Koordynator projektu:
Weronika Droszcz
Kurator pleneru i wystawy:
Stanisław Jasiński
Autorzy zdjęć: Redakcja katalogu:
Weronika Droszcz, Karol Gierad, Stanisław Jasiński, Kuba Krakowski, Michał Lewandowski, Przemysław Przybył Kamil Hoffmann, Stanisław Jasiński
Projekt graficzny:
Monika Bojarska
Autor fotografii na okładce:
Kuba Krakowski
Wsparcie organizacyjno-techniczne: Organizator wystawy i wydawca katalogu:
Marek Kantorski, Henryk Marynowski Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w Toruniu ul. Szpitalna 8, 87-100 Toruń tel. 56 652 27 55 woak@woak.torun.pl www.woak.torun.pl
Druk:
Drukarnia Argonex w Bydgoszczy
TORUŃ 2021 ISBN 978-83-940361-8-8
Smaki Dziedzictwa Smaki Dziedzictwa – pod takim hasłem odbywają się tegoroczne Europejskie Dni Dziedzictwa. Organizatorzy chcą w ten sposób zwrócić uwagę na przekazywane z pokolenia na pokolenie tradycje kulinarne. Są one tym aspektem niematerialnego dziedzictwa kulturowego, który bodaj najsilniej spaja społeczność lokalną i wzmacnia więzi sąsiedzkie. Trudno przecież przecenić znaczenie wspólnych biesiad, przyjęć i rodzinnych spotkań przy świątecznym stole. Tradycyjne potrawy powstawały i powstają z produktów lokalnych (a zarazem zazwyczaj sezonowych), dzięki czemu są silnie związane z lokalną przyrodą, stanowiąc jeden z aspektów określających tożsamość miejsca, a w konsekwencji wzmacniając również identyfikację mieszkańców z ich małą ojczyzną. Od tysiącleci, gdy w następstwie rewolucji neolitycznej społeczności ludzkie zaczęły prowadzić osiadły tryb życia, trudniąc się rolnictwem, podstawą codziennej diety Europejczyków (a także mieszkańców Lewantu i północnej Afryki) jest chleb. Chociaż może on przybierać różne formy i różnie może być nazywany, niezmiennie jego głównym składnikiem pozostaje mąka, czyli produkt przemiału zboża. Tytuł poplenerowej wystawy fotograficznej Ziarno Mąka Chleb. Młyny województwa kujawsko-pomorskiego odzwierciedla relację, która wiąże dziedzictwo niematerialne z krajobrazem kulturowym. Z jednej strony poprzez chleb odnosi się do hasła Smaki Dziedzictwa, z drugiej natomiast i ziarno, i mąka kierują ku młynom – obiektom i urządzeniom, w których z owego ziarna powstawała mąka. W kulturze europejskiej figura młynarza ma status niemal archetypu. Chyba tylko kowal częściej pojawia się w ludowych baśniach, opowiastkach czy przesądach. Taka „kariera” w przestrzeni symbolicznej świadczy o roli, jaką w każdej społeczności lokalnej pełnił młynarz i jak wyjątkowym miejscem był młyn. Wystawa Ziarno Mąka Chleb. Młyny województwa kujawsko-pomorskiego pokazuje tradycje młynarskie regionu oraz dawne młyny, które dziś spełniają inne funkcje. Wśród nich są toruńskie Młyny Richtera uważane za jeden z najcenniejszych zabytków architektury przemysłowej w mieście. Gigantyczny obiekt od ponad dekady jest sukcesywnie adaptowany do funkcji edukacyjnych, kulturalnych i społecznych. Działają tam już Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, Centrum Innowacyjnej Edukacji, Toruński Inkubator Technologiczny i Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży. W nieodległej przyszłości w ostatniej rewitalizowanej części znajdą swoje nowe siedziby Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w Toruniu oraz filie dwu innych instytucji kultury Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego: Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej i Galerii i Ośrodka Plastycznej Twórczości Dziecka w Toruniu.
Kamil Hoffmann
Ziarno Mąka Chleb Młyny Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Zdjęcia prezentowane na wystawie Ziarno Mąka Chleb. Młyny województwa kujawsko-pomorskiego zostały wykonane wiosną i latem 2021 r. podczas plenerowych konsultacji fotograficznych, które przygotował i poprowadził Stanisław Jasiński. Pięcioro autorów – miłośników fotografii – odwiedziło dwadzieścia dwie miejscowości w województwie kujawsko-pomorskim, by w artystycznej formie udokumentować i uwiecznić znajdujące się w nich młyny. Każdy z odwiedzonych podczas pleneru obiektów jest inny. Wszystkie jednak opowiadają historię rozwoju młynarstwa w Polsce, snują sagi o rodzinach młynarzy a niekiedy też opowieści o losach okolicy, w której zostały zbudowane. Powstała w ten sposób fotograficzna opowieść, której początków należy szukać w zamierzchłych czasach… Koło wodne wynaleziono w III wieku p.n.e. na Bliskim Wschodzie, gdzie do dziś ma wiele różnych zastosowań. W średniowiecznej Europie wykorzystywano je jednak głównie do napędzania urządzeń młyńskich, dlatego często nazywa się je kołem młyńskim. W średniowieczu, gdy myślano: koło wodne, oczami wyobraźni widziano młyn – stojącą na brzegu zbiornika wodnego budowlę z urządzeniami do przemiału ziaren zbóż na mąkę lub kasze. Najstarsze dokumenty wspominają o istniejącym na ziemiach polskich już w 1143 r. młynie wodnym w Łęczycy nad rzeką Bzurą. Na Pomorzu Gdańskim młyny wodne pojawiły się w 1198 r., na Kujawach w 1280 r. Najstarsze młyny napędzane były przez koła podsiębierne, gdzie nurt przepływającej pod kołem wody poruszał je od dołu. Bardziej zaawansowane i wydajniejsze były młyny z kołem nasiębiernym, ale wymagały one spiętrzenia wody – budowy tam i stawów młyńskich. Takie konstrukcje powstawały na ziemiach polskich już w połowie XV w., znacząco wpływając na rozwój nowożytnej gospodarki. W stawach zaczęto hodować ryby, a energię kół młyńskich wykorzystywano również do produkcji słodu browarnego, napędzania folusza sukienniczego, tłoczenia olejów roślinnych, a nawet w kuźni. Najwięcej młynów na ziemiach polskich funkcjonowało w XVII wieku, jeden młyn przypadał wówczas na 20 km². W pierwszej połowie XVIII wieku – podczas wielkiej wojny północnej i po jej zakończeniu – nastąpił znaczny spadek liczby działających młynów, ale już w połowie XVIII stulecia następowała stopniowa odbudowa polskiego młynarstwa. Znaczącym przełomem było wprowadzenie w XIX wieku turbin wodnych, a później maszyny parowej. Z kolei początek XX wieku to czas młynów o napędzie spalinowym a następnie elektrycznym. Mimo to koła młyńskie w wielu miejscach w Polsce przetrwały do lat 50. XX wieku.
Wiele dawnych młynów wodnych nadal stoi obok rzek, rzeczek i strumieni, ale niektóre z nich niepostrzeżenie znikają z krajobrazu kulturowego regionu. Najmniej odporne na upływ czasu są młyny drewniane, np. młyn wodny w Nieszawie o ścianach szalowanych deskami pochodzącymi z burt dawnych statków wiślanych. Większość zachowanych młynów wodnych w regionie to konstrukcje szachulcowe i murowane z cegły (Słupski Młyn, Ruże). Obiekty te adaptuje się do aktualnych potrzeb: są atrakcją turystyczną, urządza się w nich restauracje, pensjonaty i hotele, sklepy czy ośrodki kultury lokalnej, jak np. w Grucznie. Niektóre wykorzystywane są jako domy mieszkalne, np. w Zgniłobłotach, ale też małe elektrownie wodne np. w Słupskim Młynie. Część obiektów przeniesiono lub odtworzono w skansenach w Toruniu i Kłóbce. Dawne młyny przemysłowe na początku XXI wieku znajdują swoje nowe funkcje: stają się ośrodkami kultury, edukacji i rozrywki (jak obiekty na Wyspie Młyńskiej w Bydgoszczy czy toruńskie Młyny Richtera). Do niezwykłych miejsc w regionie należy czynny do dnia dzisiejszego dawny młyn wodny w Nietrzebie na ziemi dobrzyńskiej. Obecnie młyn posiada napęd elektryczny, a jego właściciel Tomasz Witkowski nadal produkuje w nim mąkę żytnią, z której wypieka również chleb we własnej piekarni. Zachwyt budzi też pochodzący z XVII wieku młyn wodny w Orzelskim Młynie koło Nakła nad Notecią, który funkcjonował do lat 70. ubiegłego stulecia. Obiekt urzeka ewolucją zastosowanych rozwiązań budowlanych i technologicznych (w tym jedyną w regionie zachowaną maszyną młyńską szwajcarskiej firmy Friedrich Wegmann Zürich). Opodal młyna znajduje się rodzinny cmentarz powstały w 1870 r., na którym miejsce wiecznego spoczynku znaleźli właściciele i pracownicy młyna. Spośród zachowanych młynów wiatracznych większość stanowi albo eksponaty muzealne w skansenach etnograficznych (np. w Toruniu i Kłóbce), albo atrakcję turystyczną i edukacyjną w swojej pierwotnej lokalizacji (np. w Bierzgłowie). Drewniane konstrukcje dzięki opiece konserwatorskiej mają szansę na długo pozostać w krajobrazie kulturowym regionu. Na początku XXI wieku wyraźne są dwa kierunki rozwoju młynarstwa w regionie. Z jednej strony powstają i rozwijają się kombinaty zbożowe (np. Młyny w Szczepankach pod Łasinem), które są zasilane energią słoneczną i wiatrową, przerabiają dziennie tony zbóż, zaopatrując w mąkę piekarnie i sklepy nie tylko w Polsce, ale m.in. również na Litwie. Z drugiej strony coraz częściej zakładane są małe, rodzinne gospodarstwa młynarskie. Jednym z pierwszych było gospodarstwo ekologiczne BIO Babalscy w Pokrzydowie na Pojezierzu Brodnickim, gdzie Mieczysław Babalski uprawia powszechne niegdyś, a dziś prawie zapomniane gatunki zbóż, wyrabia z nich mąkę, makarony, kasze, płatki, a także znakomitą kawę zbożową oraz estetyczne i ekologiczne tacki spożywcze z otrąb. Obecność zarówno wielkich kombinatów zbożowych, jak i małych młynów gospodarczych zapewnia nam różnorodność i możliwość wyboru. Każdy łaknie chleba naszego, powszedniego i nikt nie dopuszcza możliwości, że kiedyś mogłoby go nam zabraknąć. Stanisław Jasiński Kamil Hoffmann
Toruń
Fot. Kuba Krakowski
Drewniany młyn wodny z początku XX w. w skansenie Muzeum Etnograficznego w Toruniu
Koronowo
Fot. Weronika Droszcz
Młyn wodny o konstrukcji szkieletowej z poł. XIX w. w Koronowie, obecnie restauracja Diabelski Młyn
Bierzgłowo
Fot. Kuba Krakowski Wiatrak typu „koźlak” z 1867 r. w Bierzgłowie
Gruczno
Fot. Kuba Krakowski Młyn wodny o konstrukcji szkieletowej z 1888 r. w Grucznie
Nietrzeba
Fot. Przemysław Przybył
Drewniany młyn wodny z ok. 1850 r. w Nietrzebie, obecnie zasilany elektrycznie
Fot. Przemysław Przybył
Wnętrze młyna w Nietrzebie
Tłuchówek
Fot. Weronika Droszcz
Młyn wodny z ok. 1920 r. w Tłuchówku
Zgniłobłoty
Fot. Karol Gierad
Młyn gazowy z początku XX w. w Zgniłobłotach, obecnie budynek mieszkalny
Chobielin
Fot. Kuba Krakowski
Młyn wodny z poł. XIX w. w Chobielinie
Otorowo
Fot. Kuba Krakowski
Zespół młyński z XIX i XX w. w Otorowie
Słupski Młyn
Fot. Michał Lewandowski Maszyna firmy A. Wetzler Wittenberg w Słupskim Młynie
Fot. Karol Gierad Stali lokatorzy tego młyna
Słupski Młyn
Fot. Przemysław Przybył
Młyn wodny o konstrukcji szkieletowej z II poł. XIX w. w Słupskim Młynie
Długie
Fot. Przemysław Przybył
Młyn wodny w zespole dworskim z II poł. XIX w. w Długiem
Kaźmierzewo
Fot. Kuba Krakowski
Orzelski Młyn z II poł. XVIII w. w Kaźmierzewie, pozostałość turbiny wodnej
Grudziądz
Fot. Przemysław Przybył
Młyn wodny zwany Nagórnym z XIX w. w Grudziądzu
Waganiec
Fot. Weronika Droszcz
Młyn zbożowy z 1921 r. w Wagańcu
Włocławek
Fot. Stanisław Jasiński
Młyn parowy L. Sterna z pocz. XX w. we Włocławku, obecnie Hotel Młyn
Bydgoszcz
Fot. Weronika Droszcz
Młyny Rothera z I poł. XIX w. w Bydgoszczy
Toruń
Fot. Karol Gierad
Młyny Richtera z końca XIX w. w Toruniu
Szczepanki
Fot. Kuba Krakowski
Młyny Szczepanki założone w 1992 r.
Pokrzydowo
Fot. Weronika Droszcz
Gospodarstwo ekologiczne BIO Babalscy założone w 1985 r. w Pokrzydowie, wialnia Petkus
Młynarze
Fot. Michał Lewandowski
Tomasz Witkowski, właściciel młyna w Nietrzebie
Fot. Stanisław Jasiński
Mieczysław Babalski, właściciel ekologicznego gospodarstwa BIO Babalscy w Pokrzydowie
Uczestnicy pleneru
Przemysław Przybył, Mieczysław Babalski, Marek Kantorski, Weronika Droszcz, Kuba Krakowski, Karol Gierad
weronika droszcz Kierownik Działu Edukacji Kulturalnej WOAK, pedagog, animator, trener. Koordynator pleneru Młyny województwa kujawsko-pomorskiego. Amatorską twórczością fotograficzną zajmuje się od 2010 r. karol gierad Technik informatyk. Amatorską twórczością fotograficzną zajmuje się od 2005 r. Członek Oddziału Toruńskiego Związku Polskich Fotografów Przyrody, uczestnik Toruńskich Spacerów Fotograficznych. Brał udział w 6 wystawach zbiorowych, laureat konkursu Przyroda Województwa Kujawsko-Pomorskiego w 2018 r. Jego fotografie znalazły się w 5 książkach o tematyce przyrodniczej, historycznej i krajoznawczej. kuba krakowski Informatyk. Fotografuje cyfrowo od 1995 r. Brał udział w wystawach pokonkursowych KATAR 2019, 2020, 2021. Członek grupy fotograficznej Six Thirty Morning.
Michał Lewandowski, Weronika Droszcz, Kuba Krakowski, Przemysław Przybył, Tomasz Witkowski, Henryk Marynowski, Stanisław Jasiński
Michał Lewandowski Uzyskał licencjat Fotografia w kulturze w Warszawskiej Szkole Fotografii oraz ukończył studia dziennikarskie w Toruniu. Autor 6 wystaw indywidualnych, bierze udział konkursach fotograficznych, na których zdobywa nagrody i wyróżnienia. Przemysław Przybył Informatyk. Fotografuje od 1996 r., głównie lustrzanką analogową na materiałach czarno-białych, uprawia fotografię cyfrową. Brał udział w wystawie pokonkursowej KATAR w 2021 r. Członek grupy fotograficznej Six Thirty Morning. Stanisław Jasiński Specjalista ds. fotografii WOAK, członek Związku Polskich Artystów Fotografików. Uprawia fotografię technikami analogowymi i cyfrowymi, publikuje artykuły nt. fotografii artystycznej w Polsce i na świecie. Autor kilkunastu wystaw indywidualnych, brał udział w kilkudziesięciu wystawach zbiorowych. Kurator pleneru Młyny województwa kujawsko-pomorskiego.
Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w Toruniu
ISBN 978-83-940361-8-8