elkaar aan. Dat is veranderd. Christelijke scholen krijgen te maken met kinderen uit alle windstreken, met vele verschillende geloofsovertuigingen. De vraag rijst wat christelijk onderwijs in die situatie betekent. De Pabo Arnhem wil laten zien dat christelijk onderwijs mogelijk is, wanneer niet de traditie maar het kind en de ontwikkeling van zijn levensbeschouwelijke identiteit centraal staan. Het afscheid van één van de docenten van de Arnhemse Pabo was aanleiding voor een symposium waar Midden in de week een verslag van is. Verslag van onderzoek en voorbeelden van projecten maken het boek interessant voor mensen in het onderwijs en allen die zich de vraag stellen naar christelijk onderwijs in deze tijd. / Trinette Verhoeven
Al aan het begin van de achtste eeuw waren theologen van de islam en van christelijke huize met elkaar in gesprek. Johannes van Damascus, een monastieke auteur, en Theodorus Abu Quarra waren misschien wel de eersten die strijdgesprekken voerden over overeenkomsten en verschillen tussen beide tradities. Zij deden dat in een tijd waarin van politieke of godsdienstige spanningen (nog) geen sprake was. Hun debat was er niet minder fel om. Aan beide kanten is sprake van een ferme positiebepaling. De dialoog is polemisch en apologetisch. Beide auteurs achten hun eigen godsdienstige traditie de ware. De uitwisseling van standpunten geeft een blik op de snelle verbreiding van de nieuwe leer in de vanouds christelijke gebieden en is er sprake van een debat op niveau. Reden voor Op de Coul en Poorthuis om deze dialoog bij de bron te vertalen en uit te geven, zodat iedereen kan meelezen met een gesprek dat nog altijd gaande is. / Teunard van der Linden
Tom Schoemaker (red.), Midden in de week … maar zondags niet, over het levensbeschouwelijk begeleiden van kinderen in het primair onderwijs. Narratio, Gorinchem 2011, 124 p. ISBN: 978-90-5263-800-3, € 14,50.
Michiel Op de Coul en Marcel Poorthuis, Johannes Damascenus en Theodorus Abu Qurra. De eerste christelijke polemiek met de islam. Meinema: Zoetermeer 2011. ISBN: 978-90-211-4282-1, € 23,50.
Hanneke Schaap-Jonker en Jannine van Schothorst-van Roekel (red.), Veilig bij God. Over autisme, geloof en kerk. Uitgeverij Groen: Heerenveen 2010, 180 p. ISBN: 978-90-5829-968-0, € 12,50. april 2011
Margreet de Heer, Religie in Beeld. Meinema/Averbode: Zoetermeer 2011, 120 p. ISBN: 978-90-211-4289-0, € 16,50.
41
7 7
Zeven vragen aan
Syb van der Ploeg
1. Waar stond uw geboortehuis? ‘Ik ben geboren in het ziekenhuis in de meest noordelijke stad van de Friese elf steden, Dokkum. En dat is vlakbij Zwaagwesteinde waar we in een klein Woudhuisje woonden.’ 2. Wanneer bent u gelukkig? ‘Wanneer ik muziek maak en wanneer ik sport. Dat kan zijn tijdens het hardlopen, maar ’s winters ook op de schaats of ’s zomers met een kano in de mooie natuur. Ik ben ook gelukkig wanneer ik bij mijn familie ben.’
3. Wat doet u op zaterdagochtend? ‘Momenteel zoek ik kievitseieren op zaterdagochtend. Of ik bereid me voor op hardloopwedstrijden die vaak in het weekend plaatsvinden.’
4. Hoe protestants bent u? ‘Protestants, katholiek, boeddhistisch, wat dan ook, daar heb ik niet veel mee – met die hokjes in het geloof. Het is mijn eigen beleving die ik met God heb die waardevol voor mij is.’ 5. Wanneer bad u voor het laatst? ‘Vanochtend.’
in het volgende nummer
48
6. Met wie zou u welk lied willen zingen? ‘Het lied “The Show must go on” met Freddy Mercury.’
7. Wat hoopt u? ‘Dat mijn naasten gezond en gelukkig blijven.’
Syb van der Ploeg (1966) is zanger, componist en tekstschrijver. In de jaren negentig speelde hij in de populaire Friese formatie De Kast, later in de Engelstalige Rockband Spanner. Syb van der Ploeg speelde Julius Caesar Scaliger in de rockopera Nostradamus: Fate of Man, en in 2009-2010 toerde hij langs theaters met de voorstelling Sonneveld voor Altijd! www.sybvanderploeg.nl
Op donderdagavond 21 april, Witte Donderdag, speelt Syb van der Ploeg de rol van Jezus in The Passion, een muzikaal mega-evenement over de laatste uren van Jezus’ leven en over zijn opstanding uit de dood. The Passion wordt middenin Gouda op de Grote Markt opgevoerd door bekende Nederlandse artiesten. Voor iedereen die houdt van Nederlandse popmuziek, voor wie graag een goed verhaal hoort, voor wie wil weten wie Jezus is of wat Pasen betekent. Toegang gratis. www.thepassion.nl
Pijn In het volgende nummer van W&D aandacht voor de mens in de krimpende kerk. Wanneer krimp tot fusie en sluiting leidt, doet dat pijn. Zeker wanneer het proces met strubbelingen gepaard gaat, kan het heel diep gaan. Irritatie, frustratie en weemoed.
Hoop Krimp kan ook inspireren tot plannen en initiatieven die uiteindelijk hoop geven en nieuw elan. Ondanks alles samen de schouders eronder. Van de nood een deugd maken, en de kerk omvormen tot thuis voor mensen van vandaag.
Synode Dit nummer lag al bij de drukker toen de generale synode PKN vergaderde. In het volgende nummer de bijzonderheden, met speciale aandacht voor de bediening van sacramenten door nietpredikanten. Verschijningsdatum: 17 mei
april 2011