Dominee gevangen in verenigingsstructuur Koester veelkleurigheid!
De kerk van de toekomst
Jaargang 64 – Nummer 8 – augustus 2015
opiniërend magazine voor protestants Nederland
€ 5,95
Pionier Pieter te Veen: ‘Het roer moet om’
Blikvanger
Voor het welzijn van de “Het is ontzettend moeilijk om scenario’s te bedenken die niet uitgaan van het bestaande, maar die uitgaan van wat mogelijk en nodig is om de kerk te laten voortbestaan.” Dick Vos
A
an het woord is
Pieter ter Veen (68), kerkelijk pionier in Almere Poort. “Wat ik merk, is dat binnen de Protestantse Kerk steeds gedacht wordt in het model van nu, maar dan kleiner. Dat lijkt de algemene trend. Maar je kunt wel denken dat als je van drie gebouwen teruggaat naar één dat het dan goedkomt, er komt toch een moment dat ook dat niet meer voldoende is.”
Geen kerk? Na zijn emeritaat verhuisde dominee Pieter ter Veen samen met zijn vrouw Klazien naar Almere Poort om daar, in de buurt van groot water, een energieneutraal huis te kunnen bouwen. Ze kwamen terecht op een plek waar geen kerkelijke gemeente was, en het bloed kroop waar het niet gaan kon: samen stortten ze zich op de ontwikkeling van vormen van kerkelijke presentie die passend leken op deze plek. Het leidde tot ‘De Schone Poort’, het etiket voor een initiatief dat ervan uitgaat dat kerk en geloof goed zijn voor mens en samenleving en dat door verschillende activiteiten van betekenis wil zijn voor de mensen die leven en werken in Almere Poort. Het leidde inmiddels tot een ‘kerkcafé’, een labyrint, en de zogeheten bijbelvertelbus, een omgebouwde SRV-wagen waarmee de kerk dicht bij de mensen kan komen. De Schone Poort is inmiddels een erkende pioniersplek binnen de Protestantse Kerk.
6
Krijgen we in Almere Poort een idee van de kerk van de toekomst? Ter Veen blijkt voorzichtig en genuanceerd als hem ernaar gevraagd wordt, en daarvan is hij zich ook bewust: ‘op het moment dat je de weg weet, dan pionier je niet meer.’
Zelfbehoud “Het failliet van de kerk is dat wij heel vaak doen alsof het om de kerk gaat, terwijl het Jezus om het Koninkrijk gaat. Misschien is het daarom maar goed dat de kerk krimpt; dan komen we er misschien vanzelf wel achter dat het roer om moet. Maar mijn zorg is vooral dat de krimp van de kerk leidt tot toenemend conservatisme. Dat zie ik gebeuren: een rest die bestaat uit mensen die behoudend zijn in de zin van ‘je weet wel wat je hebt, niet wat je krijgt.’
ontzettend gevoelig voor het gemopper van de ouderen, voor het ‘ja, maar wij zijn er ook nog’. Het is echt lastig om heel radicaal te kiezen voor de jongeren, en nog lastiger om ook echt te kiezen voor het beláng van de jongere. Want inzetten op jeugd- en jongerenwerk wordt vaak in de eerste plaats gedaan vanwege het eigen voortbestaan. Uit zelfbehoud – we moeten opvolgers hebben.”
Afspiegeling “Dat is ook steeds de vraag wanneer we hier in Almere Poort bezig zijn met kerk: is dat in het belang van de bewoners hier in de wijk? Ik hoop dat we bezig zijn voor het geluk en het welzijn van de mensen in de wijk. Zeker in een wijk in opbouw, waar nog weinig samenhang, structuur en netwerk is, was de kerk vroeger het verbindend element. Dat mis je hier toch. Ik droom van een geloofsgemeenschap die naar het voorbeeld van Handelingen het plaatje van het Koninkrijk laat zien. De kerk niet als instituut voor religieuze zelfbevrediging, maar als een groep mensen die samenleeft op een manier die Jezus zelf beschrijft als: ‘jullie zijn licht en zout’ – beeld van het komende rijk. Ik ben er heilig van overtuigd dat als Jezus zegt dat zijn volgelingen het zout der aarde zijn, dat het zout dan door de pap verspreid
‘Het zout der aarde moet door de pap verspreid worden’ De doorsnee protestantse gemeente is heel erg op zichzelf gericht. Het is een gesloten club, met weinig aandacht voor wat zich in de buurt afspeelt. Het klimaat is vaak heel erg gericht op de geestelijke verzorging van de leden. Waar extra menskracht ingezet wordt in de kerk, is dat heel vaak voor ouderenpastoraat. Men is in de kerk
moet worden. En dan werkt het niet wanneer je de laatste leden naar een gebouw in het centrum verplaatst, zoals de katholieken nu doen. Waar komen mensen de kerk dan nog tegen in hun eigen omgeving? En blijf je als kerkelijke gemeente dan nog wel nadenken over wat je in je eigen omgeving kunt betekenen? Per slot van rekening is augustus 2015
Foto’ s: dick vos
niet-leden
Pionier Pieter ter Veen: ‘Door de krimp van de kerk komen we er misschien vanzelf wel achter dat het roer om moet’ augustus 2015
7
Toekomst
Op een dag kwam er niemand Het is zondagochtend 10.00 uur. Jakob staat voorin de kerk. Het orgel had nu moeten spelen en de ouderling van dienst had hem een hand moeten geven. Waarom zit er niemand in de kerk? Hij kijkt nog eens op zijn telefoon. Heeft hij zich vergist? Maar de datum klopt. Zondag 6 september 2015.
W
aar zijn mevrouw
en meneer Grijs die hem vanaf hun vaste plek linksvoor toeknikken? Waar is Sam, die hem luidkeels begroet met ‘hey dominee!’ als hij binnenkomt? En waar is de familie Sproet, die zich over het algemeen, net na de start van de dienst, met verontschuldigende blikken achterin op een bank laten zakken? Waar is iedereen? Jakob loopt tussen de rijen door. Hij begrijpt er niets van. Een beetje mistroostig kijkt hij naar de lege banken. Plotseling komt er een hoopvolle glimlach op zijn gezicht. Het zal een grap zijn van Bernard, de voorzitter van de kerkenraad. Snel loopt hij naar de achteringang van de kerk en trekt de zware deuren met kracht open. Een onbekende mevrouw met een hondje passeert net en kijkt hem verschrikt aan. Haar hondje blaft als een razende. Teleurgesteld sluit Jacob de deuren en kijkt nog een keer naar alle lege banken voor hem. ‘Wat moet ik doen?’ denkt hij. ‘Heeft het zin om hier te blijven als er niemand is?’ Jakob neemt een besluit. Hij haalt uit de keuken een kan koffie, kopjes en de lekkere koeken die Jozien de koster deze week gekocht heeft en zet die voor in de kerk op de avondmaalstafel. Dan legt hij er een briefje naast. ‘Ik ben even weg. Neem gerust wat te drinken. Ik kom straks terug.’ Hij loopt naar buiten en sluit de deur achter zich.
Worstelen
Dit verhaal zou op allerlei manieren verder kunnen gaan. Ik ben de schrijver van dit verhaal en ik heb besloten dat de gemeente van Jacob voorlopig niet terugkomt. Ze is gewoon op mysterieuze wijze verdwenen. Jakob wordt hierdoor gedwongen iets anders te gaan doen dan hij altijd heeft gedaan. Misschien gaat hij eindelijk de Camino de Santiago lopen, wat hij al jaren wil. Of hij dwaalt de stad in en gaat in gesprek met de mensen op straat.
16
Jacob is een gepassioneerde dominee. Hij laat zich niet kisten. Hij zal leren wat hij te bieden heeft aan mensen die de kerk niets zegt. Hij zal op zoek gaan naar welke hoop Christus te bieden heeft aan een generatie die zichzelf wel redt. Hij zal worstelen met God zoals zijn verre voorouder en naamgenoot dat ook deed. Hij zal worstelen tot hij, weliswaar gewond, vrede kan sluiten met wat er zich aandient. En dan zal hij op een dag terugkeren naar zijn kerkgebouw.
Onoplosbaar Het is zondag 4 september 2016. Jacob loopt door de stad. Zijn linkerbeen trekt een beetje. Hij heeft een praatje gemaakt met Mo, de Iraanse dakloze die op zondagochtend altijd in het park zit. Ze hebben samen genoten van het ontbijt dat Jacob bij zich had. Hij is op weg naar een gratis concert in Muziekcentrum Vredenburg. Dan passeert hij de kerk. Zijn kerk. De deuren staan wijd open. Verbaasd blijft Jacob staan. Er klinkt geluid in de kerk. Hij hoort een kind huilen en een moeder lachen. Jacob luistert gespannen. Is dat niet de stem van Sonja Sproet die hij daar hoort? Hij loopt de kerk in en het volgende moment ziet hij een man blij verheugd opspringen. ‘DOMINEE!!!’ roept Sam. Jacob blijft verbluft staan. De traditionele banken zijn weg. In het midden van de ruimte staat de avondmaalstafel helemaal volgestouwd met allerlei heerlijks. Eromheen staan zo’n vijftig stoelen. Langs de randen van de kerk ziet hij vreemde objecten staan. Een kunsttentoonstelling? ‘Jakob? Fijn je weer te zien man, waar ben je geweest?’ Bernard slaat hem op de schouders. ‘Eet je mee? Het is behoorlijk veranderd sinds je weg bent gegaan. We wisten eerst niet wat we moesten doen, man. Je was zomaar weg. Ik weet het nog goed. 6 september 2015, een jaar geleden. We zaten op je te wachten, maar je kwam niet opdaaugustus 2015
F oto : G OFOR CH R IS (CC B Y-ND2.0)
De toekomst van de kerk?
gen. We begrepen er niets van. Niemand kon je bereiken. Je was gewoon verdwenen. Die dag, de week erna en zo ging het door. Toen beseften we dat we iets moesten doen. Ik zal je het hele proces besparen, maar het resultaat is eigenlijk wel heel bijzonder.’ ‘Beste mensen, mag ik even de aandacht?’ Mevrouw Grijs staat in een
1. Verlaat vertrouwde wegen om nieuwe te vinden. Laat je verrassen, als gemeente en als predikant. 2. God staat nog altijd open voor een partijtje worstelen. Speel het spel met lef en wees niet bang om gewond te raken. 3. Als mensen hun kwaliteiten en passie inzetten op een manier waar ze blij van worden, komt er veel positieve energie los; laat dus niet steen en regels bepalen wat er gebeurt, maar de mensen – in Gods Geest.
Het lijkt in niets op een kerkdienst. Maar de energie die hij om zich heen voelt… outdoor-jasje aan het hoofd van de tafel. ‘We hebben een enerverende ochtend achter de rug…’ Verbijsterd luistert Jacob naar mevrouw Grijs terwijl ze vertelt wat er die morgen allemaal ondernomen is. Het lijkt in niets op een kerkdienst, maar de energie die hij om zich heen voelt, herinnert hem aan zijn tocht langs de Camino. Achter mevrouw Grijs staat meneer Grijs verheugd te knikken en te grijnzen. Jacob kijkt rond. Hij ziet veel nieuwe gezichten. ‘…is het nu tijd om te…’ Mevrouw Grijs stopt midden in haar zin. ‘DOMINEE, U BENT TERUG!’ Ze staart hem even aan met een vreemde uitdrukking op haar gezicht. Is het spijt? Vindt ze het jammer? Jacob kan het niet goed lezen. Dan glimlacht ze. ‘Heeft u zin om ons tafelgebed augustus 2015
uit te spreken?’ Jacob loopt enigszins verlegen naar haar toe. Ze geeft hem de tablet met daarop een voor hem vreemde tekst. Hij pakt het aan en kijkt naar de deels vertrouwde en deels vreemde groep mensen om de tafel. Dan geeft hij de tablet terug aan mevrouw Grijs. ‘Doet u het maar.’ Mevrouw Grijs begint te glunderen. ‘Ze heeft dit jaar haar eerste dichtbundel uitgegeven!’ fluistert meneer Grijs in zijn oor terwijl Jacob naar de prachtig geschreven tekst luistert. Jacob glimlacht. Hij schuift aan tafel en geeft de vreemde, bebaarde jongeman naast hem een hand. Die kijkt hem inschattend aan. ‘U bent dus predikant? Dat komt goed uit. Ik heb een paar onoplosbare vragen over het leven!’ ‘Mooi!’ zegt Jacob. ‘ Ik heb er ook nog een paar, boeiend om daarover van gedachten te wisselen.’ Charissa Bakema is een van de initiatiefnemers van Blossom030, een missionair project in Utrecht (www.blossom030.nl) en eigenaar van broedgebied.nl, platform voor creativiteit en inspiratie.
17
De Bijbel verstaan
Wie niet horen wil, moet Piet Schelling, oud-redacteur van W&D, schreef een boek over ‘lastige bijbelverhalen’, dat momenteel met korting te bestellen is voor abonnees. Om een indruk te krijgen, op deze plek een van de hoofdstukken uit het boek. Over aansporingen tot lichamelijke straf bij de opvoeding. Piet Schelling
T
oen enige tijd geleden een
predikant vertelde dat hij zijn kinderen weleens een pak slaag geeft en dat hij daarmee in de lijn van de Bijbel handelt, kwam er een golf van kritiek over hem heen. De media sprongen er meteen op in. Hetzelfde gebeurde daarna, toen een andere voorganger met een tekst van een christelijke schrijver uit de zeventiende eeuw in handen beweerde dat het slaan van kinderen toelaatbaar is. Van alle kanten werd fel uitgehaald tegen zulke barbaarse standpunten en tegen de Bijbel.
Schandalig, of niet Inderdaad, de Bijbel spoort aan tot stokslagen om kinderen niet te laten ontsporen. De vraag is of wij die aansporingen mogen of moeten overnemen. Zo nee, wat is dan nog het belang van zulke teksten in onze tijd? Ons Burgerlijk Wetboek is duidelijk. Het keurt lichamelijk of geestelijk geweld of enige andere vorm van vernedering tegen kinderen af. Welk doel de opvoeder ook voor ogen staat, de wet verbiedt lichamelijke straffen. De wetgever gaat nog verder. Sinds 2013 treedt de wet Verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling in werking: wie merkt dat een kind mishandeld wordt, dient dat te melden. In onze samenleving is het slaan van
22
kinderen uit den boze. Helder, geen speld tussen te krijgen. Wie zich daarvan bij de opvoeding van kinderen niets aantrekt, is strafbaar. Einde discussie, zou je zeggen.
De Bijbel is hier in strijd met onze wetgeving Echter, de discussie over bijbelse aansporingen om kinderen met harde hand op te voeden, is nog niet gesloten. De Bijbel is immers op dit punt in strijd met onze wetgeving. Hoe gaan we daarmee om? Interessante vragen, waarvan de antwoorden gevolgen hebben voor onze zienswijze op en onze omgang met de Bijbel.
Wijs met de stok in de hand De teksten over het slaan van zonen en jongens staan in de wijsheidsliteratuur, voornamelijk in het boek Spreuken. De losse spreuken maken deel uit van een groter geheel en dat geheel kleurt de spreuk. Hierbij enkele spreuken op een rijtje: Wie zijn zoon de stok onthoudt, haat hem, wie hem liefheeft, tuchtigt hem. (13:24) Tuchtig je zoon, dan is er hoop, zorg ervoor dat hij niet sterft. (19:18)
• •
• Een kind is geneigd tot dwaasheid, de stok
wijst het terecht en weerhoudt het ervan. (22:15) Onthoud een kind geen onderricht, van stokslagen gaat het niet dood. Sla het met de stok, en je redt het van het dodenrijk. (23:13-14) De stok en berispingen zorgen voor wijsheid, een kind dat niet wordt opgevoed, maakt zijn moeder te schande. (29:15) Tuchtig je zoon, en je hebt geen zorgen over hem, hij zal je vreugde geven. (29:17) Wie zijn zoon liefheeft geeft hem regelmatig met de stok, en uiteindelijk zal hij vreugde in hem vinden. (Sirach 30:1)
• •
• •
Zeven aansporingen voor ouders om op een wijze manier met hun kinderen om te gaan. Veel mensen, christenen en nietchristenen, zullen bij deze spreuken een dik vraagteken zetten. Ik sluit me daarbij aan en zeg: dit kan niet en mag niet. Maar dat is niet alles wat er over deze spreuken valt te zeggen. Hoe kwam men erbij om zo over opvoeding te spreken? Hoe kan het dat de bijbelse mens deze aanpak tussen opvoeders en hun kinderen wijs noemt? De aansporingen komen van de wijsheidsleraren. Dat waren leraren die zochten naar en vertelden over de wijsheid. Zij waren meesters in het maken van onderscheid tussen goed en kwaad. Zij gaven augustus 2015
voelen de kaders aan waarbinnen gerechtigheid en vrede tot bloei konden komen. Hun raadgevingen hadden gezag. Hun diepste intentie was dat mensen goed met elkaar en met God om zouden gaan. En de Thora en de Profeten waren voor hen de inspiratiebron. Deze wijze meesters, die de richting aangaven voor koning en volk, verbonden het hanteren van de roede met wijsheid. De wijzen van Israël stonden daarin niet alleen. Ook bij omliggende volken gebeurde dat. In de oudheid was men ervan overtuigd dat stokslagen en andere straffen helend waren voor kinderen. De dreiging met en toepassing van lichamelijke straf beschermen en corrigeren het kind, zo dacht men. Want daardoor wordt het kind behoed voor verval. Er waren wel grenzen aan een dergelijke straf; de ouder mocht niet dusdanig hard slaan dat het kind stierf. Als de wijzen van Israël aansporen tot lichamelijke straf, doen zij dat met het oog op het geluk van kinderen. Met dat in gedachten richten we ons op de verbinding tussen wijsheid en stokslagen.
Wat staat er precies in en achter de spreuken?
Maria tuchtigt het Christuskind. Max Ernst, 1926.
Bij het aandachtig lezen van de hierboven aangehaalde spreuken vallen een paar dingen op. Allereerst trekt het onze aandacht dat de wijzen van Israël vaak over de opvoeding van de kinderen (zonen) spreken. Daaruit kunnen we opmaken dat opvoeding in die oude tijd hoog in het vaandel stond. Investeren in opvoeding is investeren in de toekomst van mensen en hun omgeving. Maar het opvoeden van kinderen is niet gemakkelijk. Hoe begeleid en stuur jij als ouder je kind op weg naar de volwassenheid? Op welke wegen laat jij je kinderen lopen, zodat zij leren om in harmonie samen te leven met mensen en met God? Warempel
geen kleinigheid. Elk kind is anders en de omstandigheden van iedere generatie verschillen met die van de voorgaande. Het komt erop aan de traditie hoog te houden en tegelijkertijd open te staan voor het onbekende en niet-vertrouwde. Ten tweede zijn degenen die in de opvoeding met straffe hand worden begeleid en gecorrigeerd primair kinderen van het mannelijke geslacht. Het gaat om de zonen, hoewel een van de gebruikte Hebreeuwse woorden in de aangehaalde teksten ook op een meisje kan wijzen. Jongens werden in die tijd door de vader en de leraar onderwezen. Meisjes genoten primair thuis, bij hun moeder, onderricht.
augustus 2015
De jongens, de toekomstige mannen en dragers van de traditie en samenleving, werden onderwezen in de wijsheid en de Thora. Heel anders dan in onze cultuur, waar de jongens en meisjes doorgaans dezelfde posities innemen. Ten derde komen we enkele keren het woord ‘tucht’ tegen. Iemand tuchtigen is iemand discipline bijbrengen. Hem of haar leren langs een bepaald pad te lopen, vanuit het besef dat dit pad leidt tot welzijn. De wijsheidsleraren zeggen: wie wijzer in het leven wil worden, zal wijsheid moeten verwerven. Wie wil groeien in zijn of haar ontwikkeling, doet dat door wijsheid te vermeerderen.
23
In Borgloon, België, staat de ‘doorkijkkerk’ van het architecten-duo Gijs en Van Vaerenbergh: Reading Between The Lines. Verbeeldt het kunstwerk het failliet van de kerk? De secularisatie? Toenemend oog voor de wereld?
F oto : L ittle A rchitect.
in het volgende nummer
40
Israël – een open zenuw
Geesje Werkman
Ter Schegget
Hoe kunnen we in gesprek blijven over Israël en Palestina? Welke emoties en welke theologische opvattingen zitten achter de diverse loyaliteiten? Aandacht voor de controverses rond Israël, waarmee de kerk onopgeefbaar verbonden is. Naast ervaringen en meningen worden suggesties geboden voor de invulling van Israëlzondag.
Drijvende kracht is ze achter het kerkelijk hameren op bed, bad, brood als onvervreemdbaar mensenrecht. Als verantwoordelijke voor het beleid van Kerk in Actie inzake vuchtelingen in Nederland en aanspreekpunt voor gemeenten die zich op dit gebied willen inzetten, heeft ze het druk momenteel. Wat drijft Geesje Werkman?
Een linkse barthiaan wiens denkbeelden door predikantservaringen in Venezuela en Berlijn marxistisch zouden zijn, en die maar geen hoogleraar werd. Wie was Bert ter Schegget ook alweer?
Verschijningsdatum:
15 september
augustus 2015