Prioriteiten
opiniërend magazine voor protestants Nederland
Drewermann in Nederland
Vrijzinnig geloven
Jaargang 61 – Nummers 9 – september 2012
Annemiek Schrijver
I N F O @ D O M I N A S S . N L - W W W. D O M I N A S S . N L
In dit nummer
08
‘Er weer tegenaan…’
Annemiek Schrijver: 10 jaar Het Vermoeden
12 Voltooi(d) leven
18 En verder Drewermann in Nederland 10 Prioriteiten: De roeping van de kerk 15 Justitiepastoraat: Pastor in twee werelden 20 MEER: fuik tussen hemel en aarde? 22 Praktijk: Tips om te ontstressen 23 Boekbespreking: Kunst om vrij te leven 28 Beleid: Op hoop van zegen! 30 Vrijzinnig geloven: Mens en Mysterie 38 ‘Zo waarlijk helpe mij…’ 42
Kenia: Uithoek van Gods koninkrijk?
32
Rubrieken Selectie 4 Agenda 6 Opmaat 7 Woord & Beeld 24 De Bijbel verstaan 26 Cartoon 31 Boeken 34 Gemeente: Afrikazondag 35 Ambt: Zegenzondag 36 Spiritualiteit: ‘Eb’ 37 Predikanten 45 P.S.: Eerst liefde 47 Actueel: Dien je stad 48 september 2012
Met Spinoza tot God denken
40
Theologie
Drewermann in Nederland Deze zomer lichtte hij zijn onlangs verschenen commentaar op het boek Handelingen toe. Een kloek deel van 1200 bladzijden, waarin hij het relaas van Lucas en de theologie van Paulus voor moderne lezers toegankelijk maakt. Hij doet dat door telkens weer te benadrukken dat de verhalen symbolisch gelezen moeten worden. Daarmee wordt geen afbreuk aan hun zeggingskracht gedaan, maar worden ze juist bevrijd van het gevaar van fundamentalisme en bijgeloof. Drewermann is hierover stelliger dan ooit. Het gaat om de betekenis die verhalen hebben. “En vergist u zich niet”, houdt hij zijn luisteraars voor, “betekenissen kunnen levens veranderen!”
Geloof als verbeelding Drewermann tijdens een lezing in Kalkar, april 2012.
Ieder mens is als enkeling verantwoordelijk en vindt ook als enkeling genade in Gods ogen. Drewermann zal dat Luther volmondig nazeggen, al geeft hij er met inzichten uit de dieptepsychologie een eigen invulling aan. Bert van der Woude
I
n oktober is de Duitse theoloog
en psychotherapeut Eugen Drewermann opnieuw te gast in Nederland. Op verzoek van de Studiekring Drewermann Nederland (SDN) komt hij ditmaal spreken over Luther. Vooruitlopend op het grote Lutherjaar van 2017 gaat hij alvast in op de betekenis van deze reformator, die als geen ander de vrijheid van een christenmens heeft benadrukt. Als voorbereiding op deze bijeenkomst zochten Aart de Groot (secretaris van de Studiekring) en ik Drewermann op tijdens
10
de jaarlijkse zomerconferentie op Burg Rothenfels. Deze middeleeuwse burcht aan de Main is een ware vrijplaats, waar juist iemand als Drewermann welkom is en zijn verhaal mag doen.
Betekenis verandert Het was bijzonder om mee te maken dat een kleine tweehonderd mensen op drie opeenvolgende dagen aan zijn lippen hingen en er geen moeite mee hadden dat hij soms twee uur onafgebroken sprak.
Hoewel Drewermann al voor het vijfentwintigste jaar lezingen op Burg Rothenfels houdt, lijkt de reikwijdte van zijn visie bij sommigen voor het eerst door te dringen. Een voorbeeld: Lucas vertelt het verhaal van Petrus die uit gevangenis wordt bevrijd (Handelingen 12) zo concreet, dat Drewermanns symbolische uitleg een afzwakking lijkt. Maar dat is het niet. Hij weet zo overtuigend de negatieve gevolgen van een letterlijke lezing te schilderen, dat niemand eromheen kan. Het zit echter zo ingebakken in hoe mensen de Bijbelse verhalen lezen, dat loslaten niet meevalt.
Drewermann: Vrouwonvriendelijke passages in de brieven zijn niet van Paulus zelf Terwijl ik naar Drewermann luister, schieten mij de woorden van Harry Kuitert te binnen: “Zoals een doos van karton is gemaakt, zo is geloof van verbeelding september 2012
gemaakt.” Verbeelding is de stof, het materiaal, waaruit de verhalen zijn geweven. Wie dat er niet voortdurend bijdenkt, gaat tegen de aard van de verhalen in. “Maar de opstanding dan?”, klinkt het bijna wanhopig uit de mond van een vragensteller. Blijkbaar moet de verbeelding toch ergens verankerd worden. Maar dat gaat niet. De geloofswerkelijkheid is een andere, die zich per definitie aan elke feitelijke vastlegging onttrekt. Naast de lezingen en het beantwoorden van vragen maakt Drewermann tijd vrij voor persoonlijke gesprekken. Zijn ‘spreekuren’ zitten altijd vol en bij navraag blijkt steevast hoe heilzaam mensen zijn luisterhouding ervaren.
Paulus herzien Als Aart en ik Drewermann opzoeken in zijn provisorische spreekkamer in de bibliotheek, vragen we hem naar zijn veranderde visie op Paulus. Een groot deel van de Bijbelboeken heeft Drewermann inmiddels van commentaar voorzien, maar de brieven van Paulus zijn opvallend weinig aanwezig in zijn oeuvre. Drewermann bevestigt deze indruk en wijst op nieuwere literatuur, waarin duidelijk wordt dat de vrouwonvriendelijke passages in de brieven niet van Paulus zelf zijn en dat mede daardoor een veel positiever beeld van deze man oprijst. Met het schrijven van zijn Handelingencommentaar heeft Drewermann zich intensief verdiept in Paulus, die volgens hem een groot voorvechter is van vrijheid en menselijkheid en daar nieuwe wegen voor gebaand heeft in navolging van Jezus. Als ik Drewermann vraag of er dan binnenkort een commentaar op de Romeinenbrief van zijn hand te verwachten is, zucht hij. Of ik wel weet hoeveel er over deze brief al geschreven is en hoeveel werk dat gaat kosten. Consciëntieus als hij is, wil hij recht doen aan het werk van vakexegeten. Maar wie weet! Drewermann zit nooit stil en er zijn alweer twee boeken in aantocht. Het eerste bevat de uitleg van september 2012
een viertal sprookjes van Grimm en in het andere geeft hij commentaar op bekende verhalen uit de Griekse mythologie.
Geloof en wetenschap
Als we het over zijn komende bezoek aan Nederland hebben, is het niet alleen Luther die hier van betekenis is. Ook Calvijn moet aan bod komen. We spreken af dat Drewermann daarnaast op de rol van jongeren in zal gaan. In zijn theologie voert hij immers een pleidooi voor de vrijheid van het individu dat zich niet moet laten knechten door een kerk die geloofswaarheden verkondigt en mensen geen eigen ontwikkeling gunt. Voor veel oudere kerkgangers zal dit wellicht herkenbaar zijn, maar niet voor jongeren, vrijgevochten als ze zijn. Waar liggen hier kansen en hoe kunnen kerken daarop inspelen? Dat kerken kleiner worden ziet Drewermann niet per se als een nadeel. Het kan betekenen dat er meer ruimte komt. Jongeren moeten volgens hem probleemloos van de godsdienstles naar de natuurkundeles kunnen gaan en dat valt nog steeds niet mee.
en heeft in zijn boeken van de afgelopen jaren een schat aan informatie neergelegd. Ook die verdienen een Nederlands en een internationaal publiek. Voor zowel theologen als leken is het de moeite waard om er kennis van te nemen en de consequenties ervan te doordenken. De Studiekring Drewermann Nederland heeft daardoor in ieder geval genoeg te doen. In het najaar met het bezoek van Drewermann, in maart volgend jaar met de ‘Denker des Vaderlands’, Hans Achterhuis, die zal ingaan op de rol van geweld in zijn eigen werk en in het werk van Drewermann. Ds. Bert L. van der Woude is predikant van de Protestantse Gemeente Winschoten en voorzitter van de Studiekring Drewermann Nederland.
Drewermann in Nederland Op 6 oktober is dr. Eugen Drewermann te
Jongeren moeten probleemloos van de godsdienstles naar de natuurkundeles kunnen gaan
gast bij de Studiekring Drewermann Nederland (SDN). Zijn rede ‘Maarten Luther, Rebel der Genade’ staat in het teken van het thema van die middag: ‘Maarten Luther, zijn betekenis toen en nu’. Tweede spreker: drs. Klaas Touwen, Evangelisch-Lutherse predikant te Arnhem. Zaterdag 6 oktober, 13:30 uur - 17:00 uur, belangstellenden zijn van harte welkom. Juniorgebouw van het Marnix College, Prins Bernhardlaan 25, 6713 MA Ede. Aanmelding (vóór 1 oktober): door overschrijving van € 10,- (leden en studenten) of € 20,- (belang-
Hopelijk komt er een tijd waarin de openheid groter wordt en religieuze vragen de aandacht krijgen die ze verdienen. Kerken moeten die ontwikkeling niet in de weg staan, maar juist mogelijkheden en vrijplaatsen creëren. Drewermann zelf gaat in ieder geval het gesprek met de moderne natuurwetenschappen niet uit de weg
stellende niet-leden) op rekening 4859935 t.n.v. Studiekring Drewermann Nederland te Veenendaal o.v.v. ‘Studiedag 6 oktober 2012’. Meer informatie: www.studiekringdrewermann.nl, Aart de Groot, secretaris SDN: a.degroot38@hetnet.nl.
11
Voltooi(d) leven
Ouder worden, levenskunst en stervenskunst A
fgelopen voorjaar stond
het burgerinitiatief ‘Voltooid leven’ en het wetsvoorstel van de ‘Uit Vrije Wil’ op de agenda van de Tweede Kamer. Initiatiefgroep ‘Uit Vrije Wil’ zet zich voor de stervenshulpverlening aan ouderen met een voltooid leven. De initiatiefgroep bestaat uit een aantal bekende en minder bekende Nederlanders die dit onderwerp zozeer ter harte gaat, dat zij actie hebben ondernomen. Doelstelling van het burgerinitiatief is “Legalisatie van stervenshulp aan ouderen die hun leven voltooid achten. Dit op hun uitdrukkelijk verzoek en onder voorwaarden van zorgvuldigheid en toetsbaarheid”. Het onderwerp is veel in het nieuws geweest de laatste tijd. Veel is erover gezegd en geschreven, waarbij het mij opviel dat de kerken zo weinig van zich laten horen. Toch is het wel een thema. Al zo’n twee jaar bezint de Protestantse Kerk in Castricum zich bijvoorbeeld op dit onderwerp. Een boeiend proces dat uitmondde in een aantal activiteiten voor de burgerlijke en kerkelijke gemeente van Castricum.
Spelen de vragen rondom voltooid leven niet in de kerk? Uit eigen ervaring weet ik beter. Een artikel voor kerkenraden en predikanten die in hun gemeente willen aansluiten bij het gesprek over leven en sterven. Nicolette Vlaming gemeente was weloverwogen. Enerzijds omdat de meningen rondom dit onderwerp zeer uiteen kunnen lopen en het belangrijk is dat alle opmerkingen serieus worden genomen en het gesprek in goede banen wordt geleid. Anderzijds omdat op deze manier ook de organisatoren en de pastores vrijelijk konden deelnemen aan het gesprek.
Respectvol deelden mensen hun angsten en
Gemeenteavond
vragen over de eigen dood
In het voorjaar van 2011 vond een gemeenteavond plaats waar zo’n tachtig mensen op afkwamen. Voor deze avond was Jacobine Geel uitgenodigd als gespreksleider. De keuze voor een geoefende gespreksleider van buiten de eigen kerkelijke
Na een korte inleiding keken we met elkaar naar enkele fragmenten van de dvd ‘Op sterven na dood’ van de IKON. Zeer uiteenlopende reacties kwamen hierdoor
18
los en een levendig gesprek ontstond in de zaal. Alle vragen die onder de aanwezigen leefden werden geïnventariseerd en in de korte pauze door Jacobine Geel gebundeld en gethematiseerd. U begrijpt dat op deze vragen niet een eenvoudig antwoord gegeven kon worden. Er ontspon zich een gesprek tussen mensen over en weer dat getuigde van respect voor elkaars zienswijze en een bereidheid om verder te denken met elkaar. Dat gebeurde een klein jaar later tijdens gespreksbijeenkomsten in kerkelijk verband. De pastores kozen voor een insteek die mensen uitnodigde om verder te praten over hun eigen gedachten rondom het levenseinde. Ontroerend was het om te zien hoe echtparen vaststelden dat ze samen nooit spraken over hun wensen en gedachten met betrekking tot hun eigen dood. Respectvol bevroeg men elkaar en deelden mensen hun angsten en vragen.
F oto : P eter Villerius
Niet reanimeren De organisatoren zagen het als de taak van de kerk om het gesprek over dit thema ook in de burgerlijke gemeente onder de aandacht te brengen. Hiertoe werd contact gezocht met de verschillende organisaties die voor ouderen actief zijn. De PCOBafdeling van Castricum, de Protestants Christelijke Ouderen Bond, wilde graag samenwerken. Thema van de avond was ‘Menswaardig leven, Menswaardig sterven’. Twee gastsprekers lieten die avond hun licht schijnen over het vraagstuk van waardig leven en stervenskunst. Carlo Leget, universitair hoofddocent zorgethiek in Tilburg, en Astrid Hartendorf van de NVVE (Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde) gaven een heldere inleiding.
Het recht op zelfbeschikking heeft ook een andere kant Met een viertal stellingen verdeelden de aanwezigen zich over de verschillende ruimtes van de kerk om met elkaar het gesprek te zoeken. In iedere groep was een gespreksleider aanwezig die de taak had om iedereen aan bod te laten komen. De samenstelling van de groepen was divers september 2012
en dat maakte het gesprek soms lastig. Voor de een was het de eerste keer dat hij nadacht over dit thema, een ander had zich hierop al uitgebreid bezonnen en liep met een ‘niet-reanimerenpenning’ rond. Toch werd er goed gesproken over de verschillende stellingen. Als afsluiting van de avond was er een forumgesprek met de inleiders. Diverse geluiden klonken na afloop van deze bijeenkomst: “Die Carlo Leget kan je goed horen, die mag nog wel een keer komen” en “een informatieve avond die duidelijkheid heeft gegeven”. Voorlopig was deze avond met de PCOB het sluitstuk van het spreken over ‘Voltooid leven’. Is het dan over en uit, voltooid verleden tijd? Nee, zeer zeker niet. Het burgerinitiatief blijft op de politieke agenda, want de motie die is aangenomen zegt het burgerinitiatief te betrekken bij de kabinetsreactie op de tweede evaluatie van de euthanasiewet. Het gesprek binnen de gemeente Castricum is op gang gebracht en mensen zijn gaan nadenken over hun eigen dood en ook over wat levens- en stervenskunst is.
de arts die gevraagd wordt om te helpen bij het uitvoeren van de doodswens. Wat doet dat met die mens? Ik heb gaandeweg ontdekt dat oud worden ook te maken heeft met levenskunst en in het verlengde daarvan met stervenskunst. Nicolette Vlaming is kerkelijk werker in Castricum en masterstudent aan de PThU.
Do’s and don’ts •
die worden gebruikt: waar gaat het over. •
De weg die we zijn gegaan in de kerk en in de gemeente heeft bij mij ook iets losgemaakt. In eerste instantie was het voor mij volkomen vanzelfsprekend dat ieder mens het recht heeft om te bepalen dat het leven mooi is geweest en dat er niets meer te verwachten is. Vanzelfsprekend moest er dan ook ruimte zijn om op een menswaardige manier het leven te beëindigen. Door alle gesprekken ter voorbereiding van alle bijeenkomsten is mijn mening wat genuanceerder geworden. De vraag van een autonoom mens die zijn leven wil beëindigen doet iets met zijn omgeving. Mensen leven nu eenmaal in een groter verband en het hooggeprezen recht op zelfbeschikking heeft ook een andere kant. Denk aan
Neem een ervaren gespreksleider die op de hoogte is van het onderwerp en kan omgaan met gevarieerde groepen.
•
Kies aansprekende inleiders.
•
Begrens de tijd die je aan dit onderwerp wilt besteden.
•
Zorg voor goede publiciteit.
•
Kies een goede locatie: centraal gelegen, met bijruimtes.
Stappenplan •
Zelfbeschikking?
Geef helderheid rondom de begrippen
Bespreek het onderwerp in de kerkenraad.
•
Stel een werkgroep in.
•
Bepaal wat de doelgroep wordt: burgerlijke en/of kerkelijke gemeente.
•
Zoek aansluiting bij andere grote (christelijke) partner.
•
Vraag subsidie aan bij de gemeente.
•
Bepaal doelstellingen voor de bijeenkomsten.
Bronnen •
Essays PCOB ‘Voltooid leven?’ en ‘Van stof en adem’
•
DVD IKON ‘Op sterven na dood’
•
Website PCOB: www.pcob.nl
•
Website NVVE: www.nvve.nl
•
Protestantse Kerk van Castricum: www.pkcastricum.nl
19