Magazine voor Shakespeare liefhebbers
VOORJAAR 2013
| nr. 1
Troonsafstand
‘Met eigen handen schenk ik weg de kroon’
Shakespeare heeft geen decor nodig
Frits Spits ‘Van Shakespeare knap je op’ Columns Jack Nieborg, Hans Jansen en Peter Sloot
een nieuw
magazine
William. voor Shakespeareliefhebbers
€ 4,95
www.shakespearetheaterdiever.nl
REGISSEUR versus RECENSENT Wie begrijpt Shakespeare beter?
#31
UITGELICHT De fantasie van Shakespeare kende geen grenzen waar het om personages in zijn werk ging. Koningen, arme sloebers en magische wezens trekken voorbij. Dit keer richten we de schijnwerper op Titania, de elfenkoningin uit Midzomernachtdroom.
Regisseur Recensent
#06
Ongrijpbaar, onzichtbaar en toch altijd aanwezig. Het spanningsveld dat altijd rond regisseur en recensent heen danst. De een creëert, de ander geeft daar een oordeel over. Lastig om daar objectief mee om te gaan, of valt dat eigenlijk wel mee?
OP DE COVER Is dit nu werkelijk een portret van William Shakespeare? Inmiddels is dit schilderij bekend geworden als het ‘‘Cobbe Portrait’’ omdat het eigendom was van de aartsbisschop Charles Cobbe (1686-1765). Het schilderij is altijd in het bezit van de familie Cobbe gebleven en werd pas in 2006 ‘ontdekt’ als zijnde mogelijk een portret van Shakespeare. Sindsdien woedt er een heftige discussie. Niet over de echtheid van het schilderij, dat zonder twijfel rond 1610 gemaakt is, maar over de identiteit van de afgebeelde rijk geklede man. Hoewel de Shakespeare Birthplace Trust in maart 2009 triomfantelijk ‘Shakespeare found!’ liet weten, spreken andere experts, waaronder de gerenommeerde National Portrait Gallery, dit weer stellig tegen. Een ding is dus zeker: Het is niet met zekerheid vastgesteld dat dit inderdaad een portret van William Shakespeare is!
02 William.
MIJN SHAKESPEARE Bekende Nederlanders en hun relatie met Shakespeare. In dit nummer radiomaker (wie kent ‘’De Avondspits’’ nou niet?) Frits Spits. ‘’Ik denk dat Shakespeare er als enige in geslaagd is om de complexiteit van de menselijke ziel in kaart te brengen.’’
#26
Inhoud
#14
Nr. 1 | Jaargang 1 - 2013
#06 #12
Regisseur-Recensent DE KUNST VAN VERWONDERING
De holle kroon DE TROONSAFSTAND
Actueler dan ooit: Het is een zware last om een koningskroon te mogen, of beter te moeten dragen. Shakespeare maakt die loodzware verantwoordelijkheid voelbaar in Richard II, het stuk dat al in 1601 een politieke lading mee kreeg.
Onder de sterren
#14
Kale Shakespeare
#18
Mijn Shakespeare
#26
‘’Yes - All the world is a stage, but some places are more a stage than others.’’
ONDER DE STERREN ‘’Yes - All the world is a stage, but some places are more a stage than others.’’ Tot die laatste categorie mag het openluchttheater Diever zich zonder meer rekenen. Waar anders wordt met zoveel passie en inzet Shakespeare onder de blote sterrenhemel gespeeld?
# Letters LEZERSVRAGEN
Altijd al vragen gehad over het werk, de mens of de vertolking van het werk van Shakespeare? Andere opmerkingen, complimenten of kritiek? We staan er voor open en geven de antwoorden die u zoekt.
#32
Shakespeare schreef voor een theater dat voornamelijk gericht was op tekst. Vandaar dat zijn werken het beste gedijen op een leeg en kaal toneel. Prima voor de ervaren theaterkijker, maar de jongere film- en televisiegeneratie verwacht voornamelijk realisme. Een dilemma.
FRITS SPITS
Bekende Nederlanders en hun relatie met Shakespeare. In dit nummer radiomaker (wie kent ‘’De Avondspits’’ nou niet?) Frits Spits.
Bestseller Ooit geweten dat Shakespeare absolute recordhouder is wat betreft aantallen producties in Nederland? Dat zijn werk al 935 keer verfilmd is? Dat er dit nieuwe theaterseizoen weer veel van Shakespeare te genieten zal zijn. We blikken vooruit op wat komen gaat!
Uitgelicht
TITANIA - MIDZOMERNACHTDROOM
Letters Columns
SHREK, KERMIT EN OTHELLO Jack Nieborg
ELF
#31 #32 #25 #05 #30
Peter Sloot
RICHARD III
Hans Jansen
William. 03
VERZEKERINGEN HYPOTHEKEN Kantoor Dwingeloo: Entingheweg 19 | 7991 CC Dwingeloo Kantoor Havelte: Molenkampweg 1 | 7971 BN Havelte Telefoon (0521) 59 18 91 E-mail: west.drenthe@unive.nl www.univewestdrenthe.nl
Peter voorwoord.
Sloot
ELF Nee, het was echt niet zo dat
En met succes, want maar liefst zes
Shakespeare mij als kind al wist te
hoofdrollen in de Midzomernachtdroom
boeien. Die waardering zou zich
(die deze winter werd gespeeld) waren
pas jaren later ontwikkelen. Maar als
voor acteurs uit eigen kweek.
kind van een moeder die souffleerde en
Bovendien investeren we in ons theater:
een vader die enthousiast op de planken
met decors en met nieuwe initiatieven
stond, was mijn culturele loopbaan
zoals de winteropvoering van
eigenlijk voorbestemd. En zo stond ik als
Midzomernachtdroom. Graag gaan we
onwennige dertienjarige figurant op het
de dialoog aan met onze bezoekers.
toneel. Als elfje. Niet onverdienstelijk
Natuurlijk op het internet en via de social
in al mijn aandoenlijke toewijding, maar
media, en vanaf heden ook via
helaas geen groot talent. ‘Middelmatig
het klassieke medium van een eigen
amateurspeler’ zou mijn maximaal
magazine: WILLIAM.
haalbare kwalificatie zijn. We weten dat de belangstelling voor het Inmiddels ben ik verbonden aan
fenomeen William Shakespeare groot is.
het Shakespearetheater Diever met zijn
Onze bezoekersaantallen en de grote
150 spelers en medewerkers. Wat deze
belangstelling voor de Shakespeare-
mooie toneelvereniging zo uniek maakt is
cursussen en -lezingen onderstrepen
de enorme passie en het plezier waarmee
dat nog eens.
Shakespeare al 66 jaar in Diever vertolkt
Daarom geloven we dat we met
wordt.
WILLIAM in een behoefte voorzien.
Juist daarmee hebben we Shakespeare
Met dit magazine willen we vanuit een
laagdrempelig en toegankelijk gemaakt.
breed perspectief duidelijk maken hoe
Want laat er geen misverstand over
Shakespeare tot op de dag van vandaag
bestaan: Shakespeare is voor iedereen.
onze cultuur verrijkt heeft.
En met jaarlijks 20.000 bezoekers mag
Dit magazine is met dezelfde passie en
het Shakespearetheater Diever allang tot
inzet gemaakt als onze voorstellingen.
de middelgrote culturele evenementen
Hopelijk wordt het net zo gewaardeerd.
in ons land gerekend worden.
Want de thema’s die Shakespeare aanroert - jaloezie, liefde, overspel,
Peter Sloot is voorzitter
Wij vinden het een uitdaging om die
haat - blijven tot op de dag van vandaag
interesse niet alleen vast te houden,
actueel.
van het Shakespearetheater Diever,
maar ook te vergroten. De eigen jeugd-
de uitgever van WILLIAM magazine.
opleiding is daarbij belangrijk, want die brengt nieuwe gezichten op het toneel.
Peter Sloot
William. 05
06 William.
Regisseur Recensent DE KUNST VAN VERWONDERING Kritiek is nooit leuk. Vooruit, opbouwende kritiek is nog wel knarsetandend te verwerken. Maar venijnig commentaar is, zeker wanneer dat ook nog eens terecht is, slechts moeizaam weg te slikken. Complimenten zijn wel leuk. Net als waardering en bewondering. Het is een spanningsveld dat rond regisseur en recensent heen danst. Ongrijpbaar, onzichtbaar en toch altijd aanwezig. Hoe ervaren zij dat zelf? We vroegen het Jack Nieborg, artistiek leider van het Shakespearetheater Diever, en Kester Freriks, recensent van NRC Handelsblad. Door: Derk Evers Fotografie: Targetpress.nl/Wout Meppelink
William. 07
08 William.
“Ik vind het aanmatigend om zoiets te zeggen als ‘dat heeft Shakespeare nooit zo bedoeld’. Het enige waar we nu over beschikken is de tekst. Dus kun je alleen maar gissen wat zijn bedoeling is geweest,” antwoordt Kester op de vraag wie Shakespeare beter kan interpreteren. Een mening waar Jack zich volledig in kan vinden. “Vergeet ook niet dat het publiek volledig is veranderd. Het idee over wat ‘mooi’ is, is compleet anders geworden.’’ “En waarom moet het mooi zijn, dat is eigenlijk een raar idee. Waarom zou je dat willen? Een regisseur voert het stuk op om wat het nu zegt, niet om wat er vier eeuwen geleden mee bedoeld zou kunnen zijn. En daar komt het werk van de recensent om de hoek kijken. Als recensent zoek je de consistentie in het werk van de regisseur, je zoekt de sleutel in deze specifieke voorstelling. Hoe heeft hij zijn visie weten uit te drukken. Daar moet je onbevangen tegenover staan. Voor mij begint de voorstelling dan ook pas wanneer het doek opengaat.’’ “En voor mij wanneer dat sluit,’’ antwoordt Jack. Diepte “Zeker, ik ben zelf een Shakespeare liefhebber,’’ weet Kester. “Daarom gaat het mij ook om dat eerste moment. We kunnen daarbij niet teruggrijpen op de historie. Er zijn geen verslagen of recensies van de eerste opvoeringen destijds in The Globe. Wat we weten is gebaseerd op één enkele tekening. Wil je Shakespeare vandaag de dag willen en kunnen waarderen, dan moet je liefde en begrip hebben voor het hele genre toneel. Je moet geloven in de oprechtheid van de fictie en de emotie van het theater. Wat meteen ook de paradox van het toneelspelen is: je ervaart spel als echt en betekenisvol.’’
Jack Nieborg
‘Een voorstelling werkt niet als de toeschouwer passief achterover blijft hangen in de afwachting om geamuseerd te worden’
Jack is gretig in zijn bevestiging. “Absoluut. Om te genieten van theater moet je bereid zijn daar in mee te gaan. Een voorstelling werkt niet als de toeschouwer passief achterover blijft hangen in de afwachting om geamuseerd te worden. De diepte van iedere voorstelling is afhankelijk van de diepte van de kijker. En als regisseur moet je soms iets durven maken waarvan je niet zeker weet of het gaat lukken. Het probleem is dan dat het heel lastig is om een voorstelling in een laat stadium nog te corrigeren of te annuleren. Soms werkt het gewoon niet, en experimenten kunnen nu eenmaal mislukken. Het gaat uiteindelijk om het samenspel met je publiek en of het je lukt om als maker het publiek je voorstelling in te lokken.’’ “Het is wel heel bepalend wat de visie van de regisseur daarbij is,’’ nuanceert Kester. ‘’Hoe gaat de regisseur bijvoorbeeld om met die Othello. Waar legt hij zijn accenten, is hij consequent in die visie. Kijk, jaloezie is natuurlijk niet iets exclusiefs voor een zwart mens, de vraag is of die jaloezie iets toevoegt. Dat zijn aspecten die voor een recensent belangrijk zijn.’’ “Dat is zeker zo, maar uiteindelijk is het toch de voorstelling die gerecenseerd moet worden en niet de regisseur,’’ stelt Jack. “En ja, natuurlijk lees ik alle recensies en ja, het raakt me wanneer ik een slechte recensie krijg. En het lijkt wel alsof vooral mensen die niet zijn geweest hun mening uit de krant moeten halen.’’ Is dat laatste een prikje richting recensent? Kester: “Als recensent bied je de lezer inderdaad een mening aan, ik schrijf tenslotte voor de lezer en niet voor de regisseur. Daarom wil ik in alle eerlijkheid weergeven wat de regisseur wil zeggen - wat wil hij vertellen, wat is de noodzaak - altijd onderbouwd.
Kester Freriks
William. 09
‘Een oprechtheid die je zelden verder ziet. Amateurs geven vaak nieuwe lagen en juist die benadruk ik in de recensie’
En neem van mij aan, het is veel leuker om een enthousiaste
beperking soms veroorzaakt door het te mooie, te plastic acteren
recensie te schrijven dan een negatieve. Dat laatste is veel
van geschoolde acteurs. Ze spelen te goed eigenlijk waardoor het
moeilijker.’’
geen mensen van vlees en bloed meer zijn.’’
Jack geeft zich niet gewonnen. “Soms hebben ze het gewoon
Kester: “In Diever is het allemaal ook heel dichtbij. Daar bedoel
niet begrepen of zelfs niet gezien. Ik heb wel eens Hamlet laten
ik mee dat je als publiek het gevoel krijgt van: Daar had ik ook
spelen, waarbij het vermaarde to be or not to be niet werd uit-
kunnen staan. Dat maakt het herkenbaar, en het publiek waardeert
gesproken, maar uitgespeeld. Een toch niet onbelangrijk moment
dat. Het leeft enorm mee. Ik denk dat het komt omdat amateur-
in Hamlet! Het bleek de recensent volledig ontgaan te zijn.’’
spelers zich veel minder in hun rol inleven, dat ze meer zichzelf zijn en dat voel je.’’
Amateurs
“De allerbeste, nog niet ontdekte acteur zit op dit moment ergens
In hoeverre kan een recensent objectief blijven? Hoe moet bij-
achteraf op een zolderkamer een boek te lezen en loopt niet rond
voorbeeld een voorstelling van een amateurgroep beoordeeld
op een toneelschool, staat helaas niet op het toneel,’’ beaamt Jack.
worden? Kester: “Om te beginnen moet je direct beginnen met
“Waar het om gaat is dat je op het toneel een meester-verteller
het geven van een kader. Dat het dus om een amateurgezelschap
moet zijn, en dan is er geen verschil tussen iemand die dat voor
gaat. Waaronder weer een grote diversiteit bestaat, maar dat ter-
de liefhebberij of voor zijn broodwinning doet. Uiteindelijk moet
zijde. Voor de eerlijkheid van de recensie is het wel essentieel
het publiek het zelf doen, dat moet hem of haar aanvoelen. Want
om het uitgangspunt helder te stellen. Heb je een kader voor die
dat is onmisbaar, de wil om je te laten verwonderen.’’
visie neergezet, dan verbijstert het me soms hoe ‘los’er gespeeld wordt, met een oprechtheid die je zelden verder ziet. Amateurs
Kester: “Dat is wel het ultieme doel. Je wilt de nieuwsgierig-
geven vaak nieuwe lagen, en juist die benadruk ik in de recensie.’’
heid, maar ook het respect van het publiek zien. Je wacht op het moment dat er een zekere spanning ontstaat op het toneel. Dan
“Ook bij het bewerken van een stuk houd ik er rekening mee dat
moet het een groot ‘kloppend hart’ worden. Daarom is de vorm
we amateurs zijn,’’ vult Jack aan. “Met de regie en de manier
van een schouwburg ook belangrijk, die lijkt niet voor niets op
van werken trouwens ook. Maar op een gegeven moment groei
een hart. Het publiek zelf moet de verrassingen voorbereiden en
je als regisseur en spelers naar elkaar toe. Waarbij ik overigens
daarna de verwondering in stand houden. Als recensent heb ik
erg blij ben met het feit dat we met een uitgebreid artistiek
die verwondering en nieuwsgierigheid ook. Hoe zal bijvoorbeeld
team (o.a. een stemcoach) de voorstelling kunnen maken, dat is
de geest van de vader in Hamlet nu weer uitgebeeld gaan worden?
een groot voordeel. Nu hebben we het wel over de beperking van
Hoe bouwen ze dat op, welke oplossing kiezen ze? Dat maakt het
amateurs, maar het omgekeerde kan ook het geval zijn. Wanneer
spannend.’’
je naar sommige professionele voorstellingen kijkt, dan wordt de
10 William.
“Mijn uitgangspunt daarbij is dat ik het verhaal zo boeiend mogelijk wil vertellen,’’ legt Jack uit. “Daarbij haal ik graag de actualiteit erbij op die plekken waar Shakespeare dat ook doet. Ik schrijf grappen waar ik
Jack Nieborg Jack Nieborg (53) volgde zijn regieopleiding aan De Theaterschool in Amsterdam. Met zijn afstudeervoorstelling won hij in Duitsland
zelf om moet lachen. Ik wil bewust met het publiek
de eerste prijs op het bekende internationale theaterfestival van
werken en dat is wat anders dan een monoloog aan
Erlangen.
de toeschouwer aanbieden. Ja natuurlijk, het is een eigen interpretatie, en dat maakt het ook zo moeilijk.
Na zijn opleiding in Amsterdam was hij een aantal jaren als regisseur verbonden aan de Vakgroep Theaterwetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen.
Je wilt de kijker raken, en dan moet je een beetje van
In 2005 ontving zijn voorstelling Kleed u zich daar maar even uit,
je ziel blootleggen. Doe je dat niet, dan kun je ook
de Arend Hauer Theaterprijs.
niet inspelen op de emoties van de toeschouwers.
Naast het regisseren van diverse projecten en gezelschappen
Maar ik wil hier toch ook graag een directe vraag aan
vertaalt hij jaarlijks een stuk van William Shakespeare voor het Shakespearetheater Diever waarvan hij sinds 2000 artistiek
Kester stellen: Voel jij je als recensent verantwoordelijk
leider is. Zijn Shakespeare vertalingen worden uitgegeven in
voor de toeschouwersaantallen?’’
boekvorm. (www.grobein.nl).
‘Je wacht op het moment dat er een zekere spanning ontstaat op het toneel. Dan moet het één groot kloppend hart worden’
Kester Freriks Kester Freriks (58) is auteur van romans, reisverhalen, essays, boeken over theater, natuur en vogels. In 1979 debuteerde hij met de verhalenbundel Grand Hotel Lembang. Voor zijn roman Hölderlins toren ontving hij in 1982 de Van der Hoogt-prijs voor literatuur. Sinds 1981 is hij verbonden aan de kunstredactie van NRC Handelsblad, waarvoor hij beschouwingen, reportages en
“Nee. We doen er als recensenten veel aan om zo breed
recensies schrijft over theater, Scandinavische en Nederlands-
mogelijk te informeren. Maar het gezelschap moet het
Indische literatuur. Tevens schrijft hij beschouwingen over natuur,
uiteindelijk zelf doen,’’ is het besliste antwoord. “Ik hoor
beeldende kunst en vogels. Recent publiceerde hij alom geprezen
wel eens de opmerking dat je in deze voor de podium-
vogelboeken als De valk. Over valkerij en wilde vogels en Vogels kijken. Alle driehonderd Nederlandse vogelsoorten.
kunsten moeilijke tijden nooit meer negatief zou mogen
In zijn boek Verborgen wildernis. Ruige natuur en kaarten in
schrijven. Daar geloof ik niet in. Ik hoop dat de lezer
Nederland combineert hij historische landkaarten met wildernis-
geïnteresseerd raakt door mijn recensie die ik in alle
tochten door Nederland.
eerlijkheid en oprechtheid geschreven heb. Wat de lezer er vervolgens mee doet is aan hem.” “Het lijkt wel regisseren,’’ beaamt Jack.
Tussen 1975 en 1979 was hij verbonden aan het Amsterdamse toneelgezelschap Handke/Weiss. Onlangs verscheen van zijn hand Naar het theater. Acteurs over hun werk. (www.kesterfreriks.nl).
William. 11
kroon de holle
12 William.
Door: Hans Jansen Vertaling: Willy Courteaux
In Richard II tekent Shakespeare een prachtig, kwetsbaar beeld van een koning: niet als de almachtige potentaat, maar als een stadhouder, een plaatsvervanger die tijdelijk het beheer kan voeren. In de vertaling van Willy Courteaux klinkt dat zo:
Niets kan ik ‘t mijne noemen dan mijn dood, En ook dat kleine plekje kale grond Dat ons gebeent tot hulsel dient en deken. In Godsnaam, laat ons op de grond gaan zitten En ‘t droef verhaal doen van de dood van vorsten; Hoe deze onttroond is; die gedood op ‘t slagveld; Die door de schim gekweld die hij onttroond heeft; Vergiftigd door zijn vrouw; slapend gewurgd; Allen vermoord. Want in de holle kroon Waarmee het sterflijk vorstenhoofd zich tooit, Daar houdt de dood zijn hof; daar zit de Nar En hoont zijn staat en grinnikt om zijn praal; Laat hem één ademtocht, één kort toneel Voor heerser spelen en met blikken doden; Doordrenkt hem met zelfzuchtige eigenwaan, Als was het vlees dat onze ziel omwalt Van onverwoestbaar staal; en in die luim Komt hij aan ‘t eind en boort met kleine speld De slotmuur door, en - goedenacht dan, koning! 3.2.152-170
Richard II weet zich belaagd door zijn volle neef Henry Bolingbroke en wordt uiteindelijk gedwongen troonsafstand te doen. De scène was zo controversieel dat hij in 1598 niet kon worden gedrukt. In de tekst die toen te koop was in de winkel van Andrew Wise in ‘‘St. Paules churchyard at the signe of the Angel” ontbrak de hele scène. Pas in de herdruk van 1608 verschijnt dat fragment, waarvan hieronder een deel te lezen is. Hoe gevaarlijk de scène werd geacht blijkt ook uit het feit dat op 7 februari 1601 de aanhangers van Robert Devereux, de graaf van Essex, Shakespeares toneelgezelschap flink betaalden om dat oude stuk over Richard II te spelen. Ze wilden duidelijk het volk opzwepen, en de realiteit van een gedwongen troonsafstand dichterbij brengen. De opstand mislukte. Essex werd geëxecuteerd. Maar de oude koningin Elizabeth merkte op: “Ik ben Richard II, weet je dat niet?”.
de Troons afstand Door: Hans Jansen Vertaling: Willy Courteaux
RICHARD Geef mij de kroon... Hier, neef, hier, neem de kroon, Aan deze kant mijn hand, aan die kant de uwe. Nu is de kroon gelijk een waterput, Een met twee emmers die elkander vullen, De ene altijd dansend in de lucht, En de andre, omlaag en ongezien, vol water. Ik ben de volle emmer, ‘k drink mijn leed Dat uw geluk steeds hoger stijgen deed.
BOLINGBROKE Ik dacht dat ge vrijwillig afstand deed. RICHARD Ja, van mijn kroon; niet van mijn harteleed. Gij kunt mij van mijn troon en staat verdrijven, Maar van mijn smarten wil ik koning blijven. BOLINGBROKE Gij geeft mij, mèt uw kroon, veel zorgen mee. RICHARD Dat is nog geen vermindring van mijn wee. Zorg om verloren zorg is mij gebleven; Zorg is de winst die u mijn kroon zal geven; Ik geef mijn zorg weg en ik houd ze toch, Zij volgt de kroon, maar bij mij blijft ze nog. BOLINGBROKE Doet gij vrijwillig afstand van de kroon? RICHARD Ja, neen; neen, ja; ik heb geen wil meer nu; Geen “neen” dus; ik ontruim de troon voor u. Zie allen toe hoe ik mijzelf vernietig: Ik geef de last weg die mijn hoofd bedrukt, De plompe scepter die mijn hand bezwaart, De heersershoogmoed die mijn hart regeert; Met eigen handen was ‘k mijn balsem af, Met eigen handen schenk ik weg de kroon, Met eigen mond vermaak ik ‘t heilig ambt, Met eigen stem onthef’k van eed en plicht. ‘k Zweer alle vorstenpraal en staatsie af, Doe afstand van mijn goedren, renten, winsten, Herroep mijn keuren, wetten en decreten. Vergeev’ God die hun trouw aan mij onteren, En hoede God de trouw die zij u zweren; Maak’ mij, die niets meer heb, door niets bedrukt, En blij met alles u, wie alles lukt. En moogt gij lang in Richards zetel tronen, En Richard weldra in zijn grafkuil wonen. Aldus spreekt Richard, van zijn troon verdreven: Heil Koning Hendrik! Lang moge hij leven! 4.1.181-221
William. 13
ONDER
14 William.
Al generaties onweerstaanbaar: Shakespearetheater Diever
VERWONDERING DE STERRENHEMEL Aan de rand van het diepe Drents-Friese Wold vindt ieder jaar weer een fascinerend evenement plaats dat duizenden liefhebbers trekt. Dan wordt onder de blote sterrenhemel met overgave en passie Shakespeare gespeeld.
‘‘Yes - All the world is a stage, but some places are more a stage than others, ay, there’s the rub; and Diever is without question one of these places,’’ constateerde een Britse verslaggever verbaasd.
William. 15
‘‘Yes - All the world is a stage, but some places are more a stage than others, ay, there’s the rub; and Diever is without question one of these places’’
16 William.
Het Shakespearetheater Diever kan dan ook terugkijken op een rijke historie. Al vanaf 1946 worden daar, midden in het openluchttheater, onafgebroken de stukken van Shakespeare opgevoerd. Alleen in 1949 niet, toen viel de keus op Peer Gynt van Ibsen. Hoe komt het toch dat ze er in Diever in slagen om zo succesvol te zijn met een niet zo voor de hand liggend repertoire? Want het publiek komt graag: In de afgelopen jaren schommelde het aantal bezoekers rond de 20.000. Daarmee mag het Shakespearetheater zich tot de middelgrote spelers op cultuurgebied rekenen. Omdat de stukken in een Nederlandse bewerking gebracht worden? Of omdat de spelers, amateurs van wie velen uit Diever zelf, zo gedreven en geregisseerd worden dat ze boven zichzelf uitstijgen?
Unieke ambiance Het zal vooral een combinatie van factoren zijn. Alleen al de ligging van het openluchttheater midden in het bos roept een heel speciale sfeer op.
Ja, je mag gewoon een koeltas meenemen. En een kussen om het leed van de keiharde planken banken enigszins te verzachten.
De grote zorg die ieder jaar weer aan de decors gegeven wordt die door vrijwilligers gebouwd worden. De uitgesproken gezellige sfeer die er onmiskenbaar heerst.
Het is aan het Shakespearetheater
Othello
Wanneer het regent wordt er
te danken dat het Shakespeare voor
Dit jaar wordt Othello gespeeld dat
gewoon doorgespeeld, paraplu’s zijn
een breed publiek toegankelijk heeft
slechts een keer eerder in Diever, in
om voor de hand liggende redenen
gemaakt. Waar anders zie je hele
1989, gebracht werd. ‘’The Tragedy
niet toegestaan, alleen bij donder
families met soms wel drie generaties
of Othello, the Moor of Venice’’,
en bliksem wordt er even gestopt.
geboeid opgaan in een vierhonderd
vermoedelijk uit 1603 of 1604, heeft
Ja, je mag gewoon een koeltas
jaar geleden geschreven toneelspel?
alles in zich dat Shakespeare nog
meenemen. En een kussen om
steeds zo actueel maakt.
het leed van de keiharde planken
En het theater schuwt een dapper
Natuurlijk liefde en jaloezie, maar
banken enigszins te verzachten.
experiment niet.
ook brandende ambitie en wraak en
Er mag gelachen worden en dat
Afgelopen januari werd midden in
wat die tot gevolg kunnen hebben.
is precies waarin natuurlijk de
de inktzwarte winternachten de
Een aanrader dus.
komedies ruimschoots voorzien.
Midzomernachtdroom gespeeld.
Net als de harde banken, de zoete
Om een jaar later weer plaats te
In een openluchttheater dus.
nachtlucht en de krekels die, met een
maken voor klassiek drama. Beide
Kijk, dan mag je toch van gedurfd
beetje geluk, voor een achtergrond
worden even ruimhartig en gretig
toneel spreken!
zorgen die je alleen in Diever kunt
door het publiek omarmd.
ervaren.
William. 17
Foto: Ben van Duin, Richard III van Orkater.
kale
Shake Speare
18 William.
Door: Hans Jansen
Gijs Scholten van Aschat als Richard III die er een zootje van maakt.
Theaters hebben de laatste jaren heel wat te verduren bij Shakespearevoorstellingen, en dan doel ik niet op regen en sneeuw bij de openluchtvoorstellingen. Ik bedoel de stortvloed van rommel en smeer die voorstellingen kenmerken. In De Koopman van Venetië van De Theatercompagnie (regie Theu Boermans, 2008) is het toneel bedekt door een enorme berg volle vuilniszakken, en wordt het contrast tussen de glamour en glitter van de wereld van Portia en de smeerboel van de ‘echte’ wereld groot aangezet. En dan Richard III van Orkater in de regie van Matthijs Rümke (2010). Koning Richard III, op indrukwekkende wijze vertolkt door Gijs Scholten van Aschat, maakt een puinhoop van zijn leven. En telkens als hij een tegenstander uit de weg laat ruimen, daalt er een enorme zak afval uit de nok van het theater op het toneel neer: plastic, blik, papier, telkens valt er weer een andere soort puin op een toneel dat steeds verder onder de rommel verdwijnt. Het kost meerdere toneelknechten na een voorstelling uren om alles weer keurig gesorteerd zak voor zak te prepareren voor de volgende keer.
Antoinette Jelgersma als Puck tijdens de kurkregen in Midzomernachtdroom door het Nationale Toneel, foto Carli Hermes.
De Midzomernachtdroom van het Nationale Toneel in de regie van Theu Boermans (2011-2012) kent misschien wel het meest indrukwekkende changement dat ik ooit heb gezien: In de overgang van het eerste naar het tweede bedrijf breekt een storm uit boven de feesttent die het toneelbeeld domineert. De tent stort in en een minutenlange kurkregen bedekt uiteindelijk het hele toneel onder een dikke laag waarin de spelers vervolgens indrukwekkend moeizaam rond manoeuvreren. Als de middernachtelijke droom voorbij is, wordt het toneel als ware het na een stormschade gereinigd door echte toneelknechten en een deel van de spelers, de technici die later Pyramus en Thisbe zullen spelen.
William. 19
20 William.
Macbeth door Toneelgroep Amsterdam, foto Jan Versweyveld.
Macbeth van Toneelgroep Amsterdam (Johan Simons, 2012) kenmerkt zich door het gebruik van bloed, veel bloed. Ach, zeg maar gewoon heel veel bloed. Telkens als iemand sneeft, wordt een grote zak bloed kapot gegooid op de speelvloer. Het publiek op de eerste rij heeft het zwaar te verduren (er liggen briefjes op de stoelen dat het er in een warm watertje makkelijk uit te spoelen is; gelukkig maar). Later komen daar nog water en zand bij. In die prut wordt gespeeld, en niemand houdt schone handen. Of het effectief is om puinhoop en bloeddorst zo te benadrukken, alsof je rode rozen rood schildert, laat ik in het midden. Visueel indrukwekkend is het in ieder geval wel. Deze effecten - vuilnis, kurk, bloed - vormen bepaald geen voor de hand liggend toneelbeeld, en toch wordt je blik erdoor gedomineerd. Voor de rest zien we de kale ruimte van het toneelhuis, met de echte theaterachterwand, de technische installatie, verwarmingsradiatoren, en zelfs het bordje nooduitgang.
Romeo and Juliet, Londen, 1882 reg. Henry Irving; decorontwerp Hawes Craven.
Deze eigentijdse beeldtaal contrasteert sterk met het scenische theater zoals we dat van vroeger kennen. In Engeland was in de late negentiende eeuw het hyperrealistische toneel populair. Toneelmakers als Henry Irving introduceerden grote realistische decors met trappen, ramen, deuren, en veel figuranten. Het nieuwe elektrische licht maakte andere effecten mogelijk, en als altijd met nieuwe technieken werden die optimaal gebruikt. Scènewisselingen konden wel een kwartier duren, en terwijl het publiek naar een gesloten doek keek, klonken vanaf het toneel de hamerslagen van de decorbouwers. Omdat Shakespeares stukken soms veel verschillende locaties kennen die elkaar bijna filmisch opvolgen (42 scènes in Antony and Cleopatra), werden stukken noodgedwongen herschreven, of werden scènes herschikt om het aantal decorwisselingen tot een minimum te beperken. Anders kon dat makkelijk tot excessen leiden: De Hamlet van F.R. Benson in Stratford-upon-Avon duurde in 1899 zes uur.
Het hedendaagse publiek is in twee kampen te verdelen: de ervaren theaterkijker kan meestal goed omgaan met een schetsmatig, abstract, of vervreemdend toneelbeeld. De jongere film- en televisiegeneratie daarentegen verwacht voornamelijk realisme. De werken van William Shakespeare gedijen echter het best op een leeg en kaal toneel. Shakespeare schreef voor een theater dat voornamelijk gericht was op tekst. Zijn spelers schuwden effecten niet: geluidseffecten waren er voldoende: muziek, donder, kanonschoten. En er was vuurwerk, of schapenbloed. Geesten kwamen op uit een luik in de speelvloer, en goden daalden neer uit de overkapping van het toneel. The Tempest bevat een intrigerende regieaanwijzing. Het magische feestmaal dat magiër Prospero met zijn luchtgeest Ariel voor de schipbreukelingen heeft bereid verdwijnt ‘with a strange device’. We moeten maar raden wat dat was en hoe het werd gerealiseerd. Waarschijnlijk draaide een deel van het tafelblad om zijn as. Lichteffecten hoorden daar waarschijnlijk niet bij. De stukken werden voornamelijk gebracht bij daglicht. Het gebruik van fakkels gaf aan dat het donker was. Het podium werd bijna helemaal omgeven door publiek. Solide decorstukken zouden alleen maar in de weg staan.
William. 21
The Swan, 1596.
The Globe’s 2012 Theatre Season, The Play’s the Thing.
Waarschijnlijk waren er wel kleine attributen (een troon, een bankje, een begroeide oever om tegenaan te liggen, een hellemond). Zoveel is duidelijk uit de overgeleverde theaterinventaris van Philip Henslowe, de eigenaar van The Rose, een concurrerend theater van Shakespeares eigen The Theatre, en later The Globe. De enige afbeelding die we van een Engels theater uit Shakespeares tijd hebben is afkomstig van een Nederlandse toerist, Johannes de Witt, die zo onder de indruk was dat hij een tekening naar zijn vriend Arendt van Buchell stuurde. Het is te danken aan diens kopie dat we die tekening nu nog kennen. We zien daar een kaal toneel met slechts een bankje om op te zitten.
Vul in uw geest zelf aan wat ons ontbreekt, Verdeel in duizend delen elke man En schep een legermacht uit uw verbeelding. Als we van paarden spreken, denk dat ge Hun trotse hoeven in het stof ziet trapp’len Uw fantasie moet onze vorsten tooien.
In The Winter’s Tale (c. 1610) spreekt Shakespeare zijn publiek toe als spectators: ‘toeschouwers’, en vraagt hen hun verbeelding te gebruiken om vóór zich te kunnen zien wat de spelers op het toneel niet verbeelden kunnen. Ook in Henry V (1599) wordt dat van het publiek gevraagd:
22 William.
(vert. Willy Courteaux)
Maar in het iets vroegere Romeo and Juliet (1596) spreekt hij nog van luisteren naar een stuk: “If you with patient eares attend”. En het stuk eindigt “Nere was heard a story of more woe, Than this of Juliet and her Romeo.” Je hoort een verhaal. Je ziet geen uitvoering. Het is de tekst die prevaleert, en in Shakespeares tijd was dat niet zo vreemd. Men was gewend te luisteren. Lange preken waren gewoon, en het publiek stroomde met honderden of duizenden toe als er bij St Paul’s Cross, buiten St. Paul’s Cathedral, gepreekt werd. Schrijvers schilderden in woorden. Het publiek luisterde naar tekst en gebruikte zijn verbeelding. De locatieaanduidingen die we meestal aantreffen in de gedrukte werken van Shakespeare zijn dan ook een moderne toevoeging. ‘Een heide; Een kamp; Inverness. Een kamer in het kasteel van Macbeth; Voor het kasteel.’ Enzovoort.
Photo by Manuel Harlan.
The auditorium of the Royal Shakespeare Theatre, photo by Peter Cook.
In de teksten uit Shakespeares tijd ontbraken deze plaatsaanduidingen. Het was ofwel onbelangrijk, of het bleek wel uit de gesproken context waar de scène zich afspeelde. Allemaal op dat kale toneel. De noodzaak om het voor een lezer duidelijk te maken kwam op toen in het theater in de achttiende eeuw een geschilderd achterdoek in zwang raakte om de sfeer en plaats aan te geven. Shakespeare schreef zelf voor dat kale toneel, en ook in Engeland is dat tegenwoordig weer in zwang. In Shakespeares Globe, het gereconstrueerde renaissancetheater aan de zuidoever van de Thames, en in de zalen van het Shakespearetheater in Stratford-upon-Avon, wordt gespeeld op een toneel met publiek aan drie zijden; met een minimum aan decor, korte afstanden tot dat publiek, en dus een direct contact, en vaak zelfs met het publiek in het licht. Acteur en toeschouwer delen zo dezelfde ruimte, en Shakespeares terzijdes vallen niet dood in de duisternis van een publiek achter de vierde wand. Ze zijn een onderonsje tussen de speler en een publiek dat actief deelgenoot wordt van de gebeurtenissen. Grote hoeveelheden bloed, een kurkregen, of vuilnis zijn daar moeilijk mee te combineren. De tekst regeert daar, op een kaal toneel.
Adrew Gurr, The Shakespearean Stage 1574-1642, 1992. Dennis Kennedy, Looking at Shakespeare, 2001. William Shakespeare Verzameld Werk; vertaald door Willy Courteaux, 1987. The Swan, 1596 kopie van Arendt van Buchell van een tekening van Johannes de Witt; Universiteit Utrecht, MS 842.
William. 23
bits& PIECES ANAGRAMMEN Hele volksstammen zijn verslaafd aan het maken van anagrammen. Deze liefhebberij om met de letters van een woord een totaal nieuw woord of zelfs complete zin te maken heeft niet alleen tot milde waanzin, maar ook tot fraaie vondsten geleid. Uiteraard is Shakespeare een geliefd onderwerp voor anagrammenjagers met, toegegeven, razend knappe vondsten. Een kleine greep daaruit:
‘‘I am a weakish speller’’ ‘‘I’ll make a wise phrase’’ ‘‘Hear me as I will speak’’ ‘‘I make Lear’s wish pale’’ ‘‘Lame Swahili speaker’’
PROOST De werken van Shakespeare bevatten niet minder dan 360 verwijzingen naar het gebruik van alcohol. Henry IV, deel I en II, voeren de lijst aan met vierenvijftig verwijzingen, meer dan een zevende van het totaal. Uiteraard is het daarbij Sir John Falstaff die het merendeel van de alcoholische versnaperingen voor zijn rekening neemt.
Photo by John Haynes.
APPS Altijd het complete werk van Shakespeare onder handbereik hebben? Zoeken op losse woorden, scènes, namen? Allemaal geen enkel probleem met de hulp van de vele apps die, vaak gratis, beschikbaar zijn voor de iPhone en iPad. Maar schrik niet, er zijn zo’n kleine 200 (!) apps beschikbaar. Moeilijk om daaruit te kiezen, maar volgens de experts van Reuters springt de Explore Shakespeare serie er toch wel uit. Helaas is deze niet goedkoop (€12,99 per app). Dat gratis ook goed kan zijn, laat de gratis Shakespeare app van Readdle zien: alle werken compleet met zoekfunctie.
De lijst is eindeloos, maar deze willen we u niet onthouden:
‘‘We shall make a pie sir!” En ten slotte, dichter bij huis:
‘‘Ic hou van acteren’’ Een mooi anagram van Carice van Houten!
Geen iPhone of iPad? Ook voor Android is er keuze genoeg, bijvoorbeeld de gratis Shakespeare Complete Works van Hongshee software of MicroShakespeare van MicroMadhouse met een grappig cartoonfiguurtje.
JULIUS CAESAR #I Shakespeares Julius Caesar heeft de afgelopen maanden materiaal geleverd voor enkele heel diverse interpretaties. Toneelgroep Amsterdam gaf een hedendaagse draai aan de complotten om een politicus uit de weg te ruimen in de Romeinse Tragedies, waarin gladde politici in snelle pakken de media bespeelden om hun grafrede over Caesar uit te spreken. Als iemand stierf, werd de foto van het lijk geprojecteerd met geboorte en sterfdatum erbij, alsof het foto’s uit een misdaadreportage waren. Foto: Jan Versweyveld
24 William.
Hoe zwart moet Othello eigenlijk zijn? Dat was een belangrijke vraag die voorbijkwam toen we fantaseerden over een posterbeeld voor de zomerproductie in Diever. En moet hij eigenlijk wel zwart zijn of gaat het vooral om het anders zijn? Is Othello een knalgele smurf in Smurfendorp? Moet het een man zijn of kan het beter een vrouw zijn? Othella. In Engeland, bij de Royal Shakespeare Company, hebben ze het kleurenprobleem voorgoed opgelost en noemen ze het colour blind casting. Elke rol wordt kleurenblind gecast. Ook bij tweelingen, eentje zwart en eentje wit. Zwart of wit bestaat daar niet op het toneel, dat is de afspraak, en we doen er allemaal aan mee en niemand heeft er last van. Maar binnen het verhaal van Othello bestaat die kleur wel degelijk. Hij is de Moor van Venetïe. Moor is ook een Franse jongensnaam en betekent: donker gekleurd. Ik gruwel van foto’s met herkenbare filmsterren die als goedkoop gegrimeerde Zwarte Pieten-Othello’s op het witte doek verschijnen. Hetzelfde geldt voor
Jack
column. Nieborg
chocoladebevlekte operazangers in de Othello van Verdi. Maar wat moet je als je geen zwarte acteur in je gezelschap hebt? Zoals in Diever in 1989. De witte acteur die toen Othello speelde is met de grimeuse naar Hilversum afgereisd om
Shrek, Kermit en Othello Hoe zwart moet Othello eigenlijk zijn?
Regisseur Jack Nieborg is artistiek leider van het Shakespearetheater Diever. Daarnaast vertaalt en bewerkt hij ieder jaar een stuk van Shakespeare.
daar advies in te winnen bij de toenmalige grimeurs van Van Kooten en De Bie. Hoe knap het ook allemaal werd gedaan, het bleef een witte acteur met zwarte verf op het gezicht. Ik heb geluk gehad toen ik in het najaar van 2012 op de tribune zat bij de technische doorloop van een onbekende voorstelling en onze Othello het toneel op kwam lopen. Toen hij twee weken later zei dat hij wel mee wou doen, hebben we hem meteen groen geverfd. Voor de poster. Want niet zwart of wit, maar jaloezie is het belangrijkste onderwerp bij Othello, Ja, je mag gewoon een koeltas meenemen. en jaloezie heeft ook een kleur. En een kussen om het leed van de keiharde planken banken enigszins te verzachten.
William. 25
Frits Frit s Spit s Spits MIJN SHAKESPEARE
Mijn Shakespeare is een column waarin we een bekende Nederlander vijf vragen stellen over zijn relatie tot Shakespeare. Tekst: Ineke Vlug Foto: Wim Kluvers
Deze keer het woord aan radiomaker Frits Spits, pseudoniem van Frits Ritmeester, onder andere bekend van het legendarische radioprogramma De Avondspits. Frits Spits is vanaf 1995 tot op de dag van vandaag nog bijna dagelijks te horen in het KRO radio 2 programma Tijd voor Twee. Als muziekman pur sang vindt hij dat er absoluut muziek in Shakespeare zit! Want de West Side Story is toch ook gewoon Romeo en Julia?
1. Wat was je eerste kennismaking met Shakespeare? Mijn eerste kennismaking met het werk van William Shakespeare dateert van de HBS. Wij kregen les van Peter Nijssen, een bevlogen leraar die niet alleen een perfecte Engelse uitspraak had, maar ook een uiterlijk dat je Engels zou mogen noemen. Zijn haar glansde van de pommade, hij had een chique bijgewerkte snor en was altijd keurig gekleed. Maar vooral kon hij boeiend vertellen. Ik weet nog dat hij sprak over Stratford-upon-Avon, de geboorteplaats van William Shakespeare. Toen ik er jaren later een bezoek aan bracht, was het alsof de echo van zijn stem mij door Shakespeares geboortehuis gidste.
26 William.
‘Van Shakespeare knap je op.’ Frits Spits
2. Wat maakt zijn werk voor jou bijzonder?
5. Bewaar je een bijzondere herinnering aan een voor-
Het valt niet mee om onder woorden te brengen waar-
stelling die je van Shakespeare hebt gezien of een werk/
om het werk van Shakespeare zo bijzonder is. Ik denk dat
gedicht dat je van hem hebt gelezen?
hij er als enige in geslaagd is om de complexiteit van de
Het werk van Shakespeare kom je overal tegen. Onlangs
menselijke ziel in kaart te brengen. Hij lijkt de woelingen
nog in Tonio het aangrijpende boek van A.F.Th. over zijn
van de emoties te begrijpen en ook te kunnen duiden.
doodgereden zoon. Daarin haalt Van der Heijden een ci-
De afloop van zijn verhalen zijn onverwacht en bitter
taat aan uit Shakespeares King John, waarin de betekenis
soms. Het mooiste voorbeeld daarvan blijft toch Romeo
van een gestorvene voor een nabestaande wordt geduid:
en Julia. Wat zou je graag willen dat het anders zou zijn afgelopen. En wat te denken van de lijkrede van Marc Anthony bij het graf van Julius Caesar: I come to bury Ceasar not to praise him. De stijlfiguur die Shakespeare kiest zet Caesar juist op een voetstuk! 3. Wat heeft je in zijn werk het meest getroffen?
Grief fills the room up of my absent child, Lies in his bed, walks up and down with me, Puts on his pretty looks, repeats his words, Remembers me of all his gracious parts, Stuffs out his vacant garments with his form: Then, have I reason to be fond of grief?
De wijsheid, de wereldwijsheid; zijn kennis van de mensensoort gaat mijn verbeeldingsgrens ver voorbij.
Maar wat ik me vooral herinner is een drietal weken dat ik aan een vorm van serieuze spit leed en mijn pijn moest
4. Waarom zouden we in onze tijd naar een voorstelling
bestrijden met een kleine dosis morfine. Ik besloot het
verzameld werk van Shakespeare ter hand te nemen en
van Shakespeare moeten gaan, of werk van hem moeten
lezen?
las van hot naar haar zijn toneelstukken en gedichten
Shakespeare is van alle tijden. Zijn werk heeft zich los-
door elkaar. Zoveel, dat ik weliswaar het meeste weer
gezongen van de tijd. Het is herkenbaar omdat de wereld
vergeten ben, maar die spit heb ik daarna nooit meer
wel, maar de mens niet verandert. Hij beschrijft de mens
teruggekregen. Daarom durf ik de stelling aan: Van
zoals hij waarachtig is.
Shakespeare knap je op.
William. 27
Polonius had een vooruitziende blik. De lijst van genres die hij in Hamlet uiteenzet lijkt sterk op wat het moderne theater in petto heeft als het werk van Shakespeare op de bßhne wordt gebracht. Een mengeling van stijlen, en een modernisering zoals Shakespeare zelf ook oudere stukken zal hebben bewerkt en in een nieuw jasje gehesen. Het seizoen 2012-13 was voor Shakespeareliefhebbers in Nederland heel bijzonder. Er waren volgens de Volkskrant van 15 augustus wel twintig verschillende voorstellingen te zien, van Toneelgroep Amsterdam met de Romeinse Tragedies (Coriolanus, Julius Caesar, Antony and Cleopatra), Othello, Macbeth en het Temmen van de Feeks, via King Lear (Het Toneel Speelt), de Midzomernachtdroom van het Nationale Toneel, Veel Gedoe om Niks (Much Ado About Nothing) van de Utrechtse Spelen, the Comedy of Errors in Diever, tot Romeo en Julia als ballet en Timon van Athene (Toneelgroep Maastricht). De Groene Amsterdammer wijdde vijftien pagina’s aan het fenomeen (23 augustus 2012), en ook NRC Handelsblad liet zich niet onbetuigd.
28 William.
Romeo & Julia
Shakespeare is de absolute recordhouder wat betreft aantallen producties in Nederland en wereldwijd en het aantal verfilmingen van zijn werk. De internet Movie database, IMDb, toont als ik dit schrijf op 3 februari een score van 935 titels met William Shakespeare als schrijver: alleen al in 2012 kwamen er 33 nieuwe titels bij (inclusief enkele episodes uit de tv-serie Doctors, die door Shakespearestukken geïnspireerd zijn). Het komende theaterseizoen lijkt minder extreem te zijn dan het lopende, maar ook nu tekenen zich verschillende stukken af. Daarbij zijn het ook dit keer vooral de grote tragedies die de aandacht trekken. Het Shakespearetheater in Diever waagt zich deze zomer aan Othello. Het groenogig monster staat dan centraal in het bostheater. Toneelhuis/LOD muziektheater komt met MCBTH in een regie van Guy Cassiers
Foto: Frieke Janssens
(oktober-november 2013). Deze muziektheaterproductie is gebaseerd op Macbeth: “MCBTH… is geconcipieerd als een muziektheatervoorstelling. De ontwikkeling van Macbeth – zijn groeiende moordlust, de verinnerlijking van zijn morele strijd, zijn vereenzaming, zijn steeds losser wordende greep op de werkelijkheid, de hel
That crazy little thing called love! Shakespeares Romeo & Julia is inspiratiebron voor een bijzondere ode aan de liefde die de grenzen van leeftijd en cultuur overstijgt, in een regie van Mokhallad Rasem.
van zijn verbeelding, et cetera – krijgt een vertaling in het gebruik van de zang en de muziek. Naarmate Macbeth meer macht verwerft en meer moorden pleegt, begint het theatermedium af te brokkelen en sluipen zang en muziek binnen. Macbeth gaat zodanig op in zijn machtsstrijd dat de wereld rondom hem vervaagt. De zang en de muziek symboliseren die vervaging. De muziek trekt Macbeth los van de realiteit. Naast de gesproken en de gezongen taal, is de taal ook aanwezig als visueel gegeven. Zo verschijnen de heksen niet fysiek, maar als geprojecteerde woordbeelden die in muziek omgezet worden. Of als klanken die zich via de geprojecteerde tekst tot verstaanbare woorden ontwikkelen. Zowel beeld als zang ‘ondermijnen’ de idee van een duidelijke, vastliggende en stabiele werkelijkheidservaring. Hun ‘verdubbeling’ en ‘virtualisering’ van de werkelijkheid introduceren een complex spel tussen ‘zijn’ en ‘niet zijn’. Woord, zang en beeld creëren ieder een eigen autonoom zintuiglijk universum, met zijn eigen codes en zijn eigen werkelijkheidsaanspraken. Die werkelijkheidsaanspraken worden in de MCBTH van Guy Cassiers en Dominique Pauwels tegen elkaar uitgespeeld om het universum van een man vorm te geven dat zich beweegt op de grenslijn tussen objectief en subjectief, realiteit en hallucinatie, reëel en virtueel, luciditeit en waanzin.”
That crazy little thing called love! De romantische liefde is een universeel thema. Iedere cultuur en ieder tijdperk hebben hun eigen Romeo en Julia-verhaal. Aan de hand van poëzie uit Oost en West gaat regisseur Mokhallad Rasem samen met drie keer twee acteurs / dansers van verschillende leeftijd en met uiteenlopende culturele achtergrond op zoek naar wat de liefde zo tijd- en grenzeloos maakt. Op het toneel zijn drie koppels - twee kinderen, twee jongvolwassenen en een ouder koppel - aanwezig. Zijn het drie generaties? Of hetzelfde koppel in drie fases van hun leven? Met poëzie, met muziek en met dans geven ze uitdrukking aan wat zij voor elkaar voelen.
In de periode december 2013-maart 2014 trekt De Toneelmakerij & Firma Rieks Swarte door het land met de kindervoorstelling De Storm, gebaseerd op Shakespeares The Tempest: “Rieks Swarte en Liesbeth Coltof ensceneren samen De Storm. Vanuit de overtuiging dat alles, maar dan ook alles verbeeld kan worden, toveren zij spelers, poppen, spullen en muziek om tot een meeslepend totaaltheater op de adem van Shakespeares laatste, meest magische meesterwerk.” En ook het Nationale Toneel speelt in het voorjaar van 2014 De Storm, ongetwijfeld in een wat meer volwassen jasje.
Speellijst NL - 2013 Woensdag 8 mei 2013 Rotterdamse Schouwburg, Rotterdam
Van het Zuidelijk Toneel mogen we in maart-april 2014 Julius Caesar verwachten in regie van Matthijs Rümke.
www.rotterdamseschouwburg.nl
Credits
Shakespeare verveelt nooit. Nieuwe makers, nieuwe media, en nieuwe actualiteit blijven een verrassend licht schijnen op die eeuwenoude teksten.
Concept, regie Mokhallad Rasem Teksten Shakespeare, Romeo and Juliet, e.a. Spel Gilda De Bal, Vic De Wachter, e.a. Dans Eleanor Campbell, José Paulo dos Santos
Meer informatie: www.shakespearetheaterdiever.nl | www.toneelhuis.be | www.toneelmakerij.nl | www.hzt.nl www.nationaletoneel.nl
Scenografie Jean Bernard Koeman Productie Toneelhuis
William. 29
Als ik dit schrijf, is de opwinding rondom de vondst van de stoffelijke resten van koning Richard III net gaan liggen. Onder een parkeerplaats in Leicester trof men een skelet aan dat precies voldeed aan allerlei eisen. Er was een gekromde ruggengraat: Richard zou gebocheld zijn. Het vertoonde sporen van een gewelddadige dood: Richard is de laatste Engelse koning die op het slagveld omkwam. Zelfs het DNA kwam overeen met dat van de hele verre nazaten van een zus van Richard III. Het toeval is wel erg groot. De publicitaire waarde voor de universiteit van Leicester is onbetaalbaar. Het was wereldnieuws. Terecht of ten onrechte. Of deze vondst wereldnieuws was geweest als het om de graaf van Essex of koning Henry II zou zijn gegaan, betwijfel ik. Zelfs op het Nederlandse journaal werden de beelden met uitgebreid commentaar uitgezonden. En het ging om een Engelse koning! Maar Richard III spreekt, dankzij Shakespeare, tot onze verbeelding. Het monster dat zijn neefjes in de Tower liet vermoorden om zelf aan de macht te komen is eindeloos fascinerend. Richard III is synoniem met het kwaad. De vertolkingen op het witte doek van Laurence Olivier en Ian McKellan doen ons gruwen en genieten.
Hans
column. Jansen
Richard III Hans Jansen doceert Engels aan de Rijksuniversiteit Groningen, daarnaast geeft hij toneelinleidingen en cursussen Shakespeare.
30 William.
Een collega van me komt uit Yorkshire. Hij is, zoals veel van zijn streekgenoten, overtuigd van de onschuld van Richard. Volgens Chris is het de schuld van Shakespeare dat de reputatie van deze goede koning is zwartgemaakt. Shakespeare schreef - via Sir Thomas More - voor de overwinnaar, Henry VII, die zijn zwakke claim op de troon kon versterken door zijn tegenstander zwart te maken. En dat is gebeurd. Richard III is gitzwart. De verpersoonlijking van het kwaad. Maar lees de spannende detective van Josephine Tey, The Daughter of Time (Een Koninkrijk voor een moord), ISBN: 9789029548458), en u weet wel beter. Lang leve koning Richard III. Ja, je mag gewoon een koeltas meenemen. Sorry, William. En een kussen om het leed van de keiharde planken banken enigszins te verzachten.
UITGELICHT
Titania ‘de elfenkoningin’ Midzomernachtdroom (in 1598 al genoemd) is Shakespeares uitbundigste komedie, maar het wordt ook wel zijn meest dwaze werk genoemd. In een maanverlicht bos dwalen elfenkoning Oberon en zijn koningin Titania rond, omringd door hun gevolg. Oberon is boos en vooral jaloers omdat Titania haar aantrekkelijke dienstknaap niet aan hem wil afstaan. Zijn niet al te handige dienaar Puck druppelt toversap in de ogen van de slapende Titania dat ervoor zorgt dat ze op slag verliefd zal worden op het eerste levende wezen dat ze ziet. Dat is ambachtsman Spoel, de wever, die ongelukkig genoeg door dezelfde Puck van een ezelskop is voorzien. Uiteindelijk maakt Oberon zelf een einde aan de betovering tijdens deze kortste nacht van de zomer en verzoent hij zich weer met zijn eigen koningin Titania.
Midzomernachtdroom Toneelgroep: Shakespearetheater Diever Fotografie: Koen Timmerman Actrice: Lisa Hulskamp Kleding: Margot van der Kamp Visagie: Jolanda Slager
William. 31
LEZERSVRAGEN Hebt u een vraag, opmerking of commentaar over een van onze Shakespearevoorstellingen? Een team van experts onder leiding van Dr. Hans Jansen heeft de antwoorden waar u naar op zoek bent. We horen het graag: Stuur uw vraag naar william@shakespearetheaterdiever.nl Of doe het klassiek en schrijf een brief: WILLIAM Magazine Hezenes 3 7981 LD Diever
# Letters LASTIG
Korte vraag, lang antwoord ben ik bang: Heeft William Shakespeare nu echt bestaan of was het een ‘artiestennaam’ voor een aristocraat? En zijn alle (bekende) werken aantoonbaar van dezelfde hand of kan het zo maar zijn dat ‘Shakespeare’ eigenlijk uit meerdere schrijvers bestond? Witter, e-mail
Dat antwoord kan ook best kort. Tegenwoordig twijfelt niemand er meer aan dat Shakespeare stukken bewerkte, zowel eerdere versies van zijn eigen stukken, als die van anderen. Ook andere schrijvers, zoals Thomas Middleton, hebben op hun beurt weer stukken van Shakespeare aangepast (Macbeth). De teksten die wij tegenwoordig hebben, zijn dus vaak het resultaat van een complexe geschiedenis: schrijven, bewerken, aanpassen, toevoegen. Vooral tegen het einde van zijn carrière lijkt Shakespeare veel te hebben samengewerkt: met John Fletcher (The Two Noble Kinsmen, Henry VIII), Thomas Middleton (Timon van Athene), en George Wilkins (Pericles). Anderzijds was er in zijn eigen tijd en in de periode daarna helemaal niemand die ooit twijfelde aan het bestaan van de auteur William Shakespeare uit Stratfordupon-Avon die verantwoordelijk was voor de stukken die wij nu kennen. Alles verwijst ondubbelzinnig naar hem. Er komen pas complottheorieën als Shakespeares ster zo hoog gerezen is dat hij het menselijke ontstegen is. In de negentiende eeuw komt het gevoel van de goddelijke auteur op, en neemt het klassenbewustzijn grote vormen aan. Dan beginnen mensen te twijfelen aan een eenvoudige jongen als genie. Maar hoeveel genieën begonnen hun leven als eenvoudige jongen? En hoeveel aristocraten zijn geniaal?
COPYRIGHT
Mag iedereen zomaar stukken van Shakespeare bewerken en spelen? Met andere woorden, zijn er geen nazaten van Shakespeare of andere belanghebbenden die een soort van copyright op zijn teksten bezitten? Je kunt op het internet werkelijk al zijn werk downloaden, maar wanneer een stuk bewerkt is, is die bewerkte tekst dan wel beschermd? José van der Valk, Noordwijk
Shakespeares tijd kende geen copyrightbescherming. Teksten waren eigendom van een toneelgroep, zoals die van Shakespeare (die onder verschillende namen door het leven ging: The Lord Chamberlain’s Men, Lord Hunsdon’s Men, The King’s Men, al naar gelang hun beschermheer van het moment). Een schrijver had weinig of niets meer te zeggen over zijn tekst. Dat was meestal geen probleem. Een speeltekst verschilde sterk van een geschreven versie, en schrijvers berustten in hun lot. Wie kent tegenwoordig tv-schrijvers bij naam? Slechts een enkeling maakte werk van de publicatie van zijn toneelteksten, zoals Shakespeares vriend Ben Jonson, die in 1616 zijn Works het licht deed zien. Het ontlokte de schampere opmerking dat wat voor anderen ‘play’ was, voor Ben Jonson ‘work’ was. Moderne vertalingen en bewerkingen zijn wel aan de moderne copyrightwetgeving onderhevig.
32 William.
NAMEN EN PLAATSEN
Ik heb me altijd afgevraagd hoe Shakespeare aan die bijzondere namen in zijn stukken kwam. Ik neem tenminste aan dat in het Brittannië van rond 1600 namen als Desdemona, Prospero, Antipholus of Oberon allerminst gebruikelijk waren en zelfs ronduit vreemd in de oren moeten hebben geklonken. In het verlengde hiervan verbaas ik mij ook altijd over de locaties die Shakespeare gekozen heeft. Syracuse of Verona zijn bijvoorbeeld plaatsen die bijna buitenaards moeten hebben geleken voor zijn publiek. Was Shakespeare zelf een bereisd man of haalde hij zijn inspiratie voor deze namen en locaties ergens anders vandaan?
bits& PIECES Fleur van Groningen
Leo Westhoek, Zoetermeer
Shakespeare was een man van zijn tijd, de renaissance. Zoals de moderne Nederlandse jeugd verbazend goed op de hoogte is van delen van de Amerikaanse cultuur, en films, tv-series of songteksten kan citeren, zo ging voor de mens in de renaissance de wedergeboorte van de klassieke cultuur gepaard met een grote kennis van de klassieke Griekse en Latijnse literatuur en cultuur. Lezen leerde je door Latijnse teksten te vertalen. Voor iedereen met enige scholing was de klassieke mythologie gesneden koek. Namen kwamen uit teksten van Romeinse geschiedschrijvers zoals Plutarchus, of verwezen naar de Metamorfosen van Ovidius. Daar kwam bij dat Shakespeare uit veiligheidsoverwegingen vaak lijkt
JULIUS CAESAR #2
te hebben gegrepen naar verre oorden en de klassieke cultuur (lang, heel lang
Een heel andere modernisering is van de hand van de Engelse regisseur en artistiek leider van de Royal Shakespeare Company, Gregory Doran. Hij verfimt zijn versie in het theater in Stratford, maar ook op locatie, en laat hem spelen in een Afrikaanse staat, met een cast van zwarte acteurs. De actualisering werkt hier prachtig. Hoewel Nederland, blijkens de moord op Pim Fortuyn, niet immuun is voor politiek geweld lijkt het toch eerder de stammenstrijd in de jonge Afrikaanse democratieën die in Julius Caesar zo sterk wordt neergezet. En Doran haalt bij zijn cast het onderste uit de kan.
geleden, in een land hier ver vandaan…). Op die manier omzeilde hij de censuur, die toen heel streng was, en het voor schrijvers vaak moeilijk maakte zich openlijk kritisch te uiten. Dat werd al snel gezien als kritiek op koningin Elizabeth of haar opvolger, koning Jacobus I. Zijn vriend en collega, toneelschrijver Ben Jonson, is zelfs gevangen gezet omdat een stuk van hem de machthebbers onwelgevallig was. Dat Shakespeare op de hoogte was van verre oorden en andere culturen was niet vreemd. Londen was een wereldstad met handelaars en diplomaten uit heel Europa en Afrika, en veel reizigers publiceerden uitgebreide reisverslagen, zoals Thomas Coryat die Venetië tot in detail beschreef.
SYMBOLIEK
Wat ik lastig vind bij verschillende stukken van Shakespeare is de gebruikte symboliek. Zo zou bijvoorbeeld een bos staan voor vrijheid, de schedel in Hamlet lijkt mij een symbool voor sterfelijkheid en een roos lijkt me ook duidelijk. Maar sommige nuances ontgaan mij omdat ik de symboliek van andere voorwerpen niet ken. Is het een goede algemene tip om in de programmaboekjes hier wat meer aandacht aan te geven?
£17.99 DVD, 2012 | www.rsc.org.uk/shop
W. Bodegraven, e-mail
In de meeste theaterproducties gaat de interpretatie van regisseur en vormgever een eigen leven leiden. Voor de moderne kijker is het handiger als een productie een houvast biedt en eerder een relevantie krijgt in onze eigen tijd dan in het verleden. Als een element heel belangrijk en overheersend is, kan een uitleg gewenst zijn, maar als een uitleg nodig is, is het misschien beter om het stuk niet, of in een sterk bewerkte versie te spelen. Bij grappen in Shakespeares teksten geven de wetenschappelijke uitgaven, zoals de Arden Shakespeare, soms een uitleg van een pagina of meer. Daar wordt het niet leuker van. Aanpassen of weglaten is dan het devies.
William. 33
Cesare deve morire JULIUS CAESAR #3
In de film Cesare deve morire van Paolo en Vittorio Taviani wordt Shakespeares tragedie gespeeld door gevangenen (echte gevangenen) uit de Rebibbia gevangenis in Rome. De film beweegt heen en weer tussen registratie van voorstelling, auditie en repetitie, en een aantal vervreemdende scènes waarin niet meteen duidelijk is of we naar een documentaire over een gevangenisoproer kijken, of naar een verfilming van een stuk van Shakespeare. Het lijkt het eerste, maar blijkt het laatste te zijn. Shakespeare zelf zette zijn oorspronkelijke publiek net zo op het verkeerde been. De leerjongens en ambachtslieden die zijn theater in 1600 tijdens de middagvoorstelling bevolkten, worden in de openingszinnen vermanend toegesproken door de volkstribunen Flavius en Marullus:
“Ga toch naar huis, lanterfanters. Is het soms een vrije dag? Weten jullie ambachtslieden soms niet dat je op een werkdag niet zonder je werktuigen rond dient te lopen?” Het duurt even voor duidelijk wordt dat dit bij het stuk hoort, en gericht is tegen het Romeinse volk. Bij de Taviani’s is zelfs het moderne bioscooppubliek niet immuun voor deze behandeling. Uiteindelijk lijken de Taviani’s hun film de moraal mee te geven dat cultuur verheft, en een gevangene verzucht dat hij zich pas gevangen weet sinds hij de kunst heeft leren kennen.
Colofon Nr. 1 | Jaargang 1 - 2013
William magazine is een uitgave van het Shakespearetheater Diever voor de ware Shakespeareliefhebber. Uitgever Shakespearetheater Diever Hezenes 3 7981 LD Diever www.shakespearetheaterdiever.nl william@shakespearetheaterdiever.nl Oplage
3.000 exemplaren
Redactie
Hans Jansen Jack Nieborg Peter Sloot Ineke Vlug Katrien de Jong
Eindredactie
Derk Evers
Fotografie
Koen Timmerman
Vormgeving
Paulien Schutten
Productie
Ineke Bron
Druk
Zalsman, Zwolle
Aan dit nummer werkten mee Fotopersbureau Target Press, Wout Meppelink Marc Jansen, fotograaf Verkoop Losse nummers van WILLIAM kunnen besteld worden op www.shakespearetheaterdiever.nl
Disclaimer - Copyright ® 2013 Alle (intellectuele) eigendomsrechten met betrekking tot WILLIAM magazine en de logo’s van WILLIAM magazine, het Shakespearetheater Diever en de commerciële uitingen daarvan, waaronder in ieder geval worden begrepen de merk- en auteursrechten, berusten uitsluitend bij het Shakespearetheater Diever dat zich deze rechten uitdrukkelijk voorbehoudt. Zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Shakespearetheater Diever is het onder meer niet toegestaan de inhoud van deze uitgave, of enig onderdeel daarvan, door te sturen, te verspreiden of tegen vergoeding beschikbaar te stellen aan derden. Shakespearetheater Diever heeft tevens het recht om - tenzij anders overeengekomen met de auteur - ingezonden materiaal in te korten en/of aan te passen.
Directed by: Paolo Taviani, Vittorio Taviani Written by: William Shakespeare, Paolo Taviani, Vittorio Taviani Cast: Cosimo Rega, Salvatore Striano, Giovanni Arcuri
De uitgever heeft zijn uiterste best gedaan om eventuele overige rechthebbenden te contacteren. Mocht u desondanks content aantreffen waarop uw auteursrecht van toepassing is en waarvoor u geen toestemming heeft gegeven, neemt u dan contact met ons op.
Cultuur verbindt. Al voor E 4 sluit u zich aan.
eur t a on ! d d Worjuist nu
Het Shakespearehuis en de renovatie van het theater in Diever zijn mede tot stand gekomen dankzij bijdragen van het Prins Bernhard Cultuurfonds Drenthe. Beeldende kunst, geschiedenis & letteren, monumentenzorg, muziek & theater en natuurbehoud. Het Prins Bernhard Cultuurfonds zet zich in voor cultuur die u raakt. Al vanaf e 4 per maand sluit u zich aan. Ga naar www.cultuurfonds.nl.